Söyläm

“Tel” me, “Söyläm” me

Söyläm dip telneñ ber bilgele alanda qullanıla torğan cirle töre atala. Söyläşüçe sanı da, qullanılu alanı da törleçä bulala. Monnan kiñ alanda qullanıla torğan söyläm keçeräk eç-söylämnärgä dä bülenä aluı çığa.

Cirle söylämnärdän tış telneñ äle hönäri söylämnär dä bulala.

Tel söylämnäre süzlek belän genä tügel, ímla, yañğırış belän da ayırıla ala.

Äytergä qala, tel ilä söyläm ayıru öçen barçaqta qullanırlıq kürsätkeçlär yuq.

Söyläşü töre turında äytkändä, kiläse çaqlarda “tel” urınına yışraq “söyläm” ataması qullanıla:

• ägär bu tel ädäbiät teledäy bilgelängän bulmağanda;
• ägär bu teldä söyläşüçeläreneñ üz däwläte bulmağanda;
• ägär bu teldä söyläşü prestij bulmağanda.

Säyäsi säbäp

Max Weinreich äytkänençä «Tel ul üz xärbilär bulğan xalıq söyläme». Säyäsi wazğíat üzgärelä torıp tel söylämgä dä, söyläm telgä dä äwerelä ala. Mísal itep İngliz ilä Serb-Kroat telen kiterergä bula, ikeseneñ dä ike töp söyläme bar. Britaniada Britania İnglizçäsendä, Amerikada Amerika İnglizçäsendä söyläşälär.

Tel-söyläm bäxäse Makedonia ilä Bulgaria, Romania ilä Moldova arasında da bara.

Söylämnär berläşmäse

Telneñ ayırım söylämnärendä söyläşüçe keşelär arasın ber bersen añlaw bulğanda, şul çaqta söylämnär berläşmäse buluı turında äytälär. Ämma kiresençä çaqları da bar, mäsälän İtalça wä Íspança ul ayırım tellär dip sanalsalar da, söyläşüçelär ber bersen añlasa, Lombard ilä Sisíliada yäşäwçeläre isä ber teldä söyläşsälär dä ber bersen añlamaslar. Ber cirdä küp tellär qullanu näticäsendä söylämnärdän butalğan berläşmä bulıp çığuı bar, iñ bilgele mísal itep Afrikança-Dutça-Frisça-Almança berläşmäsen kiterergä bula.

Törki telen küp söylämnär bulğan tel itep tä, söylämnär berläşmäse itep tä sanarğa bula, berençe märtäbä Törkiägä kilgän Tatar da öç kön eçendä cirle söylämgä künegep betä.

Taríxí qaraş

Taríxlı telbeçlärneñ qaraşı buyınça bar söyläşü törläre ul borınğı tellärneñ söylämnäre genä. Mäsälän Romalı tellär ul Latín teleneñ söylämnäre dip sanílar.