Эчтәлеккә күчү

Төрекмәнстан

Сылтамалар өстәү
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Төрекмәнстан latin yazuında])
Төрекмәнстан
төрекм. Türkmenistan Respublikasi
төрекм. Türkmenistan
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 27 октябрь 1991[1]
Сурәт
Рәсми исем Türkmenistan[1]
Кыскача исем 🇹🇲
ХФӘ билгесе tʉɾkˈmeːnɪstɑːn
Гомер озынлыгы 67,835 ел[2]
Демоним türkmén, Turkmen[3], Turkmenistanano, Turkmenänan, تركماني, تركمانية, تركمان, туркменистанец, туркменистанка, туркменистанцы, turcman, turcmana, turcmans, טורקמני, טורקמנית, turkmeni, turkmen, turkmenă, তুর্কমেন, turkmeno, turkmena, turkmeni, turkmene, turcmen, turcomanu, turcomana, туркман, ترکمن, Turkmène[4], Turkmene, Turkmenin, Turkmenistani[5], turkmen, turkmena, turkmene, turkmeni, توركماني, توركمانية, توركمانيين, توركمانيات, turcomannicus һәм Tuircméanastánach[6]
Рәсми тел төрекмән теле[7]
Гимн Төрекмәнстан гимны
Мәдәният Төрекмәнстан мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге Азия[8]
Дәүләт  Төрекмәнстан
Башкала Ашкабад
Сәгать поясы UTC+05:00 һәм Asia/Ashgabat[d][9]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан Үзәк Азия
Иң көнчыгыш ноктасы 37°55′16″ т. к. 66°42′23″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 42°47′ т. к. 58°38′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 35°08′16″ т. к. 62°18′49″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 41°45′49″ т. к. 52°27′06″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Turkmenistan.map
Иң югары ноктасы Айрибаба[d]
Иң түбән ноктасы Туран түбәнлеге[d]
Идарә итү формасы җөмһүрият һәм президент республикасы
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Төрекмәнстан президенты
Ил башлыгы Сәрдар Бәрдемөхәммәдов
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Төрекмәнстан президенты
Канунбирү органы Төрекмәнстан Милли советы[d]
Үзәк банкы Төрекмәнстан үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Согуд Гарәбстаны, Беларусь, Сербия, Үзбәкстан, Пакьстан, Франция, Малайзия, Америка Кушма Штатлары, Россия, Иран, Бангладеш, Һиндстан, Гөрҗистан, Германия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[10], Кытай һәм Кытай Җөмһүрияте
Әгъзалык Берләшкән Милләтләр Оешмасы, ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[11], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Азия үсеш банкы[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], БДБ, Төрки дәүләтләр оешмасы һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22]
Рәсми бәйрәм төрекмән кавыны көне[d]
Балигълык яше 16 яшь
Никахка керү яше 16 яшь
Халык саны 6 117 933 (2021)[23]
Ир-ат халкы 3 050 231[24], 3 096 157[24], 3 141 729[24] һәм 3 185 860[24]
Хатын-кыз халкы 3 108 189[24], 3 154 282[24], 3 200 126[24] һәм 3 244 911[24]
Административ бүленеше Ашкабад, Ахал вилаяте, Балкан вилаяте, Ташугыз вилаяте, Ләбап вилаяте һәм Мары вилаяте
Су өслеге өлеше 4,9 процент
Акча берәмлеге Төрекмәнстан манаты[d]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,745[25]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,619[26]
Эшсезлек дәрәҗәсе 10 ± 1 процент[27]
Нәрсә белән чиктәш Казакъстан, Үзбәкстан, Әфганстан һәм Иран
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][28]
Челтәр көчәнеше 220 вольт
Электр аергычы төре NEMA 5-15[d][29], Schuko[d][29] һәм Europlug[d][29]
Алыштырган СССР
Кулланылган тел төрекмән теле, үзбәк теленең Төньяк диалекты[d] һәм Çağatay tele
Мәйдан 491 210 км²
Рәсми веб-сайт turkmenistan.gov.tm һәм turkmenistan.gov.tm/_eng/
Һәштәге Turkmenistan
Югары дәрәҗәле Интернет домены .tm
Харита сурәте
Тематик география Төрекмәнстан географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы уң[d]
Феноменның икътисады Төрекмәнстан икътисады[d]
Феноменның демографиясе Төрекмәнстан халкы[d]
Джини коэффициенты 40,8[30]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме 15 процент
Тулаем туулар коэффициенты 2,301[31]
Шәһәр халкы 3 205 334[24], 3 282 480[24], 3 361 056[24] һәм 3 440 076[24]
Авыл халкы 2 953 086[24], 2 967 958[24], 2 980 799[24] һәм 2 990 694[24]
Максималь температура 50,1 °C
Уку-язу нисбәте 99,6 процент[32]
Демократия индексы 1,66[33]
BTI Governance Index 1,85[34], 2,02[34], 2,28[34], 2,2[34], 2,19[34][35], 2,41[34], 2,51[34] һәм 2,32[34]
BTI Status Index 3,2[34], 3,34[34], 3,55[34], 3,54[34], 3,45[34], 3,39[34], 3,14[34], 2,71[34] һәм 2,67[35]
Туым күрсәткече 23,055[24], 22,294[24], 21,592[24] һәм 20,755[24]
Үлем күрсәткече 6,583[24], 6,836[24], 6,585[24] һәм 6,585[24]
Happy Planet Index score 33[36]
Илнең мобиль коды 438
Илнең телефон коды +993
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 112[d]
Илнең GS1 коды 483
Номер тамгасы коды TM
Диңгездәге идентификацияләү номеры 434
Шәрәфле ватандашлар төркеме Төркем:Төрекмәнстан шәрәфле ватандашлары[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Төрекмәнстанда җирләнгәннәр[d]
Карта
 Төрекмәнстан Викиҗыентыкта

Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) – Урта Азиядә урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакъстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.

Тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төрекмән егете дөясе белән бергә, XX гасыр башы, Прокудин-Горский фотосурәте

Географик мәгълүмат

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төрекмәнстанның иярченнән төшерелгән фотосы

Территориясының 80% артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.

Административ бүленеш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төрекмәнстан өлкәләре

Икътисад

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70% тәшкил итә.

Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:

  • 1999 – 16%,
  • 2000 – 18%,
  • 2001, 2002 – 20%,
  • 2003 – 17%,
  • 2004 – 21%.

Халык

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.

Халыкның якынча 90% – төрекмәннәр, 4% – үзбәкләр, 3% – руслар. Шулай ук азәриләр, казакълар, татарлар һ.б. халыклар да яши.

Гаскәр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм әфисәр.

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #4061255-7 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
  2. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  3. ↑ https://tm.usembassy.gov/u-s-citizen-services/dual-citizenship/
  4. ↑ http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  5. ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/
  6. ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
  7. ↑ 14 // Türkmenistanyň Konstitusiýasy
  8. ↑ https://www.workwithdata.com/place/turkmenistan
  9. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  10. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  11. ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
  12. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  13. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/TURKMENISTAN
  14. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  15. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/turkmenistan
  16. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  17. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  18. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=310
  19. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  20. ↑ https://public.wmo.int/en/members/turkmenistan
  21. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  22. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  23. ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
  24. ↑ 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 24,13 24,14 24,15 24,16 24,17 24,18 24,19 24,20 24,21 24,22 24,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
  25. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  26. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  27. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  28. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  30. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=TM
  31. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  32. ↑ https://www.unicef.org/infobycountry/Turkmenistan_statistics.html — ЮНИСЕФ, 2013.
  33. ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
  34. ↑ 34,00 34,01 34,02 34,03 34,04 34,05 34,06 34,07 34,08 34,09 34,10 34,11 34,12 34,13 34,14 34,15 https://www.bti-project.org
  35. ↑ 35,0 35,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/TKM
  36. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=TKM

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Төрекмәнстан&oldid=4248373