Nesih
Nesih, neshi veya neshî, (Arapça: قلم النسخ, Qalam an-nasḫ, ayrıca; الخط النسخي, al-Ḫaṭṭ an-nasḫ, "Neshi-Yazı"; Farsça: خط نسخ, nasḵ) özellikle Osmanlılar tarafından yazmalarda kullanılan, yumuşak, köşeleri yuvarlaklaşmış, işlek bir yazı türü ve Arap harflerinin, basımda ve yazma kitaplarda en çok kullanılan çeşidi olarak tanımlanır.[1][2] Nasaḫ terim kökü "kaldırma, hükümsüz kılma" ve "kopya" anlamına gelen nesih yazı türü, Osmanlı İmparatorluğu'nda da özellikle kitap kopyalamak için kullanılmıştır.
Başlangıç
[değiştir | kaynağı değiştir]Arapça el yazıları Nebatiler tarafından, bugünkü Suriye'nin Ḥawrān ilçesinden Süryani el yazıları ve Küfi (Ḥīrī de denilen) Mezopotamya şehri Ḥīra'da türetilmiştir. Arapça nesih (nasḵ), Küfi yazı türünden türetilmiş. İslam'ın yayılmasından sonra Arapça nesih özellikle yazışma ve belgeler için ve Küfi ise Kur'an'ın kopyalanması için ve daha sonra da taş ve madeni paraların üzerindeki yazıtlarda kullanılmıştır.
Gelişim
[değiştir | kaynağı değiştir]Arap alfabesinin gelişmesi hiçbir şekilde ayırt edilmesi mümkün olmayan bir dizi aynı şekilli harflerle sonuçlanmış, ama 7. yüzyıl ikinci yarısında farklı noktalar ve diğer markalar yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Aynı zamanda, ḥaraka (çoğul. ḥarakāt: kısa a için fatḥa, kısa u için żamma ve kısa i için kasra) denilen kısa sesli işaretler ve diğer diyakritik işaretler (tašdīd, madda, ḥamza-ye qaṭʿ, ḥamza-ye waṣl gibi) bulunmuştur. Geç Emevi ve erken Abbasi dönemlerinde Arapça yazı kullanımı Mısır, Kuzey Afrika ve İran'a kadar yayılmış ve yeni yazım türleri nesih ve küfi'den geliştirilmişti, ancak 9. yüzyıldan 10. yüzyılla geçiş döneminde, halife el-Muktadır hizmetinde bir vezir olan İbn Mukle (Arapça: ابن مقلة, İbn Muqla; veya Abū ʿAlī Moḥammad b. ʿAlī Fārsī) ve onun kardeşi Ebu Abdullah Hasan (Abū ʿAbd-Allāh Ḥasan), farklı biçemlerin yayılmasına bir son vermek için girişimde bulundular. Onlar on dört yazım türlerini seçmiş ve kalem kullanımını geliştirerek, harflerin geometrik şekillerini tanımlayarak, güzel yazı sanatına, önlemli 12 temel kurallar getirdiler. Onların sisteminde, el yazısının temel bileşenleri, doğrusallık yani saṭḥ ve yuvarlaklık yani dawr idi. İbn Mukle'nin güzel yazı sanatı kuralları, onun Resālat al-ḵaṭṭ wa’l-qalam'da iki ulama ayrılır:
İlk ulam'da göreceli boyutlar ile ilgili güzel şekillendirme ḥosn-e taškīl ve yöntemler oṣūl ve oranlar nesba gibi iki temel ilkeleri içerir. İkinci ulam'da ise, güzel konum ḥosn-e ważʿ bağımsız harflerin yerleri, kelimeler arasındaki boşluklar ṭarz-e mojāvarat, satır aralarına boşluk neẓām, kenar boşlukları eşitlemek için uzatma (çekme) madd, birleştirme tarkīb ve oturtma korsī gibi iki temel ilkeleri içerir. "Oturtma" (korsī) harfleri ve sözcükleri bir çizgi (satır) veya yarım mısra veya diğer her birini "yatay" sıraya yerleştirilmesi anlamına gelir. Bugün ḵaṭṭ-e korsī, ḵaṭṭ-e zamīna (arka çizgi) olarak da bilinen veya ḵaṭṭ-e ḥāmel (destek hattı) denilen, "yatay" hattın sayıları beşdir. Bazı hattatlar, güzel yazı sanatında, harfleri sadece üst, orta ve alt olmak üzere üç satıra yerleştirirler, bazıları da dört sıra tanırlar.
Arap harflerini özel bir hat sanatı ile yazma düşüncesini, İbn Mukle'den daha sonra ardılları İbn al-Bawwāb (Abu’l-Ḥasan ʿAlī b. Helāl Baḡdādī) ve Yāqūt Mostaʿṣemī (Jamāl-al-Dīn Abu’l-Majd) tarafından arıtılmış ve işlenmiştir.[3] Nesih yazı türü en yaygın, Kur'ân'da, resmi kararnameler ve özel yazışmalarda kullanılmıştır.[4] İncelik ve okunabilirlik nedeniyle, giderek Kur'an yazmak için kullanılan ana Küfi yazı türünün yerini almıştır.
Osmanlı güzel yazı sanatı biçimlerinin içinde en yaygın, İslam peygamberi Muhammed'in fiziki ve ahlaki değerlerini açıklayan, yazılı levhalar hilye (hilye-i şerif, hilye-i saadet veya hilye-i nebevi) olmuştur. Farsça ise özellikle tâlik, šekasta tâlik, nestâlik ve šekasta nestâlik gibi yazı türleri ile yazılır.
Ünlü hattatlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Hattatlardan, Şeyh Hamdullah Amasi, Ahmed Karahisari, Hâfız Osman, Şevki Efendi, İsmail Hakkı Efendi, Sami Efendi, Ömer Vasfi, İsmail Hakkı Altunbezer, Necmeddin Okyay, Kamil Akdik, Nazif, Hasan Rıza, Elmalılı Hamdi Yazır ve Neyzen Emin Yazıcı en tanınmış olanlarıdır.
Nesih ve Tâlik birleşimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Nesih ve Tâlik yazım şeklinin birleştirilmesi ile türetilmiş olan ünlü Nestâlik, bazen Peştuca, Uygurca, Urduca ve Keşmirce daha çok İran'da Farsça yazmak için kullanılan yazı çeşididir.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ BSTS Kitaplıkbilim Terimleri Sözlüğü[ölü/kırık bağlantı]
- ^ TDK Güncel Türkçe Sözlük[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Ḡolām-Ḥosayn Yūsofī, Encyclopædia Iranica Calligraphy 15 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ Library of Congress, Selections of Arabic, Persian, and Ottoman Calligraphy: Qur’anic Fragments 3 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Muhiddin Serin, Şevki Efendi'nin sülüs ve nesih meşk murakkai, Kubbealtı Neşriyatı İstanbul, 1996 ISBN 975-7663-29-8
- Ali Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, 2. baskı, İstanbul 2004.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Calligraphy Qalam8 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Mehmet Çebi Derleminden Hilye-i Şerife Örnekleri16 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kalem Güzeli Türk-İslam Sanatları
Wikimedia Commons'ta Nesih ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
| Genel bakış |  | |
|---|---|---|
| Alfabe | ||
| Harfler | ||
| Devirler | ||
| Başlıca lehçeler | ||
| Bilimsel | ||
| Hat sanatı ve el yazıları | ||
| Dilbilim | ||