Jump to content

Забони итолиёӣ

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Итолиёвӣ, lingua italiana,
Номи қавмӣ итол. italiano[1]
итол. Italiano
Кишварҳо
Созмони танзимкунанда Accademia della Crusca[d]
Шумораи умумии гӯишварон
Вазъ дар ҳоли амн[d][7]
Таснифот
забонҳои ҳиндуаврупоӣ
забонҳои итоликӣ[d]
забонҳои романӣ[d]
Italo-Romance[d]
забони итолиявӣ
Хат Алифбои итолиёӣ ва Алифбои лотинӣ
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97 ита 235
ISO 639-1 it
ISO 639-2 ita
ISO 639-3 ita
WALS ifi ва ita
Ethnologue ita
Linguasphere 51-AAA-q
ABS ASCL 2401 ва 24
IETF it
Glottolog ital1282
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Забони итолиёӣ (lingua italiana) — Забони расмии Итолиё, Ватикан, Сан-Марино, Швейтсария (ҳамқатор бо забонҳо олмонӣ, фаронсавӣ ва швейтсарӣ-ретороманӣ). Ҳамчун дуюм забони расми дар як чанд ҳавзаҳои давлатҳои Хорватия ва Словения қабул шудааст.

Забони итолиёӣ дар асоси лаҳҷаҳои романии Итолиё таркиб ёфт ва авали худро аз забони халқии лотинӣ гирифт. Забони адабии итолиёӣ дар асоси шеваи Тоскана таркиб ёфт, яъне дар ҳамон ноҳияе, ки қабилаҳои этрускҳо зиндагӣ мекарданд. Ақидае вуҷуд дошт, ки хусусиятҳои шеваи тосканӣ бо шеваи этрускӣ пайваст ҳастанд ва аз ҷиҳати забон дар мӯҳити як гурӯҳанд.[8], аммо дарҳол ин ақида дар шумораи куҳан ба ҳисоб меравад.[9].

Данте Алигери
Шеваҳои забони итолиёӣ

Таърихи забони итолиёӣ ба се давра тақсим мекунанд, ки якум давра аз асри X сар карда то асри IX дарбар мегирад, он вақте ки стандарти флорентсиягӣ нисбати боқимонда стандартҳо бартарӣ дошт. Дар марҳалаи ибтидои бунёди шеваҳо, асосан дар марказ ва ҷануби кишвар равнақ меёбад ва одатан ин ҳуҷатҳои ҳуқуқӣ ва ашъори рӯҳонӣ буд. Маркази барҷастаи илм, дайр Монтекассино мешавад. Дертар, охири асри XII, марказҳои алоҳидаи адабиёт ва расмҳои шевагӣ инкишоф меёбанд: Ситсилия, Болония, Умбрия ва дигарон. Ин чунин дар қатори забони «халқӣ» Итолиё забони лотинӣ, забони куҳани фаронсавӣ ва забони куҳани провансалӣ истифода мебурданд.

Дар охири асри XIII мактаби «намуди нави ширинсуханӣ» (dolce stil nuovo) ташаккул ёфт, ки асоси худро аз шеваи тосканӣ гирифт. Намояндагони зиёди адабиёти тоскании асрҳои XIII—XIV — Данте Алигери, Боккаччо ва Петрарка. Дар рисолаи худ «Базм» (Convivio) ва «Оиди ширинсуханни халқӣ» (De vulgari eloquentia) Данте мулоҳизаро тадқиқ кардани буд, дар бораи он, ки бо забони халқӣ метавон дар боби ҳаргуна мавзӯъ асар эҷод кардан, аз бадеӣ то рӯҳонӣ. Ин гуна забони халқии «ташаккулёфта» ӯ volgare illustre номбар мекард, лекин Данте намегуфт, ки як шева ҳамаи хусусиятҳои лавозимиро дорад ва ин гуна ҳисоб намекард.

Асри XIV пас ах коркарди шеваи тосканӣ, ки рӯ ба сифати намунаи Данте, Петрарка ва Боккаччо овард, забони адабии умумиитолиёӣ гашт[10]. Давраи асрҳои XV—XVI байниитолиёӣ номгузор мешавад. Дар ин вақт суханҳое пайдо мешаванд, ки забони халқӣ ва дархусус тосканӣ аз забони лотинӣ бартарӣ дорад ва беҳ аст (Алберти Леон Баттиста, Политсиано Анҷело), сарфу нахви (грамматика) — якум пайдо мешавад. («Дастури забони халқии флорентсӣ», 1495). Нависандагони дигар ноҳияҳо, мисол аз Неапол Якопо Саннадзаро, ҳаракат мекарданд ки забони асарҳои худро ба шеваи тосканӣ наздик кунанд.

Алифбои итолиёӣ (alfabeto)
Ҳарф Талафӯз Ном (ит.) Ном (тоҷ.)
A a [a] a а
B b [b] bi би
С с [k], [ʧ] сі чи
D d [d] di ди
E e [e], [ɛ] e э
F f [f] effe эффе
G g [g], [ʤ] gi ҷи
H h см. текст acca акка
I i [i], [j] i и
L l [l] elle элле
M m [m] emme эмме
N n [n] enne энне
O o [o], [ɔ] o о
P p [p] pi пи
Q q фақат дар якҷоягӣ qu [kw] cu ку
R r [r] erre эрре
S s [s], [z] esse эссе
T t [t] ti ти
U u [u], [w] u у
V v [v] vu ву
Z z [ʣ], [ʦ] zeta дзета
Фақат барои сабти калимаҳои аз забони хориҷӣ омада
J j [j] (й) i lunga ва лунга 'ва дароз'
K k [k] (к) cappa каппа
W w [v], [w] vu doppia ву доппиа 'ву дукарата'
X x [ks] (кс) ics икс
Y y [i], [j] i greca ҳам грек (шахси юнонӣ) ҳам (моли юнонӣ)
Забони тоҷикӣ моҳ нав модар хоҳар шаб бинӣ се сиёҳ сурх зард сабз гург
Дигар Забонҳои Ҳинду-Аврупоӣ
Забони форсӣ mâh now mâdar хâhar šab bini se siyâh sorx zard sabz gorg
Забони толишӣ манг нуй моâ hовâ шâв выни се сийо сы зард hавз нечи, варг
Забони пушту myāsht nəvay mōr khōr shpa pōza dre tōr sur zhaṛ shin lewa
Забони осетинӣ мæй нæуæг мад хо æхсæв фындз æртæ сау сырх бур цъæх бирæгъ
Забони урду māh / māheena nayā mā / walda behn rāt nāk tīn siah / kālā surkh / lāl pīlā sabz / harā bheyrya
Забони ҳиндӣ mās nayā mātā bahin rāt nāk tīn kālā / shyam lāl pīlā harā bik
Забони русӣ месяц
новый
мать
сестра
ночь
нос
три
чёрный
красный
жёлтый
зелёный
волк
Забони сербӣ месец
ново
мајка
сестра
ноħ
нос
три
црно
црвено
жуто
зелено
вук
Забони англисӣ month new mother sister night nose three black red yellow green wolf
Забони даниягӣ måned ny moder søster nat næse tre sort rød gul grøn ulv
Забони арманӣ amis nor mayr quyr gisher qit erek' sev karmir deghin kanach gayl
Забони лотинӣ mēnsis novus māter soror nox nasus trēs āter, niger ruber flāvus, gilvus viridis lupus
Забони фаронсавӣ mois
nouveau
mère
soeur
nuit
nez
trois
noir
rouge
jaune
vert
loup
Забони итолиёӣ mese nuovo madre sorella notte naso tre nero rosso giallo verde lupo
Забони олмонӣ Monat neu Mutter Schwester Nacht Nase drei schwarz rot gelb grün Wolf
Забони португалӣ mês novo mãe irmã noite nariz três negro vermelho amarelo verde lobo
Забони испанӣ mes nuevo madre hermana noche nariz tres negro rojo amarillo verde lobo
Забони каталанӣ mes nou mare germana nit nas tres negre roig / vermell groc verd llop
Забони руминӣ luna nou/noi mamă soră noapte nas trei negru roşu galben verde lup
Забони чехӣ měsíc nové matka sestra noc nos tři černý červený žlutý zelený vlk
Забони кимрӣ (زبان ولزی) mis newydd mam chwaer nos trwyn tri du (/di/) coch, rhudd melyn gwyrdd, glas blaidd
Забони полякӣ miesiąc nowy matka siostra noc nos trzy czarny czerwony żółty zielony wilk
Забони латишӣ mēnesis jauns māte māsa nakts deguns trīs melns sarkans dzeltens zaļš vilks
Забони литвонӣ mėnuo naujas motina sesuo naktis nosis trys juoda raudona geltona žalias vilkas
Забони булғорӣ месец
нов
майка
сестра
нощ
нос
три
черен
червен
жълт
зелен
вълк
Забони украинӣ місяць
новий
мати
сестра
ніч
ніс
три
чорний
червоний
жовтий
зелений
вовк
Забони белорусӣ месяц
новы
маці
сястра
ноч
нос
тры
чорны
чырвоны
жоўты
зялёны
воўк


  1. https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/it.xml
  2. ScriptSource - Italy
  3. ScriptSource - San Marino
  4. ScriptSource - Switzerland
  5. ScriptSource - Vatican State
  6. Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  7. Красная книга языков ЮНЕСКО
  8. Например, Battisti, C. Aspirazione etrusca e gorgia toscana // Studi Etruschi, IV (1930), p. 249—254
  9. Robert A. Hall, Jr. A Note on «Gorgia Toscana» // Italica, vol. 26(1), 1949, pp. 64-71, ср. также [Rohlfs 1966].
  10. Челышева, И. И., Черданцева, Т. З. Итальянский язык // Языки мира. Романские языки. М.: Academia, 2001, стр. 60

Шаблон:Итолиё