Qiproja

Κυπριακή Δημοκρατία Kıbrıs Cumhuriyeti
Flamuri
Himni: Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν (Himni i Lirisë)
Kryeqyteti	Nikozia (pa Nikozinë e Veriut)
Gjuhët zyrtare	Greqisht Turqisht
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika kushtetuese presidenciale unitare
Popullsia
• Përllogaritje	1,189,265
Të dhëna të tjera
Zona kohore	UTC +2 (EET)

Republika e Qipros (greqisht: Κυπριακή Δημοκρατία, Kypriakí Dimokratía; turqisht: Kıbrıs Cumhuriyeti) apo Qipro (greqisht: Κύπρος, Kýpros; turqisht: Kıbrıs) është shteti i ndodhur në ishullin me të njëjtin emër në Detin Mesdhe, 113 kilometra në jug të Turqisë dhe 120 kilometra në perëndim të bregdetit të Sirisë. 37% i territorit të Republikës së Qipros është nën administrimin e Turqisë që nga viti 1974 (shiko Qiproja Veriore). Vendi ka dy gjuhë zyrtare: greqishten dhe turqishten.

Qiproja është vend ishullor në skajin verilindor të Detit Mesdhe, më afër Turqisë se Greqisë, i banuar shumë herët dhe i njohur për shfrytëzimin e bakrit, prej nga rrjedh edhe emri i tij. Më parë ka qenë i banuar kryesisht nga greko-qipriotët por më vonë edhe nga turko-qipriotët.

Në vitin 1974, pas një tentimi të juntës ushtarake greke për ta bashkuar me Greqinë, ushtria turke ndërhyri për të mos lënë juntat ushtarake greke që ta bëjnë ishullin pjesë të Greqisë, ashtu që ishulli u nda në dy pjesë, njëra pjesë turke dhe tjetra greke. Pjesa greke (Limasol, Larnaka, Famagusta) me 5896 km² (63,7 %). Pjesa turke (Girne, Gyzeljurt, Dipkarpaz) me 3355 km² (36,3 %).

Qipro është republikë që nga viti 1960 dhe më parë ka qenë koloni angleze. Më 1 maj 2004 pjesa greke e Qipros u anëtarësua në BE, përkundër votimit grek kundër bashkimit të ishullit ndërsa turqit votuan për bashkim.

Historia

Grusht shteti më 1974, pushtimi turk dhe ndarja

Artikuj kryesore: Grusht shteti në Qipro 1974

Më 15 korrik 1974, junta ushtarake greke nën drejtimin e Dimitrios Ioannidis kreu një grusht shteti në Qipro, për të bashkuar ishullin me Greqinë. Grushti i shtetit rrëzoi presidentin Makarios III dhe e zëvendësoi atë me nacionalistin pro-enosis Nikos Sampson. Në përgjigje të grushtit të shtetit, pesë ditë më vonë, më 20 korrik 1974, ushtria turke pushtoi ishullin, duke përmendur të drejtën për të ndërhyrë për të rivendosur rendin kushtetues nga Traktati i Garantimit i vitit 1960. Ky arsyetim është hedhur poshtë nga Kombet e Bashkuara dhe bashkësia ndërkombëtare.

Forca ajrore turke filloi bombardimet e pozicioneve greke në Qipro dhe qindra parashutistë u hodhën në zonën midis Nikozisë dhe Kirenisë, ku enklavat qipriote turke të armatosura ishin vendosur prej kohësh; ndërsa ishin në brigjet e Kirenisë, anijet e trupave turke zbarkuan 6,000 njerëz si dhe tanke, kamionë dhe automjete të blinduara.

Tri ditë më vonë, kur ishte rënë dakord për një armëpushim, Turqia kishte zbarkuar 30,000 trupa në ishull dhe kishte kapur Kireninë, korridorin që lidh me Nikozinë dhe vetë lagjen qipriote turke të Nikozisë. Junta në Athinë dhe më pas regjimi Sampson në Qipro ra nga pushteti. Në Nikozia, Glafcos Clerides mori presidencën dhe rendi kushtetues u rivendos, duke hequr pretekstin për pushtimin turk. Por pas negociatave të paqes në Gjenevë, qeveria turke përforcoi urën e tyre të Kirenisë dhe filloi një pushtim të dytë në 14 gusht. Pushtimi rezultoi në kapjen e Morphou, Karpass, Famagusta dhe Mesaoria.

Presioni ndërkombëtar çoi në një armëpushim dhe në atë kohë 36% e ishullit ishte marrë nga turqit dhe 180,000 grekë qipriotë ishin dëbuar nga shtëpitë e tyre në veri. Në të njëjtën kohë, rreth 50,000 turq qipriotë u zhvendosën në veri dhe u vendosën në pronat e qipriotëve grekë të zhvendosur. Midis një shumëllojshmërie sanksionesh kundër Turqisë, në mes të vitit 1975 Kongresi i SHBA-së vendosi një embargo armësh mbi Turqinë për përdorimin e pajisjeve të furnizuara nga SHBA gjatë pushtimit turk të Qipros në vitin 1974. Kishte 1,534 grekë qipriotë dhe 502 turq qipriotë të zhdukur si rezultat i luftimet.

Pas ndarjes

Një hartë që tregon ndarjen e Qipros

Pas rivendosjes së rendit kushtetues dhe kthimit të Kryepeshkopit Makarios III në Qipro në dhjetor 1974, trupat turke mbetën, duke pushtuar pjesën verilindore të ishullit. Në vitin 1983, udhëheqësi qipriot turk shpalli Republikën Turke të Qipros Veriore, e cila njihet vetëm nga Turqia.

Ngjarjet e verës së vitit 1974 dominojnë politikën në ishull, si dhe marrëdhëniet greko-turke. Rreth 150,000 kolonë nga Turqia besohet se jetojnë në veri - shumë prej të cilëve u detyruan nga Turqia nga qeveria turke - në kundërshtim me Konventën e Gjenevës dhe rezolutat e ndryshme të OKB-së.

Pushtimi turk, pushtimi pasues dhe shpallja e pavarësisë nga Qiproja Veriore janë dënuar nga rezolutat e Kombeve të Bashkuara, të cilat riafirmohen nga Këshilli i Sigurimit çdo vit. Përpjekja e fundit e madhe për të zgjidhur mosmarrëveshjen e Qipros ishte Plani Annan më 2004, hartuar nga Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, Kofi Annan. Plani u vu në një referendum në Qipron Veriore dhe Republikën Qipriote. 65% e turqve qipriotë votuan në mbështetje të planit dhe 74% grekë qipriotë votuan kundër planit, duke pretenduar se ai favorizonte në mënyrë disproporcionale palën turke. Në total, 66.7% e votuesve refuzuan Planin Annan.

Gjeografia

Artikulli kryesor: Gjeografia e Qipros

Qiproja është ishulli i tretë më i madh në Detin Mesdhe, pas ishujve italianë të Siçilisë dhe Sardenjës (si për nga sipërfaqja dhe popullsia). Ajo është gjithashtu ishulli i 80-të më i madh në botë për nga sipërfaqja dhe i 51-të më i madh në botë për nga popullsia.

Qiproja kufizohet me Turqinë në veri, Sirinë dhe Libanin në lindje, Izraelin në juglindje, Egjiptin në jug dhe Greqinë në veriperëndim.

Relievi fizik i ishullit dominohet nga dy vargmale, Malet Troodos dhe Vargmali më i vogël i Kirenisë, dhe fusha qendrore që ato përfshijnë, Mesaoria. Rrafshi i Mesaoria thahet nga lumi Pedieos, më i gjati në ishull. Malet Troodos mbulojnë pjesën më të madhe të pjesëve jugore dhe perëndimore të ishullit dhe përbëjnë afërsisht gjysmën e sipërfaqes së tij. Pika më e lartë në Qipro është Mali Olimp me 1,952 m, i vendosur në qendër të poligonit Troodos. Vargmali i ngushtë i Kyrenisë, që shtrihet përgjatë vijës bregdetare veriore, zë shumë më pak zonë dhe lartësitë janë më të ulëta, duke arritur maksimumin në 1,024 m. Ishulli shtrihet brenda Pllakës Anadollake.

Gjeopolitikisht, ishulli ndahet në katër segmente kryesore. Republika e Qipros zë dy të tretat e jugut të ishullit (59,74%). Republika Turke e Qipros Veriore zë të tretën veriore (34,85%) dhe Vija e Gjelbër e kontrolluar nga Kombet e Bashkuara siguron një zonë tampon që ndan të dy dhe mbulon 2.67% të ishullit. Së fundmi, dy baza nën sovranitetin britanik ndodhen në ishull: Akrotiri dhe Dhekelia, duke mbuluar 2.74% të mbetur.

Klima

Qiproja ka klimë subtropikale - mesdhetare dhe gjysmë të thatë, me dimra shumë të butë (në bregdet) dhe verëra të ngrohta deri të nxehta. Bora është e mundur vetëm në malet Troodos në pjesën qendrore të ishullit. Shiu ndodh kryesisht në dimër, me verën përgjithësisht të thatë.

Qipro ka një nga klimat më të ngrohta në pjesën mesdhetare të Bashkimit Evropian. Temperatura mesatare vjetore në bregdet është rreth 24 °C gjatë ditës dhe 14 °C natën. Në përgjithësi, verat zgjasin rreth tetë muaj, duke filluar në prill me temperatura mesatare prej 21–23 °C gjatë ditës dhe 11–13 °C natën, dhe duke përfunduar në nëntor me temperatura mesatare 22–23 °C gjatë ditës dhe 12–14 °C gjatë natës, megjithëse në katër muajt e mbetur ndonjëherë temperaturat tejkalojnë 20 °C.

Politika

Pallati presidencial, Nikozia

Qiproja është republikë presidenciale, ku Presidenti i Qipros ka rol ekzekutiv. Kreu i shtetit dhe i qeverisë zgjidhet nga një proces i votimit universal për një mandat pesë-vjeçar. Pushteti ekzekutiv ushtrohet nga qeveria me fuqinë legjislative të Dhomës së Përfaqësuesve ndërsa gjyqësori është i pavarur si nga ekzekutivi ashtu edhe nga legjislativi. Presidenti i tanishëm i Qipros është Nicos Anastasiades.

Kushtetuta e vitit 1960 parashikoi një sistem presidencial të qeverisjes me degë të pavarura ekzekutive, legjislative dhe gjyqësore, si dhe një sistem kompleks të kontrolleve dhe ekuilibrave duke përfshirë një raport të peshuar të ndarjes së pushtetit i krijuar për të mbrojtur interesat e turqve qipriotë. Ekzekutivi drejtohej nga një president grek qipriot dhe një nënkryetar turk qipriot i zgjedhur nga komunitetet e tyre përkatëse për mandate pesë-vjeçare dhe secili kishte të drejtën e vetos mbi lloje të caktuara të legjislacionit dhe vendimeve ekzekutive. Pushteti legjislativ qëndronte në Dhomën e Përfaqësuesve të cilët gjithashtu u zgjodhën në bazë të listave të veçanta të votuesve.

Që nga viti 1965, pas përplasjeve midis dy komuniteteve, vendet qipriote turke në Shtëpi mbeten të lira. Në vitin 1974 Qipro u nda de facto kur ushtria turke pushtoi të tretën veriore të ishullit. Qipriotët turq më pas shpallën pavarësinë më 1983 si Republika Turke e Qipros Veriore por u njohën vetëm nga Turqia. Në vitin 1985, Republika turke e Qipros Veriore miratoi një kushtetutë dhe mbajti zgjedhjet e para. Kombet e Bashkuara njohin sovranitetin e Republikës së Qipros mbi të gjithë ishullin e Qipros.

Njësitë administrative

Njësitë administrative në Qipro.

Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Qipros

Qipro ndahet në gjashtë njësi administrative

• Famagusta (Αμμόχωστος/Ammochostos - Gazimağusa)
• Kirenia (Κερύvεια/Keryneia - Girne)
• Larnaka (Λάρνακα/Larnaka - Larnaka)
• Limasola (Λεμεσός/Lemesos - Limasol/Leymosun)
• Nikozia (Λευκωσία/Lefkosia - Lefkoşa)
• Pafos (Πάφος/Pafos - Baf)

Demografia

Feja

Komuniteti greko-qipriot është pothuajse tërësisht në kishën ortodokse greke të Qipros, e cila është autonome. Turko-qipriotët, megjithatë, i përkasin fesë Islame. Grupet fetare të armenëve, maronitëve (arabët) dhe latinëve (rreth 9,000 njerëz në total) vendosën, në përputhje me kushtetutën e vitit 1960, t'i përkisnin komunitetit grek qipriot.

Gjuha dhe etnike

Gjuhët zyrtare janë greqishtja dhe turqishtja. Në ishullin e Qipros, greko-qipriotët përbejnë rreth 78% të popullsisë, turko-qipriotët 18%, ndërsa kombësitë e mbetur 5% ndryshme (armenë, maronitë, anglezë, etj.).

Arsimi

Arsimi fillor është gjashtë vjet, falas dhe e detyrueshme. Arsimit mesatare është gjithashtu i lirë dhe është e ndarë në dy cikle dhe tre-vjeçar. E parë (të shkollave të mesme) është i detyrueshëm. Shkolla e dytë (të larta ose të arsimit profesional) është opsional. Ka shumë institucione të arsimit të lartë (publike dhe private). Më parë, greko-qipriotët që dëshironin të studimit në institucionet e lartë u detyruan të mbështetet në universitetet e huaja, por kryesisht në Greqi. Që nga viti 1992, megjithatë, e krijuar në Universitetin e Qipros. Analfabetizmit, në territorin e lirë të Qipros është e kufizuar në 2,4 %, ndërsa në territoret e pushtuara nga Turqia, i mbyllur në 16,7 %.

Lidhje të jashtme

• Qeveria: Republic of Cyprus
• Kryetari
• Parlamenti
• Ministria e informimit: Press and Information Office Arkivuar 14 korrik 2019 tek Wayback Machine
• Statistical Service of the Republic of Cyprus

Referime

 Commons: Qiproja – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale