Pjesët e ligjëratës

Në gramatikën tradicionale, një pjesë e ligjëratës është një kategori fjalësh (ose, në përgjithësi, e njësive leksikore) që kanë veti të ngjashme gramatikore. Fjalët që i janë caktuar të njëjtës pjesë të ligjëratës në përgjithësi shfaqin sjellje të ngjashme sintaksore - ato luajnë role të ngjashme brenda strukturës gramatikore të fjalive - dhe nganjëherë morfologji të ngjashme në atë që i nënshtrohen lakimit për veti të ngjashme.

Pjesët e zakonshme të ligjëratës në shqip janë emrat, foljet, mbiemrat, ndajfoljet, përemrat, parafjalët, lidhëzat, pasthirrmat, numërorët, nyjat dhe përcaktorët. Gjuhët e tjera indo-evropiane gjithashtu i kanë në thelb të gjitha këto klasa fjalësh;^[1] një përjashtim nga ky përgjithësim është se latinishtja, sanskritishtja dhe shumica e gjuhëve sllave nuk kanë nyja. Përtej familjes indoevropiane, gjuhë të tjera evropiane si hungarishtja dhe finlandishtja, të dyja, të cilat i përkasin familjes uralike, u mungojnë plotësisht parafjalët ose kanë vetëm shumë pak prej tyre; përkundrazi, ato kanë prapafjalë.

Historia

Klasifikimi i fjalëve në kategori leksikore gjendet nga momentet më të hershme në historinë e gjuhësisë.^[2]

India

Në Nirukta, e shkruar në shekullin e 5-të ose të 6-të pes, gramatikani sanskrit Yāska përcaktoi katër kategori kryesore të fjalëve:^[3]

नाम nāma - emër (përfshirë mbiemrin)
आख्यात ākhyāta - folje
उपसर्ग upasarga - parafjalë ose parashtesë
निपात nipāta - pjesëz, fjalë e pandryshueshme (ndoshta parafjalë)

Tradita perëndimore

Një ose dy shekuj pas veprës së Yāskas, studiuesi grek Platoni shkroi në dialogun e tij Cratylus, "fjalitë janë, mendoj unë, një kombinim i foljeve [rhêma] dhe emrave [ónoma]".^[4] Aristoteli shtoi një klasë tjetër, "lidhëzën" [sýndesmos], e cila përfshinte jo vetëm fjalët e njohura sot si lidhëza, por edhe pjesë të tjera (interpretimet ndryshojnë; në një interpretim janë përemrat, parafjalët dhe nyjat).^[5]

Deri në fund të shekullit II pes, gramatikanët e kishin zgjeruar këtë skemë klasifikimi në tetë kategori, të parë në Artin e Gramatikës, që i atribuohen Dionysius Thrax:^[6]

Emri ( ónoma ): një pjesë e fjalës e lakuar për rastin, që nënkupton një entitet konkret ose abstrakt
Folja ( rhêma ): një pjesë e fjalës pa lakim të rastit, por e lakuar për kohën, personin dhe numrin, që nënkupton një aktivitet ose proces të kryer ose pësuar
Pjesëza ( metokhḗ ): një pjesë e veçorive të ndarjes së të folurit të foljes dhe emrit
Nyja ( ronrthron ): një pjesë e zbërthyeshme e fjalës, e marrë për të përfshirë artikullin e caktuar, por edhe përemrin relativ bazë
Përemri (antōnymíā): një pjesë e zëvendësueshme të folurit për një emër dhe të shënuar për një person
Parafjala ( protezi ): një pjesë e fjalës e vendosur para fjalëve të tjera në përbërje dhe në sintaksë
Ndajfolja ( epírrhēma ): një pjesë e të folurit pa lakim, në modifikimin ose shtesë të një foljeje, mbiemri, klauzole, fjalie ose ndajfolje tjetër
Lidhëza (sýndesmos): nje pjese e shprehjes detyrues bashku fjalë dhe mbushjen boshllëqet në kuptimin e saj

Gramatikani latin Priscian ( fl. 500 CE) modifikoi sistemin e mësipërm tetëfish, duke përjashtuar "nyjën" (meqenëse gjuha latine, ndryshe nga greqishtja, nuk ka nyja), por duke shtuar "pasthirrmën".^[7]

Klasifikimi funksional

Gjuhëtarët pranojnë se lista e mësipërme me tetë ose nëntë klasa fjalësh është thjeshtuar në mënyrë drastike. Për shembull, "ndajfolja" është në një farë mase një klasë gjithëpërfshirëse që përfshin fjalë me shumë funksione të ndryshme. Disa madje kanë argumentuar se dallimet më themelore të kategorisë, ajo e emrave dhe foljeve, është e pabazuar,^[8] ose nuk zbatohet për gjuhë të caktuara.^[9]^[10] Gjuhëtarët modernë kanë propozuar shumë skema të ndryshme ku fjalët e anglishtes ose gjuhëve të tjera vendosen në kategori dhe nënkategori më specifike bazuar në një kuptim më të saktë të funksioneve të tyre gramatikore.

Kategoria e zakonshme leksikore e përcaktuar sipas funksionit mund të përfshijë sa vijon (jo të gjitha do të jenë domosdoshmërisht të zbatueshme në një gjuhë të caktuar):

Kategoritë që zakonisht do të jenë klasa të hapura :
- mbiemrat
- ndajfoljet
- emrat
- foljet (përveç foljeve ndihmëse)
- pasthirrmat
Kategoritë që zakonisht do të jenë klasa të mbyllura:
- foljet ndihmëse
- klitikët
- lidhëzat
- përcaktorët (nyjat, numërorët, mbiemrat dëftorë dhe mbiemrat pronorë)
- pjesëzat
- përemrat
- numrat rreshtorë

Shiko edhe

Etiketimi i pjesëve të ligjëratës

Referime

^ A Grammar of Modern Indo-European, Part 3.1 first line of ??
^ Robins RH (1989). General Linguistics (bot. 4th). London: Longman. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Bimal Krishna Matilal (1990). The word and the world: India's contribution to the study of language (Chapter 3). {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Cratylus 431b
^ The Rhetoric, Poetic and Nicomachean Ethics of Aristotle, translated by Thomas Taylor, London 1811, p. 179.
^ Dionysius Thrax. τέχνη γραμματική (Art of Grammar), ια´ περὶ λέξεως (11. On the word):
^ [penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Quintilian/Institutio_Oratoria/1B*.html This translation of Quintilian's Institutio Oratoria reads: "Our own language (Note: i.e. Latin) dispenses with the articles (Note: Latin doesn't have articles), which are therefore distributed among the other parts of speech. But interjections must be added to those already mentioned."]
^ Hopper, P; Thompson, S (1985). "The Iconicity of the Universal Categories 'Noun' and 'Verbs'". përmbledhur nga John Haiman (red.). Typological Studies in Language: Iconicity and Syntax. Vëll. 6. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. fq. 151–183. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Launey, Michel (1994). Une grammaire omniprédicative: essai sur la morphosyntaxe du nahuatl classique. Paris: CNRS Editions. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Broschart, Jürgen (1997). "Why Tongan does it differently: Categorial Distinctions in a Language without Nouns and Verbs". Linguistic Typology. 1 (2): 123–165. doi:10.1515/lity.1997.1.2.123. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Lidhje të jashtme

Wikimedia Commons ka materiale multimediale në lidhje me: Parts of speech

The parts of speech Arkivuar 4 shtator 2019 tek Wayback Machine
Guide to Grammar and Writing Arkivuar 5 maj 2021 tek Wayback Machine
Martin Haspelmath. 2001. "Word Classes and Parts of Speech." In: Baltes, Paul B. & Smelser, Neil J. (eds.) International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences. Amsterdam: Pergamon, 16538–16545. (PDF)

[1] A Grammar of Modern Indo-European, Part 3.1 first line of ??

[2] Robins RH (1989). General Linguistics (bot. 4th). London: Longman. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Matilal-3] Bimal Krishna Matilal (1990). The word and the world: India's contribution to the study of language (Chapter 3). {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[4] Cratylus 431b

[5] The Rhetoric, Poetic and Nicomachean Ethics of Aristotle, translated by Thomas Taylor, London 1811, p. 179.

[6] Dionysius Thrax. τέχνη γραμματική (Art of Grammar), ια´ περὶ λέξεως (11. On the word):

[7] [penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Quintilian/Institutio_Oratoria/1B*.html This translation of Quintilian's Institutio Oratoria reads: "Our own language (Note: i.e. Latin) dispenses with the articles (Note: Latin doesn't have articles), which are therefore distributed among the other parts of speech. But interjections must be added to those already mentioned."]

[8] Hopper, P; Thompson, S (1985). "The Iconicity of the Universal Categories 'Noun' and 'Verbs'". përmbledhur nga John Haiman (red.). Typological Studies in Language: Iconicity and Syntax. Vëll. 6. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. fq. 151–183. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[9] Launey, Michel (1994). Une grammaire omniprédicative: essai sur la morphosyntaxe du nahuatl classique. Paris: CNRS Editions. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[10] Broschart, Jürgen (1997). "Why Tongan does it differently: Categorial Distinctions in a Language without Nouns and Verbs". Linguistic Typology. 1 (2): 123–165. doi:10.1515/lity.1997.1.2.123. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]