Prijeđi na sadržaj

Johanan Krstitelj

Izvor: Wikipedija
Ovo je glavno značenje pojma Johanan Krstitelj. Za druga značenja, v. Johanan Krstitelj (razvrstavanje).
Pravoslavna ikona sv. Jovana Krstitelja

Johanan kupač[1] (hebrejski: יוחנן המטביל, Yohanan Ha'Matbil), poznat kao Ivan/Jovan Krstitelj (starosl. Іѡаннь Крьститель) je bio jevrejski asketski propovednik iz 1. vijeka koji je vršio obredna kupanja na reci Jordan.

Johanan kupač je pozivao ljude na pokajanje i okretanje Bogu. Bio je važna religijska ličnost 1. veka, čiji je pokret verovatno bio masovniji od Isusovog.[2] Najpoznatiji je po tome što je krstio Isusa, koji je prihvatio njegovu poruku.[3] Neki suštinski elementi Jovanovog pokreta, kao post i krštenje, su verovatno ušli u rano hrišćanstvo pod uticajem Jovanovih učenika.[2]

U kršćanstvu se štuje kao svetac, pustinjak i mučenik, prethodnik Isusov. U islamskoj tradiciji je poznat kao prorok Jahja ibn Zakarija (arapski: يحيى بن زكريا‎ Yaḥyā ibn Zakarīyā), Jahja sin Zaharije. Mandejci ukazuju Jahji najviše poštovanje smatrajući ga jedinim istinskim mesijom (hristom), zbog čega su poznati kao hrišćani svetog Jovana.

Izvori

[uredi | uredi kod]

Postoji nekoliko vrsta izvora za biografiju Johanana:

  • istorijski spisi (Josif Flavije, Jevrejske starine i staroslovenski prevod Flafija koji sadrži fragmente nepoznate zapadnom prevodu)
  • hrišćanski spisi (kanonska i nekanonska jevanđelja, kao i drugi spisi ranih hrišćana)
  • mandejski spisi (Ginza Rba i druge knjige u kojima je Jahja centralna ličnost)
  • islamski spisi (Kuran govori o proroku Jahji)

Istoričari, po pravilu, starije izvore smatraju pouzdanijima.

Pozadina

[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Istorijska pozadina Novog zaveta

Delimično helenizovana jevrejska teritorija je bila pod vlašću rimskog carstva, ali među Jevrejima je postojala jaka nada povratka nezavisnosti. Iako je period Ivanovog života uglavnom bio miran (posebno između 7. i 26. godine[4]), postojala je stalna mogućnost izbijanja pobuna, nereda i nasilnog otpora (vidi o zilotima). Herod Veliki, Idumejac koga je rimski senat postavio za kralja Idumeje, Galileje, Judeje i Samarije, je vladao od 37 do 4 pre Hrista.[5] Nakon njegove smrti, Rimljani su podelili kraljevstvo između njegovih sinova, te je Herod Antipa vladao Galilejom ali ne i Judejom, koja je postala zasebna provincija.[5] Ivanova postojbina je bila Judeja, južno od Samarije i Galileje.

U judaističkoj religiji Ivanovog vremena je postojalo nekoliko pravaca. Fariseji su bili značajna stranka, i verovali su u vaskrsenje mrtvih, božansku pravdu u sledećem životu, anđele, ljudsku slobodu i božije proviđenje.[6] Sadukeji su bili konzervativniji, držali su vlast u Hramu i nisu verovali u vaskrsenje i večnost duše. Eseni su bili asketska zajednica koja je očekivala skoru apokalipsu. Neki naučnici smatraju da je Jovan bio pod uticajem esena, koji su upražnjavali obredne rituale čvrsto povezane sa krštenjem,[7] iako za to nema direktnih dokaza.[8]

Život

[uredi | uredi kod]

Većinu informacija o Ivanu Krstitelju dobijamo iz evanđelja, a njegova osoba do danas je ostala tajnovita i ne do kraja razjašnjena.

Rođenje i mladost

[uredi | uredi kod]

Jovanov otac je bio judejski sveštenik Zaharija, od plemena Arona.[9] Prema hrišćanskom predanju, Jovan je rođen pola godine pre Isusa (gregorijanski: 24. jun / julijanski: 7. jul), što se slavi kao Ivandan.[10]

Prema Novom zavjetu, njegovi roditelji, Zaharija i Elizabeta, dugo nisu mogli imati djece i kada im se rodio sin, zavladala je velika radost. Održana je posebna svečanost, na kojoj mu je trebalo nadjenuti ime. Okupili su se prijatelji i rođaci, koji su došli izdaleka. Htjeli su da se zove Zaharija po ocu, ali s tim se nije složila Elizabeta. Rekla je da će se zvati Johanan što znači „Jahve je milostiv“. Prijatelji i rođaci su pitali Zahariju, za mišljenje. Prema predanju, budući da Zaharija dotad nije mogao govoriti, tada mu se vratio glas i on se složio s time da se zove Johanan. Počeo je zahvaljivati Bogu i slaviti ga zbog njegove dobrote: "I ti ćeš biti poseban. Ići ćeš pred Božjim izabranikom. Nosit ćeš poruku Božje ljubavi i oproštanja njegovu narodu."

Svoje detinstvo i ranu mladost Jovan je proveo u pobožnom domu svojih roditelja.[10]

Propovedanje

[uredi | uredi kod]
Ivanova propoved

Pokajte se, jer blizu je carstvo nebesko..[11]

– Jovanova izreka iz Jevanđelja

Ivan je otišao od kuće, da bi živeo u judejskoj pustinji blizu rijeke Jordana, gde je postio i provodio vreme u molitvi.[10] Jeo je pustinjsku hranu - divlji med i bilje[12] (ili skakavce[13], zavisno od prevoda). Evanđelje po Ebionitima prikazuje Jovana kao vegetarijanca,[14][15] a tako ga prikazuje i staroslovenski prevod Josifa Flavija.[16][17] Isus ga opisuje kao čoveka koji "niti jede niti pije".[18] U jevanđeljima je opisan kako nosi odijelo od devine dlake opasano kožnim pojasom, a slično je opisan i kod Flavija. On je držao apokaliptične propovedi očekujući skoro božansko oslobođenje domovine od Rimljana.[3]

U to vreme čovek dođe među Jevreje u čudnoj odeći; jer stavljao je krzno na telo svuda gde mu nije bilo pokriveno kosom; zaista da pogledate bio je kao divlji čovek. On dođe Jevrejima i pozva ih u slobodu, govoreći: "Bog me je poslao, da vam pokažem put Zakona, kojim ćete se osloboditi mnogih nosilaca vlasti. I nijedan smrtnik neće vama vladati, samo najvišnji koji me je poslao." A kada su ljudi ovo čuli, bili su radosni. I krenu za njim sva Judeja, koja leži u oblasti oko Jerusalima.[19]

– Slovenski fragmenti Josifa Flavija
Reka Jordan

On je išao po okolini Jordana propovijedajući blizinu kraljevstva Božjeg i pozivao svoje sunarodnjake na obraćenje, a mnogi su se kajali za svoje grijehe i tražili da ih Ivan krsti. On je probudio narodni pokret. Gornja klasa, bez obzira na svoje uvjerenje, nije htjela da ima s njim nikakve veze. Njegovi najpažljiviji slušaoci potjecali su iz redova prezrenih masa.[20] On je propovijedao da su carstvo nebesko i dan strašnog suda blizu, donoseći oslobođenje dobrima i uništenje zlima, i nalagao je pročišćenje duše kao pripremu za bliski božji sud.[21] Govorio je da je oprost greha tu za one koji se okrenu Bogu.

Oprost greha je tu za čoveka čije oči čekaju na Oca i čija je misao je usmerena na život i čiji um ne odluta od znanja o životu.[22]

– Jovanova molitva iz Ginza Rabe

Johanan kupač je vršio obredna kupanja na reci Jordan. Obrednim kupanjem Jevreji su očišćavani za dolazak Božjeg kraljevstva, podsećajući se izbavljenja iz egipatskog ropstva i prelaska reke Jordan nakon egzodusa. On ih je utapao u tok Jordana i otpuštao ih, upućujući ih da treba prestati sa zlim delima, i da će im se onda dati vladar koji će ih učiniti slobodnim.[19] Josif Flavije prenosi da pranje vodom nije služilo spiranju grehova, već očišćenju tela; pretpostavljajući da je duša unapred temeljno očišćena pravednošću.[23]

Jevanđelja beleže da su mnogi ljudi iz Jerusalima i okoline, uključujući carinike, vojnike i fariseje, su dolazili da ih krsti.[9][24] Johanan je bio važna religijska ličnost među Jevrejima, čiji je pokret verovatno bio masovniji od Isusovog.[2] Prema mandejskoj tradiciji, Jahja je lečio bolesne, davao vid slepima, i podizao mrtve.[25] Iz jevanđelja se vidi da su neki Jevreji verovali da je on očekivani mesija, odnosno hristos (Luka, 3:15), ali on je to odbijao govoreći da je samo "glas vapijućeg u pustinji" (Jovan, 1:23) i da će veći od njega doći.

Krštenje Isusa

[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Isusovo krštenje
Krštenje Isusa u Jordanu

Evanđelja pripovijedaju i da je Ješua (odnosno Isus) oko svoje tridesete godine otišao da se krsti kod Johanana kupača (Ivana Krstitelja). Hrišćanski izvori prikazuju da je Ivan navodno rekao Isusu: “ti treba mene da krstiš, a ti dolaziš meni?” (Matej 3;14), te da ga je krstio tek na njegovo inzistiranje. Biblijski tekst pripovijeda da nakon što ga je Jovan potopio u reku Jordan i krstio ga, sa neba se na Isusa spustio Duh sveti u vidu goluba i Božji glas je progovorio: “Ti si sin moj ljubljeni. U tebi mi sva milina.“ Ovaj događaj se u hrišćanstvu naziva bogojavljanje.

Mandejska tradicija prikazuje sasvim drugačiju sliku Isusovog krštenja, koje je detaljno opisano u njihovim svetim spisima. Ješu (Isus) je prikazan kako moli Jahju (Jovana) da ga krsti njegovim krštenjem i nazove njegovim imenom, dodajući da ako ne bude dobar učenik, neka ga izbriše iz svojih stranica.[26] Međutim, Jahja mu odgovara da je "lagao Jevreje i varao sveštenike", da je ukinuo šabat koji je Mojsije učinio obavezujućim, da je osramotio šofar u inostranstvu, i tako dalje.[26] Međutim, nakon mnogo ubeđivanja, i zagonetki koje mu Jovan postavlja, Isus na kraju ipak postaje njegov učenik.

Istoričari ocenjuju da je Isusovo krštenje kod Jovana istorijska činjenica, koju rani hrišćani ne bi bez osnova uneli u svoja jevanđelja.[27] Naučnici smatraju da je Isus očito bio sledbenik Jovana,[28] prihvatajući njegovu poruku samim tim što je tražio da ga ovaj krsti.[3] Prema hrišćanskom predanju, Isus je nakon krštenja proveo četrdeset dana u pustinji, nakon čega je počeo da propoveda.[29]

Pogubljenje

[uredi | uredi kod]

Sada kada [mnogi] drugi dođoše u gomilama oko njega, jer su bili veoma ganuti slušajući njegove reči, Herod, koji se bojao da ogroman uticaj koji je Jovan imao na ljude može voditi dizanju ustanka (jer oni su bili spremni da urade bilo šta što je on savetovao), pomisli da je najbolje, stavljajući ga na smrt, sprečiti bilo kakvu napast koju on može izazvati.[23]

– Josif Flavije, Jevrejske starine

Prema hrišćanskom predanju, Jovan Krstitelj je pogubljen po nagovoru Herodijade, žene Heroda Antipe, kojima je prigovorio zbog preljuba, jer se Herodijada udala za kralja Heroda, brata njenog muža Filipa, koji još beše živ.[10] Irodijada je bila majka lepe plesačice Salome, sa kojom se dogovorila da plesom očara Heroda i da mu zauzvrat traži Jovanovu glavu. Herod je uhapsio Jovana i zatvorio ga u tamnicu, da bi kasnije naredio da mu odbrube glavu, i na pladnju je iznesu Herodijadinoj ćerci Salomi.

Nasuprot hrišćanskom prikazu, istoričari smatraju da je kralj Herod Antipa likvidirao Jovana jer je u njemu video jasnu političku pretnju.[2][30] Jovanovo pogubljenje, kao i kasnije Isusovo, je zabeleženo i kod židovskog povjesničara iz 1. stoljeća, Josifa Flavija.[31] Flavije u Jevrejskim starinama Jovanu pripisuje istaknutu ulogu, opisujući ga kao dobrog i pobožnog čoveka, koji je imao odlučne sledbenike i veliki uticaj među Jevrejima i od kojeg je Herod strepeo da ne povede ustanak protiv njega.[23] Flavije opisuje da je Herod, zbog svoje sumnjičave naravi, naredio da Jovan bude uhapšen, nakon čega je izveden pred njega (slovenski prepis govori o Herodu Arhelaju umesto Herodu Antipi):

Ostaci Herodove utvrde Maheron gde je pogubljen Johanan kupač.

A kad je izveden pred Arhelaja, zakonici se okupiše, i pitaše ga ko je i gde je bio do tad. On na ovo odgovori i reče: "Ja sam čist, Duh božji me vodi i [jedem] trske i korenje i hranu s drveća.“ Ali kada zapretiše da će ga staviti ma muke, ako ne prestane sa ovim rečima i delima, on uprkos tome reče: "Ovo je prilika za vas da prestanete sa vašim gnusnim delima i prilepite se Gospodu vašem Bogu." I tada poraste bes u Simonu, Esenu poreklom, pisaru, koji reče: "Mi čitamo svaki dan knjige božanske. A ti, tek sada dolaziš iz šume kao divlja životinja, i usuđuješ se da nas učiš i zavodiš ljude svojim bezočnim rečima." I pojuri ka njemu da mu učini telesno nasilje. Ali on, karajući ih, reče: "Neću da vam otkriti tajnu koja prebiva u vama, jer je ne želite. Time neizrečena propast dođe na vas, i zbog vas."[19]

– Slovenski fragmenti Josifa Flavija

Kada je Isus čuo da je Jovan uhapšen, on ode iz Judeje za Galileju.[32] Flavije prenosi da je Herod utamničio Jovana u zamku Maheron, koji se nalazi u blizini ušća rijeke Jordan u Mrtvo more, gde je ubijen.[23] Jovanovi učenici su preuzeli tijelo i sahranili ga.[33] Kada je nakon Jovanovog pogubljenja Herodova vojska je uništena u bici sa neprijateljskom vojskom, Jevreji su verovali da je to Božja kazna:

Sada neki od Jevreja misle da je uništenje Herodove vojske došlo od Boga, i da je veoma pravedno, kao kazna za ono što je uradio protiv Jovana, koji je nazvan Krstitelj: jer Herod je ubio njega, koji je bio dobar čovek i zapovedao Jevrejima da vrše vrlinu, u pravednosti jedni prema drugima, i u pobožnosti prema Bogu.[23]

– Josif Flavije, Jevrejske starine

Sledbenici

[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Mandejci

Nakon Jovanove smrti pokret njegovih sledbenika je nastavio da postoji uporedo sa Isusovim pokretom.[2] Poznato je da su u 1. stoljeću, nakon što se kršćanstvo već počelo širiti, paralelno sa zajednicama Kristovih sljedbenika, postojale i zajednica sljedbenika Ivanovih, te su poznavale samo »Ivanovo krštenje«, o čemu svjedoče i Djela apostolska. Izvanbiblijski izvori, osobito kršćanski apologetski tekstovi, također potvrđuju postojanje takve zajednice osobito među Židovima.

Sam Isus nakon Jovanovog pobuljenja nije odbacio njegova učenja[3], već je u svojim propovedima nastavio da veliča njegov lik i delo,[28] nazivajući ga anđelom i "Ilijom koji će doći" (Matej 11:7-15). Međutim, za razliku od Jovana, Isus je pio vino i nije postio.[34] Jevanđelja prenose da su Jovanovi učenici prigovarali Isusu i njegovim učenicima zato što ne poste.[35] Mandejci, koji sebe smatraju nastavljačima Jovanovog učenja, Isusa smatraju "lažnim mesijom" (mšiha kdaba) koji je izopačio učenje koje mu je poverio Jovan.[36] Zabeleženo je da su se neki sledbenici Jovana Krstitelja kasnije priključili Isusovoj zajednici.[2] Post i krštenje, suštinski elementi Jovanovog pokreta, su verovatno ušli u rano hrišćanstvo zajedno sa Jovanovim sledbenicima.[2] Jovanovi sledbenici su verovali da je Jovan ustao iz mrtvih[37], što je verovatno imalo uticaja i na očekivanja Isusovih sledbenika nakon njegovog pogubljenja.[2]

Neki naučnici ocenjuju da je Isus tek nakon svoje smrti postao uticajniji od Jovana te da jevanđelja u Isusov život projektuju njegovu kasniju važnost.[38] Čini se da su upravo zbog toga novozavjetni pisci toliko naglašavali Ivanovu poniznost i ponavljali njegove riječi da će iza njega »doći veći od njega.«

Štovanje

[uredi | uredi kod]
Spomenik svetom Juanu Bautisti (visina 20 metara), u Venecueli.

Najstarije štovanje vezano uz Ivana Krstitelja odnosi se na čašćenje njegova groba u Sebasti, nedaleko od današnjeg Nablusa u Palestini. Prema pravoslavnom predanju, apostol Luka je pokušao da prenese Jovanovo telo iz Sevasteje u Antiohiju, no uspeo je da dobije i prenese samo jednu ruku koja se u Antiohiji čuvala do desetog veka, pa je posle preneta u Carigrad, odakle je nestala u vreme Turaka.[10] Relikvije svetog Ivana Krstitelja se danas čuvaju u crkvi sv. Silvestra u Rimu i u Amiensu u Francuskoj.

Sv.Ivan Krstitelj jako je poštovan u kršćanskom svijetu. U srednjem vijeku, njegov blagdan zvali su »ljetni Božić«. Jedna od najvećih kršćanskih bazilika, ona u Damasku, je posvećena Ivanu Krstitelju. Danas je u njoj džamija, a posjetio ju je i papa Ivan Pavao II., zajedno s poglavarima mjesnih crkava, prilikom svoga posjeta tome gradu, te se ondje održao međureligijski susret. U čast sv. Ivanu Krstitelju, podignute su mnoge crkve počevši od Lateranske bazilike u Rimu, papinske katedrale.

Hrišćani proslavljaju Jovanove praznike nekoliko puta u godini. U Rimokatoličkoj Crkvi njegovo se rođenje slavi kao svetkovina 24. lipnja, a mučeništvo, nekad nazivano i Glavosjek sv. Ivana Krstitelja, kao spomendan 29. kolovoza. Srpska pravoslavna crkva slavi ga 7. januara po julijanskom, a 20. januara po gregorijanskom kalendaru, a dan njegove smrti obeležava praznikom Usekovanje (gregorijanski 29. avgust/julijanski 11. septembar).

Jovan se smatra zaštitnikom pjevača, glazbenika, krojača, kožara, krznara, vunara, remenara, gostioničara, nožara, brusača, zatvorenika, osuđenih na smrt, uzgajivača ptica, oboljelih od epilepsije, krštenika, Malte, Jordana i velikog broja gradova širom svijeta.

U Hrvatskoj po njemu su nazvana mjesta Ivanić Grad, Ivanec, Kloštar Ivanić, Sveti Ivan Zelina, Sveti Ivan Žabno, Ivanska, Ivankovo i vjerojatno još neka mjesta. U Mariji Bistrici, nedavno je postavljen njegov kip na otvorenom prostoru.

U Bosni i Hercegovini, u Podmilačju kraj Jajca postoji veliko svetište sv.Ivana Krstitelja.

Izvori

[uredi | uredi kod]
  1. ↑ Prvi prevod Jevandjelja po Mateju sa hebrejskog jezika
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. John the Baptist cameo. p. 268
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Isus, Enciklopedija živih religija (str. 316-318), Nolit, Beograd, 2004.
  4. ↑ John P. Meier's A Marginal Jew, v. 1, ch. 11; also H.H. Ben-Sasson, A History of the Jewish People, Harvard University Press, 1976, ISBN 0-674-39731-2, page 251: "But after the first agitation (which occurred in the wake of the first Roman census) had faded out, we no longer hear of bloodshed in Judea until the days of Pilate."
  5. ↑ 5,0 5,1 "Herod family." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
  6. ↑ "Pharisees." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
  7. ↑ Harris, Stephen L. (1985) Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield; p. 382
  8. ↑ Šablon:Nbd
  9. ↑ 9,0 9,1 Šablon:Cite books
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Nikolaj Velimirović, Ohridski prolog
  11. ↑ Jevanđelje po Mateju 3:2
  12. ↑ Jevanđelje po Mateju, 3:4 Arhivirano 2011-10-10 na Wayback Machine-u (prevod SPC)
  13. ↑ „Matej 3. poglavlje”. Arhivirano iz originala na datum 2020-07-20. Pristupljeno 2011-03-19. 
  14. ↑ J Verheyden, Epiphanius on the Ebionites, in The image of the Judaeo-Christians in ancient Jewish and Christian literature, eds Peter J. Tomson, Doris Lambers-Petry, ISBN 3-16-148094-5, pp. 188 "The vegetarianism of John the Baptist and of Jesus is an important issue too in the Ebionite interpretation of the Christian life. "
  15. ↑ Eisenman (1997), pp. 240 "John (unlike Jesus) was both a ‘Rechabite’ or ‘Nazarite’ and vegetarian", 264 "John would have been one of those wilderness-dwelling, vegetable-eating persons", 326 "They [the Nazerini] ate nothing but wild fruit milk and honey - probably the same food that John the Baptist also ate.", 367 "We have already seen how in some traditions "carobs" were said to have been the true composition of John's food.", 403 "his [John's] diet was stems, roots and fruits. Like James and the other Nazirites/Rechabites, he is presented as a vegetarian ..", cf 295, 300, 331-2,.
  16. ↑ Tabor (2006) p.134 and footnotes p.335
  17. ↑ The Slavonic Josephus' Account of the Baptist and Jesus
  18. ↑ Evanđelje po Mateju, 11:18.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 The Slavonic Josephus' account of the Baptist and Jesus
  20. ↑ Usp. M. Dibelius, Die urchristliehe Vberlieferung von Johannes dem Taufer, Stuttgart, 1911.
  21. ↑ Kembridžova ilustrovana istorija religije (str. 232-236), Stylos, Novi Sad, 2006. ISBN 86-7473-281-X
  22. ↑ Ginza Rba, Prayer of Yahia
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 Flavius Josephus, Jewish Antiqities 18. 5. 2. (Translation by William Whiston).
  24. ↑ Jevanđelje po Luki 3:12-14
  25. ↑ „The Mandaeans, Followers of John the Baptist”. Arhivirano iz originala na datum 2011-06-12. Pristupljeno 2011-03-18. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Gnostic John the Baptizer, by G. R. S. Mead
  27. ↑ Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. "The Historical Jesus" p. 255-260
  28. ↑ 28,0 28,1 Crossan, John Dominic. The essential Jesus. Edison: Castle Books. 1998. p. 146
  29. ↑ Jevanđelje po Marku 1:13-14
  30. ↑ following the conclusion of Josephus' Antiquities 18.5: "Herod, who feared lest the great influence John had over the people might put it into his power and inclination to raise a rebellion, (for they seemed ready to do any thing he should advise,) thought it best, by putting him to death, to prevent any mischief he might cause, and not bring himself into difficulties, by sparing a man who might make him repent of it when it would be too late."
  31. ↑ Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "John the Baptist" cameo, p. 268
  32. ↑ Evanđelje po Mateju, 4:12.
  33. ↑ Evanđelje po Mateju, 14:12.
  34. ↑ Funk, Robert W., Roy W. Hoover, and the Jesus Seminar. The five gospels. HarperSanFrancisco. 1993. page 221.
  35. ↑ Evanđelje po Mateju, 9:14.
  36. ↑ Lupieri, Edmondo (2001). The Mandaeans: The Last Gnostics. Grand Rapids, MI: Eerdmans, pg. 248.
  37. ↑ Mark 6:14, 16, 8:28
  38. ↑ Paula Fredriksen (2000). From Jesus to Christ: the origins of the New Testament images of Christ. Yale University Press. ISBN 978-0-300-08457-3.

Povezano

[uredi | uredi kod]

Eksterni linkovi

[uredi | uredi kod]
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Johanan_Krstitelj&oldid=42171132