Bizantska umjetnost
Bizantijska umjetnost je naziv za umjetničko stvaralaštvo istočnog dijela Rimskog carstva koje je pored stare Grčke u kulturnom kontekstu povezivalo i područja istočnog Sredozemlja, Balkanskog poluostrva, Sirije, Sjeverne Afrike, Italije, a kasnije i veliki dio Istočne Evrope (Bugarska, Rusija, Ukrajina). Tokom 11 vijekova postojanja Bizantijskog carstva ova vrsta umjetnosti je započela kao rana hrišćanska umjetnost tokom kasne antike pa sve do pada Konstantinopolja 1453. godine u ruke Osmanlijskog carstva. Međutim, bizantijska umjetnost je nastavila sa svojom aktivnošću i nakon ovog događaja, vjerno slijedeći bizantijsku tradiciju, samo što je njeno okruženje tada bilo islamsko. Tokom svog razvoja u srednjem vijeku bizantijska umjetnost je bila važan činilac u ukupnom procesu stvaranja posebnog istočnjačkog identiteta Bizantijskog carstva u odnosu na Rim.[1]
Godine 323. n. e. Konstantin Veliki je donio odluku o premještanju sjedišta Rimskog carstva u grčki grad Bizantijum na Bosforu, a koji ċe kasnije biti poznat pod nazivom Konstantinopolj. Izvorni naziv grada je bio na grčkom jeziku Kōnstantinoúpolis (Srpskohrvatski jezik, Konstantinov grad), a zvanična titula je bila na latinskom jeziku Nova Roma (Novi Rim).[2] Ova sudbonosna odluka Konstantina Velikog ċe imati dalekosežne posljedice koje se osjeċaju i do danas. Za samo 6 godina nevjerovatnom brzinom izgrađen je veliki grad koji je ċe postati najbogatiji i najsjajniji grad u Evropi tokom cijelog Srednjeg vijeka. Preduzimanjem ovog koraka novi rimski car je potvrdio rastuċu ekonomsku i stratešku važnost istočnih provincija (čiji uspon se odvijao veċ duže vremena). Novi glavni grad je oličavao hrišċanske osnove rimske države, jer se veċ nalazio u središtu područja koje je bilo najviše hristijanizirano u odnosu na ostale krajeve carstva.
Konstantin jedva da je i mogao predvidjeti da ċe svojom odlukom o premještanju središta carstva uzrokovati potpunu podjelu carstva na istočni i zapadni dio. Vladari zapadnog dijela Rimskog carstva su ubrzo nakon toga bili žrtve osvajačkih pohoda germanskih plemena Istočnih Gota, Vandala, Langobarda i Zapadnih Gota. Do kraja 6. vijeka n. e. nestao je i zadnji trag središnje vlasti zapadnog dijela Rimskog carstva. Nasuprot tome, Bizantijsko carstvo je preživjelo ove napade i za vrijeme vladavine Justinijana I (527-565 n. e.) dostiglo je svoj vrhunac moċi i stabilnosti.
Podjela Rimskog carstva je ubrzo dovela i do vjerske podjele. Za vrijeme vladavine Konstantina Velikog rimski biskup je bio (zasnivajuċi svoj autoritet od apostola Svetog Petra) vođa (papa) jedinstvene Hrišċanske crkve. Njegova nadmoċnost u crkvenim poslovima je ubrzo bila negirana od strane patrijarha iz Konstantinopolja, a razlike u crkvenim doktrinama su počele da se produbljuju što ċe u završnici dovesti do podjele ovog religijskog pokreta na zapadno (katoličanstvo) i istočno (pravoslavlje).
Razlike su postale veoma duboke pri čemu je rimski katolicizam održavao svoju nezavisnost od carskog ili bilo kog državnog autoriteta, time postajuċi međunarodna institucija koja je odslikavala svoj karakter kao jedinstvena crkva. Pravoslavna crkva je nasuprot tome bila zasnovana na jedinstvu duhovnog i sekularnog autoriteta oličenog u caru koji je birao i postavljao patrijarha u Konstantinopolju. Zbog toga je bila zavisna od moċi države kojoj je bila strogo odana kao i samim svojim vjernicima, a istovremeno je crkvena hijerarhija uživala blagodeti političke moċi. Ovakva ideja o položaju Pravoslavne crkve u okviru Bizantijskog carstva je hrišċanska prilagodba starog antičkog naslijeđa, a koje se može pratiti još od vremena Starog Egipta i koje je bilo rasprostranjeno širom Bliskog istoka. Za razliku od božanskog karaktera egipatskih faraona i drugih vladara širom Bliskog istoka, bizantijski carevi su bili smatrani od boga postavljenim vođama crkve i države. Ovu istu ideju su preuzeli i ruski carevi pokušavajući da iskoriste ugled Bizantijskog carstva i da se narodu predstave kao nastavljači stare tradicije, novog "trećeg Rima." Ruska pravoslavna crkva je u to vrijeme također bila blisko povezana sa drżavom kao davno nekad bizantijska crkva. Zbog svih ovih vjerskih razloga (čak više nego političkih) historičarima umjetnosti je nemoguće govoriti o jedinstvenom razvoju hrišćanske umjetnosti u okviru cijelog Rimskog carstva. [3]
Rana hrišćanska umjetnost ne označava samo stil, nego više označava bilo koje umjetničko djelo stvarano od strane hrišċana tokom otprilike 500 godina od nastanka hrišċanstva pa sve do odvajanja Pravoslavne crkve. Za razliku od nje, bizantijska umjetnost označava ne samo umjetnost istočnog dijela Rimskog carstva nego i poseban kvalitet ovog stila. Bizantijska umjetnost je bila razvijana u okviru određenih tendencija koje se mogu ustanoviti još od vremena Konstantina Velikog, pa čak i ranije.[3] Prihvatanje hrišċanstva kao zvanične religije Rimskog carstva od strane Konstantina Velikog putem Milanskog edikta iz 311. označava veliku prekretnicu za hrišċanstvo. Međutim, to se ne odnosi na umjetnost iz tog vremena koja je nastavila da koristi stare ideje, motive i znakove iz tradicionalne rimske religije. Prebacivanje sjedišta Rimskog carstva iz latinskog Rima u helenistički grčki svijet Konstantinopolja 330. n. e. označava mnogo značajniju prekretnicu za umjetnost iz tog vremena nego za samu Crkvu. Taj događaj je približno označio zvanični početak bizantijske umjetnosti. Zbog svega ovoga historičari umjetnosti nisu bili u stanju uspostaviti oštru liniju razdvajanja između rane hrišċanske i bizantijske umjetnosti.[4] Zvanična podjela bizantijske umjetnosti na stvaralačka razdoblja:
- Rana bizantijska umjetnost - od 330. n. e. sa premještanjem sjedišta Rimskog carstva iz Rima u Konstantinopolj pa do dolaska na vlast Justinijana I 527. n. e.
- Zlatno doba - vrhunac ove umjetnosti ostvaren za vrijeme vladavine Justinijana I pa sve do 726. n. e.
- Doba ikonoklazma (ikonoborstva) - od 726. n. e. pa sve do 843. n. e
- Makedonska renesansa - od 843. n. e. do 1056. n. e. jedno od klasičnih perioda bizantijske umjetnosti u kojem je uspješno nastavljeno stvaralaštvo iz zlatnog doba ove umjetnosti.
- Komnensko doba - od 1081. n .e . do 1185. n. e. umjetnost za vrijeme dinastije Komnena.
- Doba Paleologa - od 1261. n. e. do 1453. n. e. umjetnost za vrijeme dinastije Paleologa sve do pada Konstantinopolja.
Najznačajniji spomenici rane bizantske umjetnosti se nalaze u talijanskoj Ravenni koja je 402. g. bila prijestolnicom Zapadno-Rimskog Carstva, a za vrijeme cara Justinijana tu je sjedište bizantske vlasti u Italiji (535. g.). Crkva San Vitale u Ravenni (526.-547.g.) ima tlocrt osmerokuta iznad čijeg središnjeg dijela je kupola. Središnja lađa komplicirano je povezana s bočnim brodom i to nizom polukružnih niša. Crkva ovakvog tlocrta s kupolom prevladava u Pravoslavlju sve od Justinijana, kao što na Zapadu prevladava bazilikalni tip crkve.
Mozaik, kao način ukrašavanja zidova u rimskoj umjetnosti, dobio je posebnu važnost u Bizantu i postao posvuda prisutan u carskim i sakralnim građevinama.
U crkvi San Vitale s obje strane oltara nalaze se raskošni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom) koji simboliziraju i odražavaju moć i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Bizantski ideal ljepote: - visoke istanjene figure, ovalnih glava sa prodornim očima, povijenim obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veličinu tijela, te raskošno dekorirane odjeće. Svaka scena je lišena pokreta. Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statični, ceremonijalni, ogromnih očiju, a pozadina je zlatna (nebo je uvijek boje zlata u ranom kršćanstvu).
Jedini očuvani rano-bizantski spomenik u Hrvatskoj je trobrodna Eufrazijeva bazilika u Poreču iz 5. st., s mozaicima iz 6. st. (npr. portret biskupa Eufrazija). Sama bazilika je najstariji primjer troapsidalne crkve na zapadu; izvana poligonalna, a iznutra polukružna (bočne apside su utopljene u zidnu masu i to će postati karakteristika predromanike i romanike). Nova je bila i tehnika gradnje zidanjem pločastih udrobljenih lomljenica. Mozaici označavaju prekretnicu u prikazivanju - figurativni likovi s frontalnom kompozicijom, izrazito plošni i simetrični, te dostojanstvene smirene geste.,.
Crkva Aja Sofija (532.-537.) u Carigradu je najpoznatija građevina ovog razdoblja. Tlocrt je kombinacija uzdužne bazilike i centralnog tipa s kupolom na sredini. Tada najveću kupolu na svijetu podupiru dvije polu-kupole i sferni (kružni) trokuti zvani pandativi. Kupola je prošarana prozorima i svjetlucavim mozaicima pa se čini kao da je bez težine. Izvana je volumen zatvoren ravnim geometrijskim plohama, dok je iznutra zid potpuno dematerijaliziran mramornim oplatama i mozaicima dajući mu slikarski karakter.
U kasnijim razdobljima bizantske arhitekture javlja se nekoliko tipova crkava, smanjuju se veliki jedinstveni prostori (koji su dothumbrali u zlatnom dobu), a vanjska obrada volumena dobiva na važnosti gdje se javljaju i ornamentalni ukrasi od opeke (npr. Crkva sv. Luke u Fokidi, Grčka, ili sv. Pantelejmon kod Skopja, Makedonija).
U unutrašnjosti se zidovi crkava ukrašavaju pored mozaika i freskama, a glavni brod je naglašen ikonostasom. Ikonostas je oltarna pregrada koja dijeli svetište od ostalog prostora crkve, a čine je kameni pluteji ili ikone. Ikone su prenosive slike na platnenoj ili češće drvenoj podlozi. One su rađene po vrlo strogim pravilima prikazivanja likova – po njima prozvanim ikonografskim pravilima.
Kiparstvo je u bizantskoj umjetnosti bilo potisnuto, osim male plastike izvedene u slonovoj kosti (bjelokost) i metalu (emajl) s izrazitom plošnošću.
Vjernici su obožavali ikone i kipove, ljubeći i moleći ispred njih, vjerujući kako da će im molitve biti djelotvornije – što su vjerske vođe tumačile kao nastavak poganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica između ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), što je kulthumbralo 726. g. zabranom upotrebe ikona od strane cara Leona III. To vrijeme katastrofalnih sukoba, uništavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana, ali i progona svećenika i ikonofila, nazivamo doba ikonoklazma. Bizantsko Carstvo se stalno branilo od napada Islamskih naroda, pa je ovaj zakon bio i političke prirode, jer se podilazilo Islamskoj zabrani prikazivanja svetih likova.
Napuštanjem sakralnih motiva posezalo se za seoskim motivima, prirode, motivima lova, svakodnevice ili apstraktne ornamentike. Procvata profane umjetnosti se najjasnije očituje u ukrašavanju carskih palača (pločice, sagovi ...) jer su se carevi nadmetali u raskoši s islamskim bagdadskim kalifima.
God. 843., spor je završio pobjedom štovalaca slika i dolazi do procvata slikarstva pod Makedonskom dinastijom.
Početkom 10. st. potpuno će se ustoličiti tipična građevina Bizanta, to je crkva tlocrta upisanog grčkog križa (istokrakog) u osnovu kvadrata. Kupole će povećati svoj tambur (donji okvir kupole) i na tom visokom tamburu otvorit će se mnogi prozori te tako obasjati tu građevinu građenu potpuno bez prozora na zidu.
Takav tip crkve je i crkva Sv. Marko u Veneciji (1063.), iako nije bila pod vlašću Bizanta, bila je pod direktnim umjetničkim utjecajem. Ona ima osnovu grčkog križa upisanog u osnovu kvadrata i kupole iznad središnjeg kvadrata i svakog kraka križa - odlike bizantske gradnje. Venecijanske kupole nemaju tambur nego su obložene drvenim krovovima. Unutrašnjost je vrlo prostrana i ukrašena mozaicima.
Iako nam se Bizantska umjetnost, zbog svog dugog kontinuiteta doimlje statičnom i nepromijenjenom, možemo uočiti neke razlike. Tako za vrijeme Komnenske dinastije umjetnost ima obilježja romanike na Zapadu: vodoravno stremljenje, načelo zbrajanja relativno samostalnih dijelova, plošno slikarstvo jednostavnih kompozicija ..., dok umjetnost u doba Paleologa teži građenju u visinu, naraciji u slikarstvu, izraženijoj osjećajnosti ..., što podjeća na Gotiku.
U 13. st. Carigrad pada u ruke križara i formira se latinsko carstvo, što dovodi do intenzivnijeg razvoja umjetničke djelatnosti u periferiji Bizanta kao što je Makedonija, Srbija i Rusija. U Srbiji nastaju crkve „Raške škole“ u kojoj se osjete utjecaji romanike. Dok Crkva Manastira Gračanice na Kosovu (1315. god.) zbog svoje visine podsjeća na gotičku gradnju. Ona ima predulaz spojen s centralnim prostor om kvadratnog tlocrta (upisan grčki križ) koji je izvana naglašen stupnjevanjem četiri manje kupole iz kojih se u sredini izdvaja peta – najviša i najveća. Sjajan ritam nižih i viših tijela koja skoro ne izlaze iz kvadratne osnove.
Kada se pravoslavlje potpuno proširilo na teritoriju današnje Rusije počelo se sve više graditi u drvetu, a pomalo se mijenjao i Bizantski tip crkve. Kupola će postajati sve više, veće i raskošnije, i umnožavat će se (oblik lukovice uveo se zbog lakšeg otpora snijegu). O tome svjedoči najreprezentativniji primjer Bizantske arhitekture tzv. Saborna crkva sv. Basila blaženog u Moskvi (1555.-1561. god.).
Šablon:Portal Likovna umjetnost
- J. Beckwith, Early Christian and Byzantine art (New Haven, 1993).
- R. Cormack, Byzantine art (Oxford, 2000).
- H.C. Evans, ed., Byzantium: faith and power (1261-1557) (New York, 2004).
- H.C. Evans, ed., The glory of Byzantium (New York, 1997).
- Sharon E. J. Gerstel and Julie A. Lauffenburger, ed., A Lost Art Rediscovered (Penn State, 2001) ISBN 0-271-02139-X
- C. Mango, ed., The art of the Byzantine Empire, 312-1453: sources and documents (Englewood Cliffs, 1972).
- K. Weitzmann, ed., Age of spirituality (New York, 1979).
- ↑ Heaven on Earth, Art and the Church in Byzantium, Linda Safran, izdavač The Pensylvania State University Press, 1998. godine, ISBN 0-271-01669-8 str. 2-19
- ↑ Byzantine Art and Architecture, an Introduction, Lyn Rodley, izdavač Cambridge University Press, 1994. godine, ISBN 0-521-35440-4, str. 8-78
- ↑ 3,0 3,1 History of Art, Horst Waldemar Janson, izdavač Harry N. Abrams u New York City, prvo izdanje objavljeno 1962. godine, ISBN 0-13-389270-0, str 157-183
- ↑ Art of the Byzantine Era, David Talbot Rice, izdavač Frederick A. Praeger Inc. New York City 1963. godine, Kongresna biblioteka SAD-a pod brojem 63-16444, str. 9-15
- ↑ Byzantine Art, Robin Cormack, Oxford University Press, objavljena 2000., ISBN 0-19-284211-0, str. 3-15, 20-35
- Byzantium, Faith and Power, 1261-1453. Izložba u Metropolitan muzeju u New Yorku (2004).
- "Byzantine art", iz Encyclopædia Britannica Online.
- "Byzantine art" Arhivirano 2006-10-28 na Wayback Machine-u, preuzeto iz Encyclopædia Britannica iz 1911.
- Anthony Cutler on the economic history of Byzantine mosaics, wall-paintings and icons; at Dumbarton Oaks. Arhivirano 2007-03-17 na Wayback Machine-u
