Afera Diamantstein

Radnički zbor u Zagorju pred generalni štrajk solidarnosti održan u celoj Jugoslaviji juna 1919. godine protiv intervencija u mladim sovjetskim republikama u Rusiji i Mađarskoj.

Afera Diamantstein je naziv za osujećenu pripremu revolucije u Kraljevini SHS 1919. godine, kada su jugoslovenski komunisti ohrabreni valom revolucija po Evropi, vršili pripreme za oružani ustanak u novostvorenoj Kraljevini.

Detalji zavere nisu do kraja rasvetljeni, ali mnogi događaji su poznati. Novoizabrani sekretar KPJ Filip Filipović neposredno nakon Kogresa ujedinjenja aprila 1919. godine putuje u revolucionarnu Mađarsku kod Bele Kuna. Istovremeno, Predsednik Jugoslovenske komunističke frakcije u Sovjetskoj Mađarskoj, Ivan Matuzović, planira vojnu intervenciju u Jugoslaviji i šalje novčanu i logističku pomoć komunističkom vrhu. U Zagrebu, organizacioni sekretar KPJ Simo Miljuš vrši prikupljanje ilegalnog oružja i municije, a deo dobijenih para odlazi na štampanje revolucionarnih listova.

Policija je motrila zaverenike, a početkom avgusta je uhapsila člana rukovodstva JKF Alfreda Diamantsteina koji je izdao sve što je znao. Slijedom njegova priznanja, uhapšeno je 65 komunista, medu kojima čitavo partijsko rukovodstvo - Filip Filipović, Vladimir Ćopić, Sima Marković i dr. Događaji po njemu ostaju upamćeni kao Afera Dijamantštajn.

Početkom 1920. je uhićenim komunističkim vođama suđeno, što je bio prvi antikomunistički proces u Kraljevstvu SHS. Iako su optuženi doista pripremali prevrat u Jugoslaviji, svi su nakon suđenja oslobođeni.

Val komunističkih ustanaka u Evropi

Mađarska Crvena armija na barikadama u borbi protiv kontrarevolucionarnih snaga.

Nakon Prvog svetskog rata, pod utiskom uspele ruske revolucije, Evropu je zapljusnuo val komunističkih ustanaka. U Berlinu je početkom siječnja 1919. izbio Spartakistički ustanak, pod vodstvom Karla Liebknechta i Rose Luxemburg. Čitavu sedmicu su vođene ulične borbe s policijom, dok ustanak nije ugušila vojska. Istovremeno, u Italiji je započeo revolucionarni period 1919-1920, poznat pod nazivom "dve crvene godine" (Biennio Rosso). Italiju potresaju žestoki klasni sukobi, a naoružani radnici širom zemlje zauzimaju fabrike. Istovremeno, mnogi Jugosloveni, učesnici oktobarske revolucije, se vraćaju u zemlju i pozivaju na dizanje sovjetske revolucije.

21. marta 1919. godine započela je mađarska revolucija, čime je u susedstvu Kraljevine SHS uspostavljena Mađarska Sovjetska Republika. Za vreme trajanja revolucije, na vlasti je bila zajednička vlada komunista i socijalista. Tokom aprila, sile Antante su u strahu od širenja revolucije odlučile intervenisati protiv Mađarske. Početkom jula 1919. godine, protiv Mađarske Sovjetske Republike borile su se francuske, čehoslovačke, rumunske, jugoslovenske i trupe mađarskih političkih emigranata. 24. jula, ruska Crvena armija radnika i seljaka je pokrenula ofanzivu prema Rumuniji kako bi se povezala sa mađarskom Crvenom armijom.

Mađarska sovjetska revolucija je imala golemog uticaja na komunistički pokret u Kraljevini SHS. Mnogi Pod uticajem Oktobarske revolucije i Mađarske Sovjetske Republike (1919) osnivane su ilegalne komunističke ćelije koje su za cilj imale pripremanje uslova za sličnu socijalističku revoluciju. Na Kongresu ujedinjenja aprila 1919. godine u Beogradu, mnoge jugoslovenske socijaldemokratske partije i komunističke i grupe su ujedinjenje u novoosnovanu Socijalističkoj radničkoj partiji Jugoslavije (komunista). Istovremeno, novoizabrani sekretar partije Filip Filipović putuje u Budimpeštu, na dogovore s Belom Kunom, vođom Mađarske Sovjetske Republike.

Povratak revolucionara u Kraljevinu

Decembra 1918. godine, Franjo Drobni, član Centralnog komiteta Komunističke partije Srba, Hrvata i Slovenaca, upućen je na partijski rad u novostvorenu Kraljevinu SHS. On 5. prosinca 1918. s Antun Ciligom stiže u Zagreb.

Priprema revolucije u Kraljevini SHS

Komunistička propaganda u masama

U Zagrebu, Sarajevu, (Slavonskom) Brodu, Beogradu, istupao sam javno sa referatima za zaštitu sovjetske revolucije, zatim o Trećoj internacionali, za ujedinjenje svih socijaldemokratskih partija Jugoslavije na platformi Treće intemacionale. Ruska revolucija pokazala je put kako se može uspostaviti socijalistički poredak.

– Filip Filipović

Stvaranje podzemne organizacije

Nelegalne organizacije su već u prosincu 1918. postojale u Zagrebu, Sarajevu, Slavonskom Brodu i drugim mjestima. Na čelu im se nalazila ilegalna trojka koju su sačinjavali Vladimir Ćopić, Filip Filipović i Nikola Kovačević, dvojica članovi rukovodstva KP(b) SHS. Njihovi zamjenici bili su Đuro Đaković i Lazar Vukićević.

Početkom 1919. u Hrvatskoj je bilo 26 ilegalnih grupa, kojima je Miljuš redovno slao novac. U Vojvodini su ilegalne organizacije osnovane u 20 mjesta i to: Kumane, Melenci, Elemir, Vranjevo, Kanjiža, Novi Bečej, Bašaid, Aradas, Mužalj, Pančevo, Vrdnik, Ruma itd. U Vojvodini je prema Kovačeviću, bilo preko 1800 članova.

»Dragi druže! Učini ovo: stvori u mestu nelegalnu organizaciju, i to ovaku: nađi u mestu još 4 druga i obrazujte odbor komunističke nelegalne organizacije i rasporedite rad ovako: ti imaš da držiš vezu sa okružnim odborom (tj. sa nama), samo ti imaš da znaš gdje se mi nalazimo, samo ti imaš da primaš direktive od nas, i samo ti imaš da nam o radu vašem izvještaj daješ. Između ostala ona 4 jedan ima da bude blagajnik, nesme ništa da radi, i ima samo pare da čuva, ona ostala trojica imaju opet u mestu i u okolnim selima kao i u Vrdniku da organiziraju komunističke grupe, sa tim grupama održavaju oni vezu koji su je organizirali, jedna grupa za drugu ne sme da zna. Vaša je dužnost da nam šaljete izveštaj: a) Koliko grupa i gde imate, b) koliko članova i čime se zanimaju. Ako ima tamo oružja za kupit, javite nam. S komunističkim pozdravom Okružni odbor.«

– Direktiva Okružnog odbora za osnivanje ilegalne organizacije u Sremu

Radi »ilegalne organizacije boljševičkog pokreta i podjele pojedinih resora«, u Zagrebu je stvoren »podzemni sovjet«:

Na sastanku našem kod »Dobre mamice« u Tuškancu u prisutnosti Pupavca, Todorovića, narednika Kopčinovića, Gabrijela Orača, Milana Ćopića, Staniše Banjanina i Laze Vukelića prihvaćen je moj prijedlog da se u Zagrebu stvori podzemni sovjet jednoglasno, a svrha mu je bila ilegalna organizacija boljševičkog pokreta i podjela pojedinih resora. Pupavac je dobio resor za vanjsku propagandu. Ja resor za kurire, financije i vezu s centrom u Osijeku. Todorović resor za lokalnu agitaciju, Laza Vukelić službu kurira kao i Gabrijel Orač, a Milan Ćopić imao je uzdržavati našu kuću u bolnici i pohranjivati letke, a Staniša Banjanin za vanjsku agitaciju, a Kopćinović za agitaciju u vojsci.

– Alfred Diamantstein

Pupavac je poslao izvještaj o stvaranju »podzemnog sovjeta« u Mađarsku. Ilegalna organizacija je radila na spašavanju poznatog mađarskog revolucionara Gyule Hajdu-a koji se nalazio u uzama zagrebačkog redarstva.

Ilegalno naoružavanje komunista

Pored rada u vojsci, komunisti povratnici su vršili organiziranje vlastitih crvenoarmijskih jedinica. Prema svedočenju Vitomira Kozjaka, sekretar KP SHS Nikola Kovačević mu je naložio da osnuje paravojnu formaciju pod imenom Crvena garda ili Crna ruka, i da prikuplja oružje »jer će doći dan kada će se podignuti čitava Jugoslavija«. Kozjak je dobivao novčanu pomoć, a imao je i revolucionarnu lozinku. Za sve instrukcije trebao se obraćati Simi Miljušu u Zagreb.

Organizacioni sekretar KPJ Simo Miljuš vodio je naoružavanje komunista u Zagrebu. Miroslav Krleža u memoarima priznaje da su pripremali prevrat, da su crvenoarmejci pod komandom Sime Miljuša trebali da zauzmu Zagreb iz solidarnosti sa Belom Kunom. Krleža također navodi da je Miljuš u njegovu sobu sakrio nekoliko pušaka i mnogo municije.

Prema saopćenju Nikole Kovačevića, odredi »Crvene garde« i »Građanske garde« bili su organizirani u Slavonskom Brodu, Osijeku, Đurđevcu, Vrdniku, Subotici i drugdje.

U Zrenjaninu je ilegalna organizacija koju su osnovali rukovodioci KP SHS Lazar Vukičević i Nikola Grulović vrlo brzo rasla. Početkom marta je brojila oko 200 članova, koji su ilegalno sakupljali oružje radi »ostvarenja socijalističke republike«.

Priprema pobune u vojsci

Grupa Vladimira Ćopića je ilegalno radila u vojsci, koja se trebala pripremiti za učešće u ustanku. Prema materijalima sa potonjeg procesa, ova grupa je skupa sa kapetanom Metzgerom trebalo da osnuje 4 kompanije:

Prva kompanija ima zadaću da u određeni čas zasedne poštu i da na sve strane telefonira i brzojavi, da je Zagreb osvojen i da se pristaše okupe i pristanu uz njih. Druga kompanija imala je zadaću da oslobodi sve političke pritvorenike i da ih pozove na suradnju, a ljude od vlasti da uhapsi i stavi ih u pritvor. Treća je kompanija imala zadaću da zaposedne sve banke kako se nebi mogao novac nikuda izneti. Četvrta je kompanija imala dužnost da zaposedne željeznicu, pa da niko nikuda ne ide.

– Materijali sa procesa Diamantstein

Za neposredni rad u vojsci bio je zadužen brat Vladimira Ćopića podnarednik Milan Ćopić, koji je kasnije pobjegao u Sovjetsku Rusiju, ali je pravi rukovodilac bio kapetan Josip Metzger. Stevo Kopčinović je dijelio letke u vojsci i pribavio kapetanu Metzgeru ključ od magazina u kojem se nalaze 42 strojne puške i 25 sanduka municije.

Na pripremi revolucije se radilo i među francuskim vojnicima, koji su bili stacionirani u Zagrebu, radi intervencije protiv mađarske revolucije. Vladimir Ćopić je naredio Vilimu Walteru »da stupi u organizaciju boljševičku i da preuzme dužnost agitatora u francuskoj vojsci.« U njoj samoj djelovao je Henry Jourdain, narednik francuske posade. U policijskom dokumentu o njemu je rečeno: »Propagira boljševizam među francuskom vojskom.«.

Nikola Kovačević, sekretar Centralnog komiteta Komunističke partije Srba, Hrvata i Slovenaca, je u Slavonskom Brodu razvio između energičnu agitaciju među momčadi na monitorima. Putem šifre obavijestio ie Simu Miljuša da će ta momčad u slučaju prevrata zajedno s boljševicima »bombardovati Beograd«.

Još jedan o članova Komiteta, Ante Ciliga je u srpnju sudjelovao u vojničkoj pobuni u Varaždinu.

Navodno je u ilegalnom skladištu u Donjem Miholjcu čuvan eksplozivni materijal ekrazit.

Novčana pomoć iz Sovjetske Mađarske

Časopis Plamen, koji je izdavao Miroslav Krleža 1919. godine, finansiran iz revolucionarne Mađarske.

Nakon pobede revolucije u Mađarskoj 1919. godine, jugoslovenski komunisti su prebacivali novac iz Sovjetske Mađarske za organizovanje revolucije u Jugoslaviji. Oktobarci Ivan Ferenčak i Franjo Drobni su vršili poverljive kurirske dužnosti.

Za vrijeme vlasti praviteljstva Bele Kuna, ja i Franjo Drobni - kasir, dobili smo zadatak da prebacimo novac za partiju. Zadatak smo izvršili.

– Ivan Ferenčak

Jedan od kurira iz Pešte, Alfred Dijamantštajn, u Zagreb je donio upute i novac za jugoslavenske komuniste. Preko njegovih ruku je prešlo 26.200 KR koje je razdijelio zavjerenicima. Miroslav Krleža, urednik revolucionarnog časopisa Plamen, u memoarima priznaje da se sretao s Diamantsteinom. Diamantstein je navodno Augustu Cesarcu i Đuki Cvijiću predao 10 000 kruna, navodno kao pomoć za izdavanje lijevih glasila Plamen i Istina. Kasnije je i bivši vođa Hrvatsko-slavonske socijaldemokratske stranke Vitomir Korać tvrdio da su Mađarska Sovjetska Republika i Bela Kun uputili novčanu pomoć (čak 20 000 kruna) jugoslovenskom revolucionarnom časopisu Plamen.

Vojna pomoć iz Sovjetske Mađarske

Jugoslavenski komunisti u Mađarskoj organizirali su materijalnu pomoć i regrutaciju dobrovoljaca za Jugoslaviju. Dr Đula Hajdu je razvio akciju među radništvom u Mađarskoj, regrutujući dobrovoljce za pomoć jugoslovenskoj revoluciji.

Ivan Matuzović, komandant odreda jugoslavenskih crvenoarmejaca u mađarskoj revoluciji, sudjelovao je u pripremi pobune u Kraljevini SHS, koja je navodno trebala započeti 1. svibnja 1919. Planirano je da jugoslavenskom proletarijatu u pomoć priteknu jedinice mađarske Crvene armije. Matuzović i Hajdu su smatrali da je za čitavu operaciju dovoljna 44. crvena brigada sa svojih 6 bataljona, potpomognuta sa 3-4 bataljona budimpeštanskih radnika, 3-4 baterije artiljerije i nekoliko mitraljeskih četa, jer su dobili podatke da su jugoslovenske trupe na granici malobrojne i da se neće boriti protiv revolucionara. Kao uslov uspešnog sprovođenja ovog plana, predviđen je sinhronizovani opšti ustanak u Jugoslaviji.

Masovna hapšenja komunista

Ivan Matuzović, učesnik ruske i mađarske revolucije, i jedan od glavnih protagonista afere Dijamantštajn.

U leto 1919 godine, policija je uhapsila Alfreda Diamantsteina, člana rukovodstva Jugoslavenske komunističke frakcije iz Budimpešte, koji je održavao vezu sa Zagrebom. Alfred nije izdržao torturu te je na saslušanju 2. 8. 1919. izdao sve što je znao. Redarstvo je kod Alfreda našlo šifru koju su zaverenici koristili za međusobnu komunikaciju, bilježnicu u kojoj je pisao kome je izdavao novac i u koju svrhu, i razne letke boljševičkog sadržaja. Sledom njegovog priznanja, u toku srpnja i kolovoza uhapšeno je 65 lica, među kojima članovi tajnog Komiteta Komunističke partije SHS organiziranog u Moskvi (Vladimir Ćopić, Nikola Kovačević, Franjo Drobni, Ante Ciliga, Lazar Vukičević), te članovi najužeg rukovodstva Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista) poput Filipa Filipovića, Sime Markovića, Đuke Cvijića i dr. Po povratku u Kraljevinu SHS, uhićen je i Ivan Matuzović.

U stanu Milana Ćopića je za vrijeme policijske premetačine nađeno čitavo skladište boljševičkih letaka na hrvatsko-srpskom, francuskom i turskom jeziku.

Na spisku onih koji su trebali biti uhapšeni bili su i August Cesarec i Đuro Cvijić, ali su se uspeli skloniti u Beč.

Istovremeno sa hapšenjima, Mađarska Sovjetska Republika je 2. avgusta pala pod naletima intervencionista, tako da su se planovi o širenju revolucije u potpunosti izjalovili.

Suđenje zaverenicima

Nakon više meseci pritvora, počelo je suđenje komunistima za »revolucionarnu zaveru, koja je htjela da minira Jugoslaviju«. Proces je održan pred vojnim sudom u Novoj vesi u Zagrebu 27-30. ožujka 1920.

Alfred Diamantstein se branio da je imao namjeru sve prijaviti redarstvu, jer je došao do uvjerenja "da je Bela Kun veliko zlo". On je također tvrdio da nikada nije bio boljševik niti je držao da se boljševička ideja može realizirati, te da žali što je prerano uhapšen jer mu je tako onemogućena namjera da se potpuno uvuče u boljševičku propagandu na tlu Kraljevine Jugoslavije i da u prikladan čas sve otkrije vlastima.

Prvi antikomunistički proces privukao je veliku pažnju javnosti. Paralelno je vođena snažna kampanja podrške komunistima, održavani su protesti na Zagrebačkom sveučilištu. Sa suđenja je izveštavao Miroslav Krleža za list Nova istina. U svojim napisima napadao je Diamantsteina kao »degenerisanog kretena koji se hvali da mu je obećano za njegov častan posao deset hiljada dinara ako dobro obavi svoju rabotu«. Naziva ga »nedvoumnim agentom provokatorom« i optužuje sistem koji se služi takvim nitkovima u montiranju optužnice. Krleža dalje izvještava da je proces tako tekao da su optuženici bili ti koji optužuju.

U policijskom dokumentu u vezi s procesom Ante Ciliga je naveden kao »vođa boljševičke organizacije u Ljubljani« pod imenom Rošić.

Presude

Pod pritiskom javnog mnenja, »izdajnički proces« je završio u korist optuženih. Izrečene su veoma blage kazne i svi optuženici su oslobođeni.

6. travnja 1920. godine Ćopiću je izrečena kazna 5 mjeseci zatvora, ali pošto je duže proveo u pritvoru, on je kao i svi drugi pušten na slobodu.

Diamantstein je 7. 4. 1920. osuđen na tri mjeseca zatvora, no kako je u zatvoru već proveo osam mjeseci, pušten je na slobodu.

Savremena tumačenja

Sam Miroslav Krleža je decenijama kasnije, u svojim memoarima priznao "da su navodi optužbe u biti bili istiniti".

Literatura

• Očak, Ivan (1988). Afera Diamantstein: prvi antikomunistički proces u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (1919), Zagreb: Naprijed. ISBN 86-349-01282-3 

Povezano

• Jugosloveni u Oktobarskoj revoluciji
• Komunistička partija (boljševika) Srba, Hrvata i Slovenaca
• Mađarska Sovjetska Republika
• Alfred Diamantstein
• Obznana

Vanjske veze

• AFERA DIAMANTSTEIN (Krležijana)
• »VELEIZDAJNIČKI PROCES PROTIV SIME MILJUŠA I DRUGOVA« Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u (Krležijana)
• Ivan Očak, Povratnici iz Sovjetske Rusije u borbi za stvaranje ilegalnih komunističkih organizacija uoči Prvog kongresa SRPJ(k)
• Zdravko Krnić, Daruvar, radnički i narodnooslobodilački pokret