لوېديځه افريقا
لوېديځه افريقا يا west africa) یا (western africa) د افريقا د لويې وچې تر ټولو لوېديځه برخه ده، د ملګرو ملتونو سازمان چې د ۱۹۴۵ کال د اپرېل له ۲۵ څخه تر ۱۹۴۵ کال د جون تر ۲۶ نېټې پورې د امريکا په سان فرانسسکو کې د پنځوسو هېوادونو د استازو يو کنفرانس جوړ شو. په دې کنفرانس کې د یوه نړیوال سازمان پر جوړولو غور وشو. له همدې امله د ملګرو ملتونو منشور جوړ شو. خو ملګري ملتونه د ۱۹۴۵ کال د اکټوبر په ۲۴ مه رامنځ ته شول او د هغه د تعریف له مخې په دې سیمه کې لاندې هیوادونه شامل دي:
بېنين
برکينا فاسو- عاج ساحل
کیپ ورډ- ګامبیا
ګانا
ګینه- ګیني بېساو
- لائبیريا
مالي
موريتانيا
نايجير- کينډۍ:د هېواد مالومات نايجيريا نايجیریا
- سينيګال
- سیرالیون
توګو
پورتني ټول هېوادونه پرته له موریتانیا څخه د لوېدیځې افریقا د هېوادونو د اقتصادي ټولنې غړي دي. د ملګرو ملتونو په تعریف کې د بریتانیې تر واک لاندې په اتلانتیک سمندر کې د سینټ هیلینا ټاپو هم په دې سیمه کې شامل دی.
د دې سیمې لویدیز او سویلي سرحدونه د اتلانتیک بحر سره مل کیږي، پداسې حال کې چې لوی صحرا د شمالي سرحدونو سره پروت دی. د نایجر سیند د هغې شمالي سیمه ګڼل کیږي. ختیځ سرحدونه په روښانه ډول نه دي تعریف شوي، مګر د بینیو تورف او ځینې کارپوهان د ماونټ کیمرون څخه د چاد جهيل ته د پولې په توګه یوه خیالي کرښه په پام کې نیسي.
دا سیمه په 6140000 مربع کیلومتره کې خپره شوې ده. د دې سیمې ډیره برخه د سمندر له سطحې څخه ۳۰۰ متره لوړه ده، خو په مختلفو هیوادونو کې د جنوبي ساحلونو په اوږدو کې ځینې لوړ ځایونه شتون لري.
د لویدیځې افریقا شمالي سیمه د سهیل نیمه دښتې څخه جوړه ده چې د لوی صحرا او سوډان ترمنځ موقعیت لري. ځنګلونه د ساحلونو او د دې میدانونو تر منځ له 160 څخه تر 240 کیلومتره پورې ساحه پوښي.
د سیمې تاریخ په پنځو دورو ویشل کیدی شي چې لومړی یې د تاریخ څخه مخکې دوره ده کله چې لومړني انسانان دلته میشته شول او کرنې ته یې وده ورکړه او شمال ته یې د مدیترانې سمندر په اوږدو کې د تمدنونو سره اړیکه ونیوله. دویمه دوره د اوسپنې د سلطنتونو وه چې تجارت ته یې وده ورکړه او مرکزي دولتونه یې تاسیس کړل. په اتمه پیړۍ کې ، د ګانا سلطنت رامینځته شو ، ورپسې په عصري موریتانیا کې د کومبي صالح واکمني رامینځته شوه ، چا چې په 1052 کې د مارابیتانو لخوا د هغه تر ماتې پورې د سیمې ډیری برخه واکمنه کړه. د افریقا د مشهور واکمن منسا موسی مالي سلطنت هم له همدې سیمې سره تړاو درلود. د شانګهای امپراتورۍ لوی پاچا ، شکای اعظم هم د دې سیمې سره تړاو درلود. د مسلمانانو د عروج په وخت کې دا سیمه د نړۍ یو له هوسا سیمو څخه ګڼل کیده. دا په 18 او 19 پیړیو کې د اروپا نوي استعمار دوره تعقیب شوه. څلورمه دوره د نوي استعمار دوره وه په کوم کې چې فرانسې او انګلستان ټوله سیمه ونیوله. پنځمه او وروستۍ دوره د خپلواکۍ وروسته دوره ده چې اوسني هیوادونه جوړ شوي. د نولسمې پیړۍ په پیل کې ، د فلاني غورځنګ په بلاد سوډان کې راڅرګند شو، چې ترټولو مهم شخصیت یې د فولاني امپراتورۍ عثمان دان فودیو و.
د دویمې نړیوالې جګړې وروسته، ملتپال غورځنګ په لویدیځه افریقا کې ریښه ونیوله او په 1957 کې ګانا په سیمه کې لومړی خپلواک هیواد شو. په 1974 کې، د سیمې ټول هیوادونه خپلواک شول. د خپلواکۍ وروسته، په سیمه کې ډیری هېوادونه د سیاسي بې ثباتۍ، فساد او کورنۍ جګړې سره مخ شوي، په ځانګړې توګه په نایجیریا، سیرالیون، لایبریا او عاج ساحل کې کورنۍ جګړې، او په ګانا او بورکینا فاسو کې پوځي واکونه. ډیری هیوادونه د مهمو معدني زیرمو له امله د خپل اقتصاد په وده کې پاتې راغلي، نایجیریا ترټولو مهم دی. په سیمه کې بله ستونزه ایډز ده، چې د عاج ساحل، لایبریا او نایجیریا کې پراخه ده. شمالي مالي او نایجر لا هم د قحطۍ سره مخ دي.
د لوېدیځې افریقا هیوادونو اقتصادي ټولنه په 1975 کې د لاګوس تړون له مخې د سیمې د اقتصاد د ښه کولو په هدف رامینځته شوه.
اړونده مقالې
[سمول]- ګیني (سیمه)