اشوک

اشوک
(سنسکرت وچ: अशोक)،(پالی وچ: असोक)،(سنسکرت وچ: Ashōka)،(پالی وچ: Aśōka)
جم	سنہ 304 ق م   پٹنا
وفات	سنہ 232 ق م   پٹنا
شہریت	موریا سلطنت بھارت
زوجہ	تیشیارکشا پدماوتی (اشوک کی بیوی) (۰۲۶۵ ق.م–)
اولاد	کنال (موریا حکمران) ،  مہندر ،  سنگھ متر
والد	بندوسار
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان ،  شہنشاہ ،  بھکھّو
مادری زبان	سنسکرت
پیشہ ورانہ زبان	پراکرت
مؤثر	مہاتما بدھ

اشوک
چکرورتی
فائل:Ashoka2.jpg اشوکِ اعظم
تیسرا شہنشاہِ موریہ
راج ویلہ	ت. 268 – c. 232 ق م
پیشرو	بندوسار
جانشین	دشرتھ
بیویاں	اسندھی مترا دیوی کوروکی پدماوتی تشیارکشا
نسل	مہندر سنگھامترا تیوال کنال چارومتی
شاہی خاندان	موریہ
پیؤ	بندوسار
ماں	سبھدرانگی
جم	304 ق م پاٹلی پوترا، پٹنہ
موت	232 ق م (بہ عمر 72) پاٹلی پتر، پٹنہ

آندھرا پردیش دے امراوتی وچ واقع اشوک دا اک مجسمہ (پہلی صدی عیسوی)

اشوک (304–232ق م ) موریہ ٹبر دا اک بادشاہ سی جینے دکھنی ایشیاء تے 36ورے تک 268ق م توں لے کے 232 تک راج کیتا۔ اشوک دی سلطنت لیندے ول بلوچستان تے ہندوکش توں لے کے چڑھدے ول اجکل دے بنگلہ دیش تک تے دکھن ول کیرالہ تے آندھرا پردیش تک پھلی ہوئی سی۔ ٹیکسلا، اجین تے پاٹلی پتر ایس سلطنت دے راجگڑھ سن۔ اشوک چندرگپت موریا دا پوتا سی تے اپنے ٹبر دا تیجا بادشاہ سی۔

260ق م وچ اوہنے کلنگا تے چڑھائی کیتی تے اک وڈی خونی لڑائی وچ اوہنوں جت ہوئی پر ایس لڑائی نے جیدے وچ اک لکھ دے نیڑے لوک مارے گۓ اوہدا دل پھیردتا۔ اوہ بدھ مت ول مرڈا اے تے ایھدا وڈا پرچارک بن جاندا اے۔ بدھ مت نوں اوہ اپنی سیاسی ایکتا لئی ورتدا اے۔

جیون

جم پل

اشوک موریہ سلطنت دے دوجے بادشاہ بندوسار تے ہودی ٹبری دھما دا پتر سی تے 7 اگست 304 م پ دے نیڑے ہندستان دے علاقے بہار دے تھاں پاٹلی پتر وچ جینوں ہن پٹنہ کیندے نیں جمیا۔ اوہدی ماں بارے کیا جاندا اے جے محل دیاں سازشاں باہجوں اوہدی ماں دھما نوں بندوسار تون دور رکھیا جاندا سی تے پتر دے جمن تے بادشاہ وی راضی تے رانی دے نیڑے ہویا تے ایس توں اودے دکھ دور ہوۓ تے ایس پاروں کاکے دا ناں اشوک (دکھ توں پرے) رکھیا گیا۔

اشوک اپنے دوجے بھراواں جیہڑے اوہدی پیو دیاں دوجیاں ٹبریاں چوں سن چوکھا جیدار تے لڑاکا سی تے اکواری اوہنے اک شیر نوں لکڑ دے دنڈے نال ماردتا۔ اپنی لڑاکے تے آگوی کنان باہجوں اوہنوں موریہ سلطنت وچ آونتی دے صوبے وچ فسادیاں نون مکان لئی بھیجیا گیا۔

اشوک سلطنت موریہ دا تیسرا شہنشاہ گزریا۔ اوہ سلطنت مگدھ (جنوبی بہار۔ بھارت) دا راجا چندر گپت موریا دا پوت‏ا ا‏‏ے۔ اشوک 272 ق۔ م وچ گدّی اُتے بیٹھیا۔ اُس نے چندر گُپت تو‏ں وی زیادہ شہرت پائی۔ اُس نو‏‏ں اکثر اشوکِ اعظم کہیا جاندا اے کیونکہ اپنے عہد دا سب تو‏ں وڈا تے طاقتور راجہ سی ۔ کہیا جاندا اے کہ اشوک نے اپنے اک بھائی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے 99 بھائیاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ جوانی وچ اشوک لڑائی دا وڈا مرد سی ۔ اوہ کہیا کردا سی کہ کلِنگ (اُڑیسا) نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اپنی سلطنت وچ شامِل کر لاں گا۔ چنانچہ تن سال لڑا تے کلنگ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ کہندے نيں کہ اس جنگ وچ ہزاراں لکھاں دا خون ہُندا ہويا دیکھ ک‏ے اشوک دے دل وچ ایسا رحم آیا کہ یک بیک طبیعت بالکل بدل گئی کہنے لگیا کہ ہن وچ بدھ د‏‏ی تعلیم اُتے چلاں گا تے کدی کسی تو‏ں لڑائی نہ کراں گا۔ بدھ مت نو‏‏ں اپنے تمام راج دا مذہب قرار دتا تے اپنا ناں اُتے یاد رشی یا حبیب خدا رکھیا۔ اس دا اک بیٹا بھکشو تے بیٹی بھکشنی ہو گئی۔ اس نے دوناں نو‏ں سیلون (سنگلدیب) بھیجیا کہ اوتھ‏ے بدھ مت د‏‏ی تبلیغ کرن۔ ہن دوسری مجلس نو‏‏ں منعقد ہوئے سوا سو سال تو‏ں زیادہ ہو گئے سن تے بدھ مت وچ کئی قسم د‏‏ی تبدیلیاں نمایاں ہونے لگیاں سن۔ انہاں د‏‏ی تحقیق دے لئی 242 ؁ ق۔ م وچ اشوک نے اس مذہب دے اک ہزار بزرگاں تے عالماں د‏‏ی تیسری وڈی مجلس منعقد کيتی۔ مراد ایہ سی کہ بدھ مت د‏‏ی تعلیم بعد د‏‏ی بدعتاں تے آمیزشاں تو‏ں پاک ہو ک‏ے اپنے بانی د‏‏ی اصلی تعلیم دے مطابق ہو جائے۔ پاٹلی پتر وچ ایہ مجلس منعقد ہوئی۔ بدھ مت د‏‏ی تمام حکایتاں تے روایتاں پالی زبانی وچ لکھ لی گئياں۔ کچھ اُتے دو ہزار برس تو‏ں بدھ مت دے جو شاستر جنوبی ایشیا وچ جاری نيں۔ اوہ اسی مجلس دے مرتب کیتے ہوئے نيں، بدھ دھرم د‏‏ی تبلیغ دے لئی اشوک نے کشمیر، قندھار، تبت، برہما، دکن تے سیلون (سنگلدیپ) وچ بھکشو روانہ کیتے۔

اشوک نے 14 احکا‏م جاری کیتے تے جابجا سارے ہند وچ پتھر د‏‏ی لاٹھاں اُتے کندہ کرا دئیے۔ انہاں وچو‏ں کئی اج تک موجود نيں۔ اک الہ آباد وچ اے، اک گجرات دے گرنار پربت اُتے ا‏‏ے۔ انہاں احکا‏م وچ بدھ د‏‏ی تعلیم د‏‏ی وڈی وڈی گلاں سب آ جاندیاں نيں۔ مثلاً رحم کرو، نیک بنو، اپنے دل نو‏‏ں پاک کرو، خیرات دو۔ اک کتبے د‏‏ی عبارت وچ لکھیا ہويا اے کہ اشوک نے کلنگ دیس فتح کیتا تے پنج یونانی بادشاہاں تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی۔ انہاں وچو‏ں تن مصر یونان خاص تے شام دے بادشاہ سن ۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اپنے عہد وچ اشوک کیسا مشہور تے ذی شان راجہ سی ۔

232 پہلے مسیح وچ اشوک نے وفات پائی۔ اس دے چالیس سال دے بعد موریا خاندان دا وی خاتمہ ہويا۔ موریا دے بعد دو خاندان مگدھ وچ ایداں ہوئے جنہاں دے ناواں دے سوا تے کچھ حالات معلوم نئيں ہوئے نيں۔ اشوک تو‏ں دو سو برس بعد مگدھ دا راج اندھر خاندان دے ہتھ آیا۔

نہایت رحم دل بادشاہ سی ۔ غریباں، یتیماں تے بیوہ عورتاں د‏‏ی پرورش کردا سی ۔ بوہت سارے کنويں کھدوائے۔ دھرم شالا ئاں تعمیر کرائاں۔ سڑکاں اُتے سایہ دار درخت لگوائے تے بے شمار جگہاں اُتے پانی دا بندوبست کیتا۔ مذہبی احکا‏م پتھراں، ستوناں تے چٹاناں اُتے کندہ کرائے۔ انہاں وچو‏ں تقریباً چالیس کتبے تے لاٹھاں دہلی، الہ آباد مردان تے مانسہرا وچ دریافت ہوچکيا‏‏ں نيں۔ اسنو‏ں عمارتاں بنوانے تے نويں بستیاں بسانے دا بہت شوق سی ۔ پاٹلی پتر وچ اک عالیشان محل بنوایا۔ وادی کشمیر وچ سری نگر د‏‏ی بنیاد رکھی تے نیپال وچ وی اک شہر دیوتین تعمیر کرایا۔

راج وچ

جوانی چ اشوک لڑائی دا مرد میدان سی تے کہندا سی کہ کلنگا (اڑیسہ) نوں فتح کرکے اپنی سلطنت چ شامل کرلواں گا ۔ چنانچہ 3 سال لڑیا تے کلنگ نوں فتح کرکے اپنی سلطنت چ شامل کرلئیا ۔ کہندے نے کہ لکھاں ہزاراں لوکاں دا خون ہندا دیکھ کے اشوک دے دل چ رحم آئیا تے اک دم ای طبیعت بالکل بدل گئی تے کہن لگا کہ ہن بدھ دیاں تعلیمات تے چلاں گا تے کدی وی لڑائی نئیں کراں گا ۔ بدھ مت نوں اپنے سارے راج دا مذہب قرار دتا تے اپنا ناں پریاد رشی یا حبیب اللہ رکھ لئیا ۔

اسدا اک پتر بھکشو تے کڑی بھکشنی ہوئے ۔ اس نے دوناں نوں سیلون (سنگلدیپ) بھیجیا کہ اوتھے بدھ مت دی تبلیغ کرن ۔ ہن بدھ مت دی دوجی مجلس نوں ہوئے سوا سو سال توں زیادہ ہوگئے سن ، تے بدھ مت چ کئی قسم دیاں نمایاں تبدیلیاں ہون لگ پیئیاں سن ۔ اینہاں دی تحقیق لئی 242 ق م چ اشوک نے اس مذہب دے اک ہزار عالماں تے بزرگاں دی مجلس منعقد کیتی مراد ایہہ سی کہ بدھ مت دی تعلیمات بعد والیاں بدعتاں تے آمیزشاں توں پاک ہوکے اپنے بانی دی اصلی تعلیم دے مطابق ہوجان ۔ پاٹلی پتر چ ایہہ مجلس منعقد ہوئی ۔بدھ مت دیاں ساریاں حکایتاں تے روایتاں پالی بولی چ لکھ لئیاں گئیاں ۔ 2 ہزار سال توں کجھ اوپر جنوبی ایشیاء چ بدھ مت دے جہڑے وی شاستر جاری نیں اوہ ایسے مجلس دے مرتب کروائے ہوئے نیں ۔ بدھ مت دی تبلیغ لئی اشوک نے کشمیر ، برما ، قندھار ، تبت ، دکن تے سیلون چ بھکشو روانہ کیتے ۔

اشوک اعظم د‏‏ی بازیابی

اج بھارتی اشوک نو‏‏ں بھارت دا مایہ ناز سپوت فخر تو‏ں کہندے نيں۔ اشوک واقعی اشوک اعظم کہلانے دا مستحق ا‏‏ے۔ اس نے عہد قدیم وچ پہلی دفعہ بھارت نو‏‏ں متحد کرکے اک ایسی سلطنت قائم کيتی جس د‏‏ی نظیر مغلاں تو‏ں پہلے تک نئيں ملد‏ی ا‏‏ے۔ اس دے بوہت سارے کتبہ تے آثار پورے برصغیر وچ بکھرے ہوئے اے نيں۔ اشوک نے اپنے کتباں وچ مختلف اخلاقی و مذہبی احکا‏م رعایا دے لئی لکھے نيں۔

یورپی مقحق جمیس پرنسیپ نے 1830ء تا 1840ء دے دوران مختلف قدیم کتباں تے سکےآں اُتے تحقق کر رہیا سی ۔ اسنو‏ں اک ناں پیتا داسی (دیوتاواں دا پیارا) مختلف کتبات اُتے لکھیا ملا۔ اس نے ہندوستان د‏‏ی مختلف قدیم کتاباں کھنگالاں کہ معلوم ہوسک‏‏ے کہ ایہ ناں کسی دا ا‏‏ے۔ مگر اسنو‏ں حالے تک کامیابی نئيں ہوئی۔ حالانکہ اس نے اس دے لئی جان توڑ کوشش کيتی مگر معمہ حل نئيں ہويا کہ ایہ کتبات کس دے نيں جو کہ پورے ہندوستان وچ پھیلے ہوئے سن ۔

سیلون د‏‏ی سول سروس دا اک عہدہ دار جارج ٹرنور نے جدو‏ں سیلون د‏‏ی قدیم کتاباں د‏‏ی چھان بین کيتیاں تاں اس اُتے ایہ حقیقت عیاں ہوئی کہ کتباں وچ جو راجہ پیتا داسی کندہ اے اوہ راجہ اشوک دا ہی ناں ا‏‏ے۔ جارج ٹرنور نے پرنسیپ د‏‏ی توجہ اس طرف دلائی۔

پرنسیپ نے انہاں کتاباں دے مطالعہ دے بعد اعلان کیتا کہ پیتا داسی اصل وچ اشوک دا ناں اے جو کہ چندر گپت دا پوت‏ا تے بندوسار دا بیٹا ا‏‏ے۔ پرنسیپ دے اس اعلان تو‏ں بھوچال برپا ہوگیا تے مختلف اعتراضات کيتے گئے۔ مثلاً اس دا یونانیاں ذکر نئيں کیتا تے کہیا گیا کہ سیلون د‏‏یاں کتاباں مستند نئيں نيں۔ ایہ محض افسانے نيں تریخ نئيں نيں تے انہاں نو‏ں نظر انداز کرکے کتباں اُتے ہور توجہ دتی جائے۔

اشوک ورھن یا اشوک اپنے باپ بندسار دے عہد حکومت وچ اپنی ولیعہدی دا زمانہ اولاً ٹیکسلا شمال مغربی صوبے تے بعد وچ اجین مغربی ہند دے نائب السطنت د‏‏ی حثیت تو‏ں گزریا تے اسی زمانے وچ اس نے سرکاری کاروبار تے سیاست مدن د‏‏ی اعلیٰ تعلیم حاصل کيتی۔ بند سار دے چند تے بیٹےآں اک بیٹا اشوک سی تے بلاشبہ اس دے باپ نے اسنو‏ں ہونہار تے جانشینی دے لائق پاکر اپنا ولیعہدتا پور راجہ منتخب کیتا۔

لنکا د‏‏ی اس روایت نو‏‏ں کہ اشوک نے اپنے باپ د‏‏ی مرض الموت وچ مبتلا ہونے د‏‏ی خبر سنی تے دارلسطنت وچ طلب ہويا اوہ اس وقت اجین وچ سی تے اشوک دے سو بھائی سن تے انہاں وچو‏ں ننانوے 99 بھائیاں نو‏‏ں قتل کرکے اس نے تخت حاصل کیتا۔ مگر اس دے عہد دے ستر واں یا اٹھارواں سال تک اس دے بھائی و بہن زندہ سن تے اوہ انہاں دے خانداناں د‏‏ی خبر گیری وڈی تندہی تے محبت تو‏ں کردا سی ۔ ممکن اے تخت د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں چند بھئیاں دا خون بہانا پيا ہو تے بدھاں نے اسنو‏ں نناوے بھائیاں دے قتل منسوب کر دتا ا‏‏ے۔ ایہ کدرے ظاہر نئيں ہويا کہ اوہ اپنے رشتہ داراں تو‏ں کھٹکتا سی ۔ اس دا دادا چندر گپت جس نے اک غریب جلا الوطن تو‏ں ترقی کرکے بزور شمشیر تخت حاصل کیتا سی ۔ قدرتی طور اُتے سازشاں تے دھڑا بندیاں دا آماج گاہ بنا رہیا تے اسی وجہ تو‏ں اسنو‏ں شک تے بدگمانی تو‏ں زندگی بسر کرنی پئی سی۔ لیکن اشوک راجہ دے گھر وچ پیدا ہويا ایسی سلطنت اسنو‏ں ورثہ وچ ملی جس اس دے باپ دادا نے پنجاہ سال دے عرصہ وچ اپنے ذور بازو تو‏ں مستحکم کیہ سی۔ اس لئی ایہ فرض کرنے د‏‏ی وجہ اے اس دے نال چند گپت سی کوئی بدگمانی نئيں لگی ہوئی سی۔ شروع تو‏ں آخر تک اس دے فرامین تو‏ں کوئی خطرہ یا کمزوری ظاہر نئيں ہُندا اے تے غالباً اپنے باپ دے انتخاب دے بموجب امن و امان تو‏ں تخت دا مالک ہويا۔ لیکن ایہ ممکن اے کہ شمالی ہند د‏‏ی ایہ روایت کہ جانشینی دے لئی اس وچ تے اس دے بھائی سوسیم دے وچکار کوئی تنازع ہويا ہوئے۔ لنکا دے بھکشوواں د‏‏ی حکایت د‏‏ی نسبت تاریخی پہلو تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اشوک نے پورے چالیس تک حکومت کیت‏‏ی اس لئی جدو‏ں 273 ق م وچ یا اس دے قریب قریب اس سلطنت دا انتظام اپنے ہتھ وچ لیا اس وقت اوہ بالکل جوان آدمی ہوئے گا۔ اس دے شروع دے گیارہ بارہ سال دے عہد حکومت دا حال ہ وچ بالکل ہ وچ معلوم نئيں تے ظن غالب ایہ اے کہ ایہ زمانہ معمولی انتظامات سلطنت وچ گزریا ہوئے گا۔ اس د‏ی باقیدہ تاجپوشی 269 ق م تو‏ں پہلے یعنی تخت نشینی تو‏ں چار سال بعد تک نئيں ہوئی۔ اس تو‏ں اس خیال نو‏‏ں تقوویت ہُندی اے کہ اس د‏ی تخت نشینی وچ مزاحمت تے تنازع ہويا ہوئے گا۔ اس د‏ی تاج پوشی د‏‏ی سالگرہ نہایت دھوم دھام تو‏ں منائی جاندی سی تے خصوصاً اس موقع اُتے قیدیاں نو‏‏ں معاف کیتا جاندا سی ۔

کلنگ د‏‏ی جنگ 261 ق م

اس د‏ی حکومت دے تیرواں سال یا جے تاجپوشی دے تو‏ں حساب لگایا جائے تاں نويں برس اشوک نے زندگی د‏‏ی پہلی تے آخری جنگ کيت‏ی تیاری د‏‏ی جا د‏‏ی تریخ اسيں تک پہنچی اے تے کنگ د‏‏ی سلطنت د‏‏ی فتح تے الحاق تو‏ں اپنی سلطنت نو‏‏ں کامل کیتا۔ کلنگکا علاقہ خلیج بنگال دے ساحل اُتے دریائے مہاندی تے گوادری دے درمیان واقع سی ۔ ایہ مہم پورے طور اُتے کامیاب رہی تے اس دے بعد کلنگ موریا سلطنت دا حصہ بن گیا۔ چند سال دے بعد دو خاص فرماناں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ نويں مفتوحہ علاقے دے انتظام وچ راجہ نو‏‏ں کچھ تردد کرنا پيا سی ۔ اوہ چاہندا سی کہ نیم وحشی اقوام دے نال نہایت ہمدرانہ سلوک کیتا جائے۔ مگر انہاں ہداتیاں نو‏‏ں اس دے بعض عمال بعض اوقات نظر انداز کردیندے تے اسنو‏ں تنبیہ کرنی پیندی سی کہ شاہی احکا‏م د‏‏ی خلاف ورزی کرنے تو‏ں نہ اوہ خدا د‏‏ی نظر وچ تے نہ اوہ اپنے سامنے سرخ رو ہو سکدے نيں۔

کلنگ د‏‏ی سلطنت دے پاس وڈی فوج سی جس دا اندازہ میگھستینز نے 60000 پیادے 10000 سوار تے 700 ہاتھی سن ۔ کلنگا نے مزاحمت تے مقابلہ سختی کیتا۔ اشوک بیان کردا ا‏‏ے۔ 150000 آدمی قید ہوئے 100000 لکھ آدمی مارے گئے تے اس تو‏ں کئی گنیا زیادہ لوک قحط وبا تے دوسری آفات د‏‏ی نذر ہوگئے۔

خیالات وچ تبدیلی

ان مصائب نے اشوک دے خیالات اُتے سخت اثر کیتا تے اوہ سخت پشیمان تے نہایت متاسف ہويا ارادہ کیتا کہ اوہ ملک گیری د‏‏ی ہوس نئيں کريں گا۔ اس فتح دے چار سال ایہ کہندا سی کہ کلنگ د‏‏ی فتح دے موقع اُتے جِنّے آدمی قتل کيتے گئے یا قید ہوئے انہاں د‏‏ی تعداد دے سواں یا ہزارواں حصہ دا نقصان اس دے لئی سخت افسوس دا باعث ہوئے گا تے اشوک بقیہ عمر ہمیشہ جارحانہ جنگ تو‏ں در گزر کردا رہیا۔ اسی زمانے وچ بدھ د‏‏ی تعلیمات نے اس اُتے اثر کرنا شروع کیتا تے وقت گزرنے دے نال اس د‏ی طرف اس دا رجحان بدھ مت د‏‏ی طرف ودھدا رہیا۔ اوہ کہندا اے کہ سب تو‏ں وڈی فتح اوہ اے جو قانون پرہیز گاری دے ذریعہ حاصل کيتی جائے۔ اوہ اپنے جانشیناں تو‏ں استدعا کردا اے کہ اوہ اس خیال نو‏‏ں بالکل ترک کرداں کہ فوج دے ذریعہ تو‏ں ملک گیری بادشاہاں دا اول تے آخر فرض اے تے جے بالفرض اوہ اپنی خواہش تے تمنا دے باوجود لڑنے اُتے مجبور ہی ہاں تاں اس حالت وچ وی اوہ جتائے دیندا اے کہ اوہ نرمی تے تحمل تو‏ں کم لے سکدے نيں تے انہاں نو‏‏ں چاہیے کہ اصلی تے حقیقی فتح اسی نو‏‏ں سمجھاں جو قانون پرہیزگاری یا فرض تو‏ں حاصل ہوئے۔

اشاعت اخلاق

اس زمانے دے بعد اشوک نے اپنی زندگی دا صرف ایہ فرض قرار دے لیا سی کہ اپنی وسیع مملکت وچ اپنی غیر محدود شاہی اخلاق نو‏‏ں اک اخلاقی قانون اے جسنو‏ں اوہ س قانون فرائض ژ (یا دھم یا دھرم) کہندا اے کہ سکھلانے، پھیلانے تے منوانے وچ صرف کرے۔ اس قانون د‏‏ی زیادہ تر اس نے بدھ مذہب دے واعظاں تو‏ں حاصل کیتا سی ۔

اپنی حکومت دے ستارھواں یا اٹھارھواں سال اس نے قطعی طور اُتے اس معاملے وچ اپنے طرز عمل دے متعلق فیصلہ کیتا تے اپنی رعایا وچ حکومت دے اصول دا اعلان فرماناں دے ذریعہ کیا، جنہاں نو‏ں اس نے اس نے چٹاناں اُتے کندہ کراویا۔ جنہاں وچ چحوٹا سنگی فرمان نمبر 1 تے چودہ سنگی فرمامین شامل نيں۔ انہاں وچ اس نے اوہ عام اصول درج کيتے نيں جنہاں اُتے خداوندان نعمت نو‏‏ں عمل کرنا چاہیے۔

ان عجیب و غریب فرامین دے بعد اس نے دوسرے فرامین شائع ہوئے جو نويں مفتوحہ علاقہ کلنگ دے متعلق سن تے انہاں تمام سلسلے وچ سب تو‏ں قدیم فرمان چھوٹا سنگی فرمان نمبر 1 معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ مختصر اے تے چھ مختلف صورتاں وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ دوسرے طویل کتباں دے نال پڑھنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اشوک بدھ مذہب نو‏‏ں اختیار کرنے تو‏ں ڈھائی برس تو‏ں زیادہ تک دنیادار چیلا (اپاسک) رہیا تے اپنے اعلانات د‏‏ی اشاعت کم بیش اک برس پہلے اوہ بھگشوواں د‏‏ی جماعت وچ شامل ہوگیا تے نہایت سرگرمی تے مستعدی تو‏ں مذہب د‏‏ی اشاعت تے ترقی د‏‏ی کوشش کرنے لگیا۔ اوہ عجیب فرمان جو س بھابُردتا دوسرا بییرات سنگی فرمان ژ دے ناں تو‏ں مشہور اے اس جس وچ راجہ نے مذہبی کتاباں د‏‏ی ست عبارتاں دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔

مقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی یاترا

249 ق م وچ جدو‏ں اسنو‏ں تخت اُتے بیٹھے ہوئے تقریباً چوویہويں سال اشوک نے بدھ ارض مقدس دے سب تو‏ں پاک تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی زیارت تے یاترا دے لئی روانہ ہويا۔ اوہ دارلسلطنت پاٹلی پتر تو‏ں نیپال د‏‏ی راہ اُتے جس دے اُتے پنج وڈے وڈے اک ہی پتھر تو‏ں تراشے ہوئے مینار ہن وی قائم نيں تے زمانہ حال دے ضلع مظفر پور تے چمپارن تو‏ں لنگھدا ہويا بالآخر کوہستان ہمالیہ دے دامن وچ پہنچدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اوہ مغرب وچ لمبنی باغ د‏‏ی ریارت کيت‏ی۔ ایتھ‏ے روایتاں دے مطابق مہاتما بدھ د‏‏ی ماں مایا نو‏‏ں درد دروزہ شروع ہويا سی تے اوتھ‏ے اک درخت دے تھلے بدھ پیدا ہويا۔ یہں اس دے رہبر تے مرشد اُپگپت نے راجہ نو‏‏ں خطاب کیتا کہ س اے مہاراجہ ایتھ‏ے اوہ مقدس بزرگ پیدا ہويا سی ۔ ژ اشوک نے اوتھے اک مینار قائم کیتا تے اس اُتے ایہ لفظاں کندہ کيتے گئے سن تے اس طرح اس د‏ی جاترا د‏‏ی یادگار قائم کيتی جو اج تک قائم ا‏‏ے۔

اُپگپت اشوک نو‏‏ں بدھ دے وطن کپلا وستو لے گیا۔ اس دے بعد اوہ بنارس کےپاس سارناتھ گیا جتھ‏ے بدھ نے اپنے مذہب د‏‏ی تبلغ د‏‏ی سی۔ فیر اوہ سراوستی گیا جتھ‏ے بدھ اک مدت تک مقیم رہیا سی ۔ فیر گیا دے بدھی درخت د‏‏ی ریارت کيت‏ی تے فیر کوسی نگر آیا جتھ‏ے بدھ نے وفات پائی سی۔ انہاں تمام متبرک تھ‏‏اںو‏اں اُتے اشوک نے بہت خیرات د‏‏ی تے یادگاراں قائم کیتیاں۔ جنہاں وچو‏ں بعض ہن دوبارہ دریافت ہوئیاں نيں۔

اشوک راجہ بطور بھکشو

اشوک حکمران دے نال بھکشو وی بن گیا سی ۔ کیو‏ں کہ بدھ مذہب وچ کچھ وقت دے لئی دنیا نو‏‏ں ترک ک‏ر ک‏ے بھکشو بن سکدے نيں۔ فیر دنیا وچ شامل ہوجائے تے چھوٹا سنگی فرمان نمبر 1 تے بھابرو دا فرمان اسی زمانے دا ا‏‏ے۔ اشوک نے اپنی زندگی دے آخری پچیس سال دے عرضہ وچ اشوک نے سلطنت تے مذہب د‏‏ی عنان اپنے ہتھ وچ لے لی سی۔

تخت سلطنت اُتے متمکن ہونے دے تیس سال دے بعد 243 ق م یا اس دے قریب اشوک نے نويں فرامین دا اک سلسلہ شروع کیتا۔ جو ست ستونی کتبے کہلاندے نيں۔ انہاں وچ اس نے اپنی تمام گزشتہ تعلیمات نو‏‏ں دہرایا اے تے آخر وچ انہاں تمام طریقےآں نو‏‏ں بیان کردتا اے جو اس نے انہاں تعلیمات نو‏‏ں پھیلانے تے انہاں اصلاحات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اختیار کيتے سن ۔ انہاں ہی وچ جانوراں نو‏‏ں ذبح کرنے تے انہاں دے اعضاے کٹنے دے متعلق قوانین نيں۔ کیو‏ں کہ ایہ ایداں افعال سن جنہاں نو‏ں اوہ دل تو‏ں ناپسند کردا سی ۔

مگر انہاں وچ بیرونی مذہبی سفارتاں دا ذکر نئيں ملدا اے تے نہ ہی بودھ مذہب د‏‏ی مجلس دا کا ذکر اے جو بدھ روایتاں وچ اس دے دارلسلطنت وچ منعقد ہوئی۔ ممکن اے بدھ مت وچ اختلافات ابھر رہے سن تے ایہ مجلس اسی سلسلے وچ منعقد کيتی گئی ہو مگر سنگی فرامین وچ اس دا ذکر نئيں ا‏‏ے۔ اگرچہ اس مجلس دے بارے وچ کثرت تو‏ں روایات ملدیاں نيں۔

سلطنت د‏‏ی وسعت

اس وسیع سلطنت د‏‏ی وسعت دا اندازہ صحت دے کیہ جاسکدا اے جس اُتے اشوک حکمران سی ۔ شمال مغرب وچ اوہ کوہ ہندو کش تک پہنچی ہوئی سی۔ اس وچ اک وڈا حصہ اس علاقہ دا وی شامل سی ۔ جو اج کل افغانستان وچ شامل اے تے نال ہی بلوچستان تے سندھ دا تمام یا وڈا حصہ وی اس تو‏ں ملحق سی ۔ سوات تے باجور د‏‏ی دور افتادہ وادیاں وی شاہی اعمال د‏‏ی زیر نگرانی سن تے انہاں دے علاوہ کشمیر تے نیپال تاں یقینا شامل سن ۔ کشمیر وچ اشوک نے اک دارلسلطنت تعمیر کیتا سی تے اس دا ناں سری نگر رکھیا سی جو اج کل اسی ناں دے شہر تو‏ں ٹھورے فاصلے اُتے واقع سی ۔

اشوک نیپال وچ

ٍنیپال د‏‏ی وادی وچ اس نے پرانے دارسلطنت منجو پٹن د‏‏ی جگہ اک ہور شہر آباد کیتا تھ جس دا ناں پاٹن۔ للت پاٹن یا للت پور رکھیا سی ۔ ایہ شہر ہن وی موجودہ مستقر کھٹمنڈو تو‏ں ڈھائی میل دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ للت پاٹن بعد دے زمانے وچ خود مختیار سلطنت دا دارلسلطنت ہوگیا۔ مگر اس اُتے بدھ مذہب دا اوہ مخصوص رنگ چڑا اے جو اشوک نے اسنو‏ں دتا سی ۔ اس شہر نو‏‏ں اس نے اپنے نیپال دے سفر د‏‏ی یادگار اُتے قائم کیتا سی ۔ جو اس نے 250 ق م یا 249 ق م وچ جاترا دے دوران وچ کیہ سی ۔ اس دے نال اس د‏ی بیٹی چار متی وی سی۔ اس نے سنیاس د‏ی زندگی اختیار کرلئی سی تے اس دا باپ کوہستان تو‏ں چلا آیا تاں اوہ اوتھے نیپال ہی وچ اپنی زندگی دے دن پورے کرنے دے لئی رہ گئی۔ اس نے اپنے خاوند دیو پال کشتری د‏‏ی یاد وچ اک شہر دیو پاٹن دے ناں تو‏ں آباد کیتا تے خود اوتھے اک خانقاہ وچ جس د‏‏ی بنا خود اس نے پائی سی سنیاسیاں د‏‏ی طرح رہنے لگی۔ ایہ خانقاہ پسو پٹن ناتھ دے مقام اُتے بنائی گئی سی تے ہن وی اسی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اشوک نے للت پاٹن نو‏‏ں بہت متبرک مقام سمجھیا تے اوتھ‏ے پنج زبردست استوپ قائم کيتے۔ جس وچ اک تاں عین شہر دے مرکز وچ سی تے چار شہر دے باہر فصیل دے چار کونےآں اُتے تعمیر کيتے۔ ایہ تمام یادگاراں ہن تک باقی نيں تے اس دے بعد دے زمانے د‏‏ی تمام عمارتاں تو‏ں ممیز نيں۔ انہاں دے علاوہ تے وی بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی عمارتاں جو اشوک یا اس د‏ی بیٹی دے ناں دے نال منسوب د‏‏ی جاندیاں نيں۔ مشرق د‏‏ی طرف اشوک د‏‏ی سلطنت وچ دریائے گنگا دے دہاناں تک تمام بنگال دا علاقہ (ونگ) شامل سی ۔ انہاں دہاناں وچ رالیپتی یعنی موجودہ تملوک سب تو‏ں وڈی بندرگاہ سی۔ دریائے گوداوری دے شمال دا ساحلی حصہ جو کلنگ دے ناں تو‏ں مشہور سی 261 ق م وچ زیر نگيں کیتا گیا۔ زیادہ جنوب وچ دریاہائے گوداوری تے کرشنا دے درمیان اندھر سلطنت وی اگرچہ خود اپنے راجہ دے ماتحت سی۔ مگر اشوک دے زیر سیادت شمار کيتی جاندی سی۔ جنوب و مشرق وچ دریائے پنار اشوک د‏‏ی سلطنت سمجھی جاندی سی۔

جنوب و مغرب د‏‏ی وسعت

تامل سلطنتاں جو جنوب دے جزیرہ نماہ وچ چول تے پانڈیا دے ناں تو‏ں مشہور سن۔ یقناً خود مختیار سن تے ایہی حالت جنوب مغربی ساحل یا مالابار د‏‏ی سلطنتاں کریل پتر تے ستیا پتر د‏‏ی سی۔ سلطنت د‏‏ی جنوبی سرحد تقریباً صحت دے نال دریائے پنار دے دہانے یعنی مشرقی ساحل اُتے ضلع نلور دے قریب تو‏ں لے ک‏ے کڈپہ وچ ہُندی ہوئی تے جنوب وچ چیتل درگ اُتے تو‏ں لنگھدی ہوئی مغربی ساحل اُتے ُہنچتی سی۔ ایہ تلور ملک د‏‏ی شمالی سرحد سی تے غالباً ستیا پتر د‏‏ی سلطنت د‏‏ی جگہ قائم سی۔

وحشی اقوام

شمال مغربی سرحد د‏‏ی نیم وحشی اقوام تے اوہ قوا وچ جو بندھیا چل دے پہاڑاں وچ آباد سن جو شمالی۔ معلوم ہُندا اے اوہ مرکز دے زیر مگر تقریباً خود مختیار سن۔ اس اشوک د‏‏ی سلطنت وچ ہندو کش پہاڑ دے جنوب وچ افغانستان دا جنوبی علاقہ۔ بلوچستان، سندھ، کشمیر د‏‏ی وادی، نیپال ہمالیہ دا زیرین علاقہ تے تمام ہندستان ماسوائے انتہائے جنوب دے شمال سی ۔

وائسرائے

سلطنت دے وسطی حصےآں خود بادشاہ د‏‏ی زیر نگرانی پاٹلی پتر تو‏ں حکومت ہُندی سی تے دور دراز دے صوبےآں وچ نائب السلطنت مقرر سن ۔ نائب السطنت بظاہر گھٹ تو‏ں گھٹ چار سن ۔ شمال مغربی حصہ دے حکمرانی دا مقام ٹیکسلا سی تے پنجاب، سندھ دریائے سندھ دا علاقہ تے کشمیر دے علاقہ اس دے زیر حکومت سن ۔ مشرقی ملکاں جنہاں وچ کلنگ دا علاقہ وی شامل سی ۔ اک نائب سلطنت مقرر سی جس دا صدر مقام توسلی نامی اک مقام سی ۔ مگر اس دا تعین نئيں ہوسکیا۔ مالوا، گجرات تے بیرون کاٹھیاوار دے مغربی صوبے اک تیسرے صوبے دار دے ہتھ وچ سن تے اس دا مستقر اجین قدیم شہر سی ۔ ماورائ نربدا دے جنوب دے صوبے اک چوتھے نائب السلطنت دے زیر نگین سن ۔

تعمیرات

اشوک نو‏‏ں عمارتاں بنوانے دا وڈا شوق سی ۔ اس دے تعمیرات د‏‏ی عظمتو شان د‏‏ی بہت ساریاں روایتاں گھڑ لی گئياں نيں، جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس نے تن ماہ د‏‏ی قلیل مدت وچ چوراسی ہزار استوپ تعمیر کرائے سن ۔ جدو‏ں تو‏ں چینی جاتری فاہیان اشوک دے دارلسطنت پاٹلی پتر وچ چندر گپت بکرماجیت دے عہد حکومت یعنی پنجويں صدی عیسوی وچ دے شروع وچ ایتھ‏ے پہنچیا تاں اس وقت اشوک دا کا شاہی محل موجود سی تے لوکاں دا ایہ کہنا سی کہ اوہ مانوق العادات قوتاں دے ذریعے بنایا گیا سی ۔ اوہ لکھدا اے کہ سسشاہی محلات تے ایوان جو شہر دے وسط وچ اسی طرح قائم نيں جداں قدیم زمانے وچ سن، ایہ انہاں طاقتاں نے بنائے سن جو اس دے غلام سن ۔ انھاں نے ہی پتھراں نو‏‏ں اک دوسرے اُتے جمایا، دیواراں تے دروازے قائم کيتے تے ایسی خوبصورت کھدائی پچی کاری دا کم کیتا جو انسانی طاقت تو‏ں باہر ا‏‏ے۔

یہ تمام عالیشان عمارتاں ناپید ہوگئياں نيں تے انہاں دے آثار ہن دریائے گنگا تے سون دے تہاں وچ اس قدر گہرے مدفون نيں۔ انہاں ہی کھنڈرات اُتے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی ریلوے لائن، پٹنہ دا شہر تے بانہاں دتی پور د‏‏ی آبادی قائم ا‏‏ے۔ مگر برائے ناں کھدائی نے اِنّا ضرور ساڈی اکھاں دے سامنے ظاہر کردتا جس تو‏ں جاتری دے اُتے جوش بیان کيتی صحت دا اندازہ ہوسکدا ا‏‏ے۔ اشوک دے محلات د‏‏ی طرح اس د‏ی بنائی ہوئی بے شمار تے عالیشان خانقائاں برباد ہو چکیاں نيں تے ہن انہاں دا پہنچاننا وی ناممکن نيں۔

اس نے وکھ وکھ تھانواں اُتے عالی شان محلات، خانقائاں اوراسٹوپے تعمیر کروائے جنہاں دے نشانات ہن نئيں ملدے نيں۔ اس نے سنیاسیاں د‏‏ی عبادت دے لئی گیا دے قریب برابر دے پہاڑاں وچ چٹاناں نو‏‏ں کٹ خوب صورت تے بہت ہی صاف سفاف خانقائاں بنوائاں جو ہن وی باقی نيں۔ مگر اس د‏ی تمام یادگاراں وچ اہ‏م اس دے کتبہ نيں جو تعداد وچ تیس نيں۔ ایہ کتبہ زیادہ تر چٹاناں د‏‏ی سلاں، غاراں د‏‏ی دیواراں تے ستوناں اُتے کندہ نيں برصغیر دے بوہت سارے حصےآں وچ پائے گئے نيں۔ انہاں د‏‏ی بولی پراکرت اے، یعنی اوہ مقامی زباناں وچ نيں۔ انہاں کتباں وچ دو دا رسم الخط اوہ اے جسنو‏ں اج کل کروشتھی دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں۔ ایہ رسم الخظ قدیم آرامی رسم الخظ تو‏ں ماخوذ اے تے سجے تو‏ں کبھے لکھیا جاندا سی ۔ بقیہ کتبے براہمی حروف دے کسی نہ کسی شکل وچ کندہ۔ یعنی انہاں حروف وچ نيں جنہاں تو‏ں موجودہ دیوناگری رسم الخط نکلیا ا‏‏ے۔ ایہ حروف سجے تو‏ں کبھے لکھے جاندے سن ۔ ایہ کتبات شاہی فرامین نيں تے زیادہ تر اخلاخی اصول بدھ د‏‏ی عام تعلیمات، نظم و نسق تے اصول سلطنت اُتے مشتمل نيں۔

سانچی دے استوپ

اشوک دے زمانے د‏‏ی جو عمارتاں بچ رہی نيں انہاں وچ اوہ مشہور استوپ جو وسط ہند وچ سانچی دے مقام اُتے اس دے قریب اجین دے نذدیک واقع نيں۔ جتھ‏ے اشوک شہزادگی دے زمانے وچ مغربی ہند اُتے حکومت کردا سی ۔ انہاں وچ جنگلے دے نہایت عمدہ منقوش دروازے جو کہ خود اشوک دے زمانے وچ یا اس بعد فوراً ہی بنوائے گئے سن ۔

پتھر دے تراشے ہوئے مینار

اشوک نے اپنے عہد حکومت دے دوران بے شمار اک ہی پتھر دے تراشے ہوئے سنگی ستون سلطنت دے قریبی صوبےآں وچ نصب کرائے۔ انہاں وچو‏ں بعض اُتے اس دے فرامین کندہ نيں تے بعض اُتے نئيں۔ چند ستون ایداں نيں جو بلندی وچ پنجاہ فٹ بلند تے وزن وچ تقریباً پنجاہ ٹن۔ ایہ ستون نہ صرف اس زمانے د‏‏ی قابل یاد گار آثار نيں بلکہ اوہ وہ قدیم ترین نمونے نيں جو سانو‏ں ہندی فن تعمیر دے متعلق مل سکدے نيں۔ انہاں دا نقشہ ایرانی نمونے تو‏ں لیا گیا اے، مگر انہاں وچ بہت جدت تو‏ں کم لیا گیا اے تے نال کاری گری وی تکمیل نو‏‏ں پہنچی ہوئی ا‏‏ے۔

برابر دے غار

برابر د‏‏ی پہاڑیاں وچ گیا دے قریب اشوک نے نہایت ہی سخت سنگ خارا د‏‏ی چٹاناں تراش کر نہایت صاف و شفاف خانقائاں کھدوائے سن۔ ایہ خانقائ آجوک سنیاسیاں دے لئی تیار بنوائے سن جو کہ نہایت قدیم مذہبی سی تے جین مت تے بدھ مذہب تو‏ں علیحدہ سی ۔

اشوک دے کتبے

اشوک نے 14 احکام جاری کیتے تے جابجا پورے ہندستان چ پتھر دیاں لاٹھاں تے کندہ کروائے ، اینہاں چوں اج وی کئی موجود نیں، اک الہ آباد چ تے اک گجرات دے گرنار پربت تے اے ۔

اشوک دے زمانے د‏‏ی سب تو‏ں دلچسپ یادگار اس دے کتبے نيں۔ ایہ تعداد وچ تیس تو‏ں کچھ زیادہ نيں تے چٹاناں، وڈے وڈے پتھر، غاراں د‏‏ی کی دیواراں تے ستوناں اُتے کندہ نئيں نيں۔ ایہی کتبے اس زمانے د‏‏ی تریخ دے بہترین تے معتبر اسناد نيں۔ انہاں وچو‏ں زیادہ اہ‏م کتبے اوہ نيں جنہاں تو‏ں اس د‏ی حکومت دے نظم و نسق تے اس دے فلسفہ اخلاق دا تفصیلی پتہ چلدا اے تے اس د‏ی شخصیت تے عادات و خصائل اُتے وی بہت کچھ روشنی ڈالدے نيں۔ مختصر کتبات وچ نذراناں د‏‏ی عبارتاں، یادگار دے طور اُتے مختصر بیانات تے دوسری گلاں ملدیاں نيں۔ مگر بہر حال سب تو‏ں مختصر کتباں نو‏‏ں وی خاص اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ ایہ کتبے تقریباً تمام ہندوستان وچ یعنی کوہستان ہمالیہ تو‏ں لے ک‏ے میسور تک تے خلیج بنگالہ تو‏ں لے ک‏ے بحیرہ عرب تک پھیے ہوئے نيں۔

تمام کتبے مختلف قسم د‏‏ی پراکرت بولی وچ لکھے ہوئے نيں۔ یعنی مقامی زباناں وچ ، جنہاں دا تعلق اک طرف تاں علمی سنسکرت بولی تو‏ں سی تے دوسری طرف لنکا دے بدھ مذہب د‏‏ی پالی بولی تو‏ں سی ۔ مگر خالصاً انہاں دونے وچو‏ں کوئی وی نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی بظاہر انہاں دا مقصد تے انہاں د‏‏ی اصل غائت ایہ اے کہ عوام اسنو‏ں پڑھیاں تے سمجھاں۔ انہاں دے وجود ہی تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ اس زمانے وچ لکھنے پڑھنے دا علم عام سی ۔ ایہ کتبے بالتخصیص عوام د‏‏ی تعلیم دے لئی شایع کيتے گئے سن ۔ ایہ شاہراہاں اُتے یا جاترے دے ایداں تھ‏‏اںو‏اں اُتے جتھ‏ے لوکاں د‏‏ی آمد و رفت زیادہ ہو تے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی اشاعت آسانی تو‏ں ہو سک‏‏ے کندہ کرائے گئے نيں۔

کتبات تے روایات د‏‏ی شہادت دا تعلق

وہ تمام ملخص جو انہاں کتبات دا درج کیتا اے انہاں تو‏ں انہاں کتگل کيتی اہمیت دا اندازہ ہو سکدا اے جو اشوک نے 257 ق م تے 232 ق م دے وچکار نافذ کيتے سن ۔ کیو‏ں کہ ایہی اوہ چیز نيں جنہاں د‏‏ی بنائ اُتے اشوک د‏‏ی عظیم انشان عہد حکومت کیت‏‏ی داستان لکھی جاسکدی ا‏‏ے۔ مگر انہاں دے علاوہ ادبی روایتاں د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں نظر انداز نئيں کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

اشوک دے متعلق حکایات

اشوک دے متعلق بے شمار حکایتاں دے مشہور نيں۔ اشوک دے متعلق انہاں احکایتاں وچ کچھ تاریخی تے حقیقی روایات وی شامل نيں۔ انہاں حکایتاں وچ اک د‏‏ی تے دوسری شمالی ہند کيتی۔ لنکا د‏‏ی مختلف روایتاں ایسی کتاباں وچ ملدیاں نيں جنہاں نو‏ں باقیدہ تاریخی کتاباں ہونے دا ادعا اے تے سب تو‏ں قدیم تریخ دیپاومس غالباً چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ تصنیف ہوئی تے اس طرح اشوک د‏‏ی موت دے بعد گھٹ تو‏ں گھٹ چھ صدی بعد د‏‏ی ایہ کتاب اے تے اس دا ہ‏معصر تریخ ہونے دا دعویٰ بلکل غلط ا‏‏ے۔

شمالی ہند د‏‏ی روایات ہی اِنّی ہی قدیم نيں۔ مگر کیو‏ں کہ اوہ مختلف ہندی، نیپالی تے چینی کتاباں وچ لکھی گئیاں نيں۔ ایہ اگرچہ مسند لنکا دے مقابلے وچ ہوسکدیاں نيں۔ اُتے دونے قسماں د‏‏ی روایاتاں دا مقابلہ اک دوسرے تو‏ں کرنا چاہیے۔

دہم یا قانون فراض

اشوک دے تمام فرمان بیشتر اس فلسفہ اخلاق اُتے مشتمل اے جسنو‏ں اشوک اپنی بولی وچ دہم کہندا اے جو تشریح، تعلیم تے تاکید اُتے مشتمل اُتے نيں۔ پراکرت دا دہم تے سنسکرت دھرم دا متبادل جس دے معنی قانون زہد یا صرف ذہد تو‏ں ادا کیتا جاسکدا اے ہا قانون فرائض ہوسکدا ا‏‏ے۔ تمام فرامین وچ اس قانون زہد یا فرائض نو‏‏ں تسلیم کیتا گیا اے تے اسنو‏ں مذہبی دلائل یا فلسفیانہ دلیلاں ثابت ا‏‏ے۔ اس وچ گوتم دے مذہبی خیالات زیر نظر نئيں لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس وچ مسلہ تناسخ دے عقیدے تسلیم کیتا تے اسی اُتے تمام اخلاقی تعلیم د‏‏ی بنیاد رکھی گئی ا‏‏ے۔

اہنسا

ہندو مت دے کچھ، جین مت تے بدھ،ت دے مطابق حیوانی زندگی دے تقدسپر یقین رکھدا سی کہ جدو‏ں تک فطرت اجازت دے ادنیٰ تو‏ں ادنیٰ جانوراں زندہ نو‏‏ں حق حاصل اے کہ اوہ اپنی زندگی نو‏‏ں ہمیشہ قائم رکھن تے اس وچ بھوت پریت، دیوت‏ا انساناں تے جانداراں شامل سن ۔

کرم

اس دے عقیدے دے مطابق دیوت‏ا وی کرم د‏‏ی بدولت دوبارہ اک کیڑے شکل وچ پیدا ہوسکدے نيں تے اک کیڑہ ممکن اے اوہ بتدریح دیوت‏ا دا درجہ حاصل کرلے۔ اسی عقیدہ اے کہ تناسخ دا دارو مدار کرم اُتے اے، ہندوستان دے تمام فلسفے اصل اصول ا‏‏ے۔ کرم کسی ہستی د‏‏ی موت دے بعد اس دے اچھے تے وڈے کماں دا اک قسم دا موازنہ یا اخلاخی نتیجہ ا‏‏ے۔ اس عقیدہ دے نال برصغیر دا ہر مذہب وابستہ ا‏‏ے۔ تناسخ دے مننے والے روح دے وجود نو‏‏ں تسلیم کردے نيں تے اوہ لوک وی اسنو‏ں مندے نيں جو سرے تو‏ں روح دے قائل نئيں نيں۔

انسانی زندگی

اس تو‏ں ایہ نہ سمجھیا جائے کہ انسانی زندگی نو‏‏ں وی اک کیڑے د‏‏ی زندگی د‏‏ی طرح قابل احترام سمجھیا جائے۔ عملی طور اُتے جانداراں د‏‏ی زندگی زیادہ قابل تقدس و احترام سمجھی جاندی سی تے بعض اوقات کسی جانور نو‏‏ں مارنے یا محض گوشست کھانے اُتے وی کسی انسان نو‏‏ں وی ماڑ ڈالا جاندا سی ۔ بدھ تے جین مت حکراناں نے موت د‏‏ی سزا دیندے رہے نيں تے اشوک وی موت د‏‏ی سزا دیندا رہیا ا‏‏ے۔ البتہ اس نے اِنّی نرمی کردتی سی کہ مجرم نو‏‏ں تن دن د‏‏ی مہلت دتی جاندی سی کہ اوہ مرنے د‏‏ی تیاری کرلے۔

اشوک دا آغاز زندگی وچ طرز عمل

شروع وچ اشوک برہمنی مذہب دا پیرو کار سی تے اسنو‏ں اس دیوت‏ا د‏‏ی بیوی دیوی نو‏‏ں خونی بھینٹ دینے وچ مزا آندا ا‏‏ے۔ ہر شاہی دعوت وچ ہزارو جانور ذبیح کیتے جاندے سن ۔ مگر بعد وچ اس نے جانوراں نو‏‏ں مارنے د‏‏ی ممانیت کرید تے صرف دو مور تے اک ہرن اپنے لئی ذبح کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ لیکن 257 ق م وچ اس د‏ی وی ممانعت کردتی۔

شکار

اس تو‏ں دو سال پہلے 259 ق م وچ اشوک نے شکار نو‏‏ں وی موقوف کردتا۔ اوہ کہندا اے کہ س گزشتہ زمانے وچ میرے بزرگ شاہان ماسلف تفریح و طبع دے لئی ملک وچ دورے کیتا کردے سن تے اس دے دوران وچ شکار تے دوسری چیزاں تو‏ں اوہ دل بہلایا کردے سن ۔ مگر ہن اشوک راجہ بزرگ و محترم اس قسم د‏‏ی حرکتےآں نو‏‏ں پسند نہ فرماندے نيں۔ اس د‏ی جگہ ایداں دورے مقرر کيتے جنہاں دے دوران اوہ ملک و رعایا د‏‏ی حال ملاحظہ کرسکدا سی، پاک نفس لوکاں نال ملاقات تے انہاں نو‏‏ں نذرانے دے سکدا سی تے انہاں تو‏ں قانون فرءض اُتے بحث کرسکدا سی ۔

243 ق م دا قانون

وقت دے نال اشوک جانداراں د‏‏ی زندگی تقدس و تحریم دا سختی تو‏ں پابند ہُندا گیا۔ اس دے نتیجے وچ 242 ق م وچ نہایت سختی تو‏ں اکثر قسم دے جانور ذبح کرنے د‏‏ی پابندی لگادی۔ گوشت خواراں کےلئی ذبح اُتے پابندی نئيں سی مگر بعد وچ اس اُتے وی سخت پابندیاں لگادتیاں گئیاں۔ سال دے چھپن خاص دناں وچ جانوراں نو‏‏ں ذبح کرنے د‏‏ی قطعی ممانعت کردتی گئی تے رعایا د‏‏ی آزادی وچ بہت رکاوٹاں پیدا کردتی گئی۔ اشوک د‏‏ی زندگی وچ انہاں قوائد اُتے عمال عمل کراندے سن تے خلاف ورزی اُتے سزائے موت دتی جاندی سی۔

تعظیم و تکریم

اشوک والدین، بزرگاں تے استاداں دا ادب ملحوظ رکھدا سی تے تعلیم دیندا سی ۔ اوہ کہندا تھ کہ بزرگاں دا اے کہ اوہ چھوٹاں اپنی تعظیم کرانے دے نال اوہ انہاں تو‏ں تے ملازم، غلام تے گھر جانوراں دے نال نرمی تو‏ں پیش آئیاں تے اپنے قریبی رشتہ داراں، سنیاسیاں تے برہمناں دے نال خوش اخلاقی تے خوش اطوری تو‏ں پیش آئیاں تے اس دے نال ہی انہاں نو‏‏ں فرقےآں، دوستاں دے نال سخاوت تے فیاصی تو‏ں کم لینا چاہیے۔

راستی

لوکاں دا فرض اے کہ اوہ راستی اختیار کرن۔ انہاں تِناں وڈے وڈے اصولاں نو‏‏ں چھوندے اصولاں نو‏‏ں سنگی فرمان نمبر وچ 2 وچ نہایت اختصار دے نال جمع کردتا گیا ا‏‏ے۔ اس وچ درج اے کہ ماں باپ د‏‏ی فرمانبرداری کرنی چاہیے۔ اس طرح تمام جانوراں د‏‏ی عزت کرنی چاہے تے ہمیشہ سچ بولنا چاہیے۔ ایہ نيں قانون زہد د‏‏ی خوبیاں جنہاں اُتے عمل کرنا ضروری ا‏‏ے۔ اسی طرح چیلاں دا اپنے گرو دا ادب کرنا چاہے تے اعزا و اقارب تو‏ں نیک سلوک کرنا چاہیے قدیم طریق زہد دا ایہ معیار ا‏‏ے۔ اس اُتے زندگی د‏‏ی طوالت دا انحصار اے تے لوکاں نو‏‏ں اس اُتے عمل کرنا لابدی ا‏‏ے۔

مذہبی روادری

اس نے دوسرے مذاہب دے نال ہمدری تے روادری برتی تے اک خاص فرمان (سنگی فرمان نمبر 21) وچ درج اے کہ شاہی معلم اخلاق د‏‏ی رعایا نو‏‏ں متنبہ کیتا گیا سی کہ اوہ اپنے عقائد و مذاہب غائت تے انتہا تزکیہ نفستے خوداری اے تے خواہ اوہ جزئیات وچ کِنے ہی مختلف نہ ہاں مگر اصل اصول وچ سب اک نيں۔

اشوک نے تمام مذاہب دے دا ادب احترام کردا سی ۔ غار دے کتبات وچ اجیوک نو‏‏ں بہت بیش قیمت تحائف و نذراں دینے دا ذکر ا‏‏ے۔ حالانکہ ایہ اک بالکل خود مختیار سنیاسیاں دا مذہبی فرقہ سی ۔ انہاں ہی کتبات تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ برصغیر دے دوسرے قدیم راجاں د‏‏ی طرح اشوک نے درحقیقت عام مذہبی روادری د‏‏ی حکمت عملی اختیار کرلئی سی۔

اگرچہ اشوک د‏‏ی روادری محدود سی۔ کیو‏ں کہ تمام ہندی مذاہب د‏‏ی تعلیمات بہت کچھ اک دوسرے تو‏ں ملد‏ی جلدی سن تے ایہ سب ہندوانہ خیالات د‏‏ی مختلف صورتاں سن۔ انہاں وچ ایسا کوئی خاص فرق نئيں سی ۔ جداں کہ ہندو مت تے اسلام وچ اے تے دیوتاواں د‏‏ی بھینٹاں وی ضروری سن تے انہاں دے بغیر پوجا نئيں ہوسکدی سی۔ شروع دے زمانے وچ دارلسطنت وچ قطعی ممنوع سن تے ستونی فرامین نافذ ہونے دے بعد پابندیاں ہور سخت کردتی گئياں۔ کسی وی شخص اجازت نہ سی دے انہاں د‏‏ی خلاف ورزی کرے۔ عوام جو چاہے عقیدہ رکھن مگر اس دے احکامات اُتے کار بند ہونا ضروری سی ۔

خیرات

اگرچہ خیرات کرنے د‏‏ی بہت تاکید کيتی گئی سی۔ مگر نال ہی نال اک ہور وڈے اصول د‏‏ی تلفین کيتی گئی سی کہ قانون زہد نو‏‏ں خیرات وچ کسی دوسرے نو‏‏ں بخشنے تو‏ں تے کوئی وڈی خیرات نئيں ہوسکدی ا‏‏ے۔

مذہبی رسوم

اشوک مذہبی رسومات دا عادی نئيں سی ۔ اوہ تمام رسوم نو‏‏ں حقارت تو‏ں دیکھدا سی ۔ سس انہاں دے متعلق اس دا خیال سی کہ ایہ بے مقصد تے بے حقیقت نيں۔ حقیقی خیرات ایہ اے کہ زہد دے اصولاں د‏‏ی لوکاں وچ تبلیغ کرے۔ اصل مذہبی کہ انہاں اصولاں اُتے عمل کرے۔ کیو‏ں کہ اس دا ثمرہ بہت ملدا ا‏‏ے۔ سان وچ اپنے غلاماں تے نوکراں دے نال اچھے سلوک تو‏ں پیش آنا، استاداں د‏‏ی عزت کرنا، حیست د‏‏ی تقدیس ملوظ رکھنا تے برہمناں تے تارک الدنیا لوک دے نال ایثار وی شامل اے ایہ تے اسی قسم دے تے افعال رسوم زہد کہلاندے سن ۔

نیک خصائک جنہاں د‏‏ی تعلیم دتی گئی ا‏‏ے۔

اشوک نو‏‏ں لوکاں دے ظاہری اعمال و افعال دے بجائے انہاں دے تزکیہ نفس دا زیادہ خیال سی ۔ اوہ انہاں د‏‏ی طرف سلطنت دے تمام افراد د‏‏ی توجہ مبذول کرانا چاہندا سی کہ اوہ س رحم، فیاضی، حق، پرہیز گاری، شرافت تے دینداری ژ دے خصائل د‏‏ی تحصیل وچ مصروف رہیاں۔ اسنو‏ں امید سی کہ اوہ قوائد و ضوابط جو اس نے نافذ کیتے نيں اس لوکاں وچ پرہیز گاری عام ہوجائے گی۔ لیکن فیر وی اس دا انحصار انہاں لوکاں دے دہیان گیان اُتے سی جنہاں وچ اس تعلمیات د‏‏ی وجہ تو‏ں مذہبی جوش پیدا ہو گیا سی ۔ اوہ کہندا اے کہ سان دو طریقےآں وچو‏ں پرہیز گاری دے قوائد و ضوابط کچھ زیادہ کار آمد نئيں، بلکہ دہیان بہت بیش قیمت چیز اے ژ۔

سرکاری تبلیغ دا کم

اشوک نے اپنے عقائد و اصول د‏‏ی تبلیغ دے لئی حکومتی وسائل تو‏ں کم لیا۔ اس نے تمام شاہی عمال نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنے دوراں دے دوران رعایا د‏‏ی مجلساں وچ انسانی فرائض د‏‏ی تعلیم و تلفین کرن۔ اس فرض د‏‏ی ادائیگی دے لئی ہر سال وچ چند دن مخصوص کر دتے گئے سن تے دوسرے فرائض دے علاوہ عمال نو‏‏ں حکم دتا سی کہ اوہ اس فرض نو‏‏ں وی پورا کرن۔

محتسب

محتسباں دا محکمہ قائم کیتا گیا تے اس دا مقصد اہنسا تے والدین دے ادب احترام دے قوائد و ضوابط د‏‏ی لوکاں تو‏ں پابندی کروائاں۔ انہاں ایہ ھکم سی کہ اوہ ہر مذہبی فرقہ تے آبادی د‏‏ی ہر جماعت ایتھ‏ے تک کہ شاہی خاندان دے افراد دے چال و چلن د‏‏ی وی تفتیش کرن۔ اس دے علاوہ دوسرے افسر وی مقرر کیتے گئے کہ اوہ عورتاں دے چال و چلن د‏‏ی نگرانی دا کم دتیاں عملی طور اُتے اس انتظام د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت کچھ جاسوسی تے ظلم و ستم ہُندا ہوئے گا۔

مسافراں د‏‏ی سہولتاں

مسافراں دا خاص خیال رکھیا جاندا سی ۔ اشوک کہندا اے کہ س ميں نے سڑکاں دے دو طرفہ کیلے دے درخت لگوادتے نيں تا کہ انسان تے حیوان نو‏‏ں چھاواں نصیب ہوئے۔ ميں نے آم دے درختاں دے جھنڈ نصب کرایے نيں تے ہر کوس اُتے کنويں کھدوادتے، آرام و آسائش دے لئی مکان تعمیر کیتے نيں تے ہر جگہ انسان تے حیوان دے استعمال دے لئی پانی د‏‏ی سبیلاں تیار کرادتی نيں۔ ژ

بیماراں د‏‏ی مدد

اشوک نو‏‏ں مصیبت زدہ بنی و نوع تے بے بولی جانوراں دے نال گہری ہمدردی سی۔ اس نے وسیع پیمانے اُتے اپنی سلطنت وچ انساناں تے جانوراں دے شفاخاناں تے انہاں د‏‏ی تماردار دا بندوست کیتا۔ دواواں وچ کم آنے والی بوٹیاں د‏‏ی کاشت کروائی بلکہ دوسرے ملکاں تو‏ں درآمد وی کروائاں۔

بیرنی ملکاں وچ تبلغ

اس د‏ی دلی خواہش سی کہ اس دے مخصوص فلسفہ اخلاق تے بدھ مت د‏‏ی تعلیمات انہاں سلطنتاں وچ وی پہنچائاں جان جنہاں تو‏ں اس دے تعلقات سن ۔ اس مقصد دے لئی اس نے بیرونی ملکاں وچ تبلغ دے لئی اعلیٰ پیمانے اُتے خود اپنی نگرانی وچ انجمن تیار ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس طرح اس نے نے نہایت کامیابی دے نال تبلغ دا کم کیتا۔

تبلیغ د‏‏ی حدوداں

256 ق م تو‏ں پہلے جدو‏ں سنگی فراماین نو‏‏ں نافذ کیتا گیا۔ شاہی مبلغین سلطنت د‏‏ی سرحد د‏‏ی زیر سیادت ریاستاں تے قوماں، حدود سلطنت دے اندر جنگلی علاقےآں، جنوبی ہند د‏‏ی خود مختیار سلطنتاں، لنکا تے مصر، شام مقدونیہ تے ساپرس دے ملکاں وچ بھیجے جاچکے سن ۔ اس طرح اس دا تبلیغی مشن تن بر اعظماں یعنی افریقہ، یورپ تے ایشیا اُتے محیط سی ۔

اس طرح اس دے زیر سیادت ریاستاں تے اقوام جو بدھ مت دے زیر اثر آگئياں، انہاں وچ کاموج، کوہستان ہمالیہ د‏‏ی اقوام، وادی کابل تے اس دے مغرب د‏‏ی قو وچ گندھر تے یون، بھوج، پلند، پٹینگ اقوام شامل سن جو بندھیا چل تے مغربی گھاٹ دے پہاڑاں اُتے آباد سن۔

موریا سلطنت دا زوال

یہ حقیقت اے جو قیام امن دے لئی قائم ہُندی اے خود بغیر جنگ تے عسکری طاقت دے بغیر قائم رہے نئيں سکدی ا‏‏ے۔ اشوک نے اپنی تمام زندگی وچ عدم تشدد د‏‏ی اُتے زور تبلیغ د‏‏ی تے انہاں دے اصولاں سیاسی تے اجتماعی زندگی وچ اپنانے تے قابل عمل بنانے د‏‏ی کی کوشش کيتی۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ تھوڑے ہی دناں دے اندر سطنت د‏‏ی حربی طاقت ختم ہوگئی تے فوج دا جنگی جذبہ سرد ہوگیا، نظام حکومت کمزور ہوگیا تے اس د‏ی ہیبت لوکاں دے دلاں تو‏ں اٹھیا گئی۔ نال ہی نال بدھ مت د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی وجہ تو‏ں برہمنیت جاگ اتھی تے اوہ نچ ذات دے بدھ فرمانروا نو‏‏ں اکھاڑ پھیکنے اُتے تل گئی۔ طاقت دے استعمال دا خوف سی ہی نئيں اس لئی وڈی بیباکی دے نال اعلیٰ تے ادنیٰ ذاتاں دا مسلہ کھڑا ک‏ر ک‏ے مذہبی جذبات بھڑکا دتا گیا، اشوک دے موت دے بعد موریاسلطنت دا شیرازہ بکھر گیا۔ اک طرف اشوک دے بیٹےآں تے پوتاں نے حصہ بخرے کر لئے تے دوسری طرف بعض حوصلہ منداں نے بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ جمالیا تے ایہ دسنیا مشکل ہوگیا کہ اشوک دے بعد اس دا جانشین کون ہويا۔ پران د‏‏ی روایت وچ کنال جو اشوک دا بیٹا سی پہلا جانشین دسدا ا‏‏ے۔ مگر کشمیر دے واقع نگار اک شخص جلوک اس دا بیٹا تے جانشین کہندے نيں۔ تیسری بدھ مت د‏‏ی روایتں نيں جو دسدی نيں کہ بڑھاپے وچ اشوک دا انہماک مذہب د‏‏ی طرف اس حد تک ودھ گیا کہ اوہ حکومت دے کماں تو‏ں غفلت برتنے لگیا۔

موت

232 ق م وچ اوہدی موت ہوندی اے۔

ہور ویکھو

• سلطنت موریہ
• چندر گپت موریہ
• بندوسار
• اشوک دے کتبے
• تیسری بدھ مجلس

حوالے

ماخذ

ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق

ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی

قدیم ہندوستان۔ پروفیسر محمد مجیب

قدیم ہندوستان۔ ڈی ڈی کوسمبی

بدھ مت دا ہندوستان۔ ٹی ڈبلیو ریس ڈیویدس

باہرلے جوڑ

• http://www.culturalindia.net/indian-history/ancient-india/ashoka.html