Trybunał inkwizycji w Sewilli

Trybunał inkwizycji w Sewilli – najstarszy z trybunałów inkwizycji hiszpańskiej, mający swą siedzibę w Sewilli. Istniał w latach 1480–1820 (z przerwą 1808–1814).

Historia

Królowie Hiszpanii Ferdynand Aragoński i Izabela Kastylijska, w 1477 zaczęli zabiegać u papieża Sykstusa IV o zgodę na mianowanie w swych domenach inkwizytorów mających zająć się weryfikacją podejrzeń kierowanych wobec chrześcijan pochodzenia żydowskiego (tzw. marrani lub conversos) o potajemne wyznawanie judaizmu. Papież przystał na te żądania i 1 listopada 1478 wydał bullę nadającą monarchom prawo mianowania dwóch lub trzech inkwizytorów w swoich królestwach. Ferdynand i Izabela skorzystali z tych uprawnień dopiero dwa lata później, mianując inkwizytorami dwóch dominikanów Miguela de Morillo i Juana de San Martina (wrzesień 1480). Na ich siedzibę obrano miasto Sewillę i podporządkowano im diecezje Sewilli i Kadyksu. Sykstus IV zatwierdził obu inkwizytorów 31 stycznia 1481.

Inkwizytorzy niemal natychmiast przystąpili do pracy. Według przekazów kronikarskich (których wiarygodność jest obecnie podważana przez część historyków) na przełomie 1480/81 miano wykryć spisek na życie inkwizytorów, zorganizowany jakoby przez Diego de Susana, bogatego marrana. Domniemanych spiskowców schwytano i 6 lutego 1481 odbyło się pierwsze auto da fe, w wyniku którego sześć osób spalono na stosie. W przeciągu kilku następnych tygodni odbyły się dalsze egzekucje. Po wybuchu epidemii dżumy w tym samym roku inkwizytorzy otrzymali kwatery w zamku Triana i do roku 1488, wedle zapisów kronikarskich, skazali na śmierć kilkuset marranów. W 1483 inkwizytorzy Sewilli, chcąc ograniczyć kontakty marranów z ortodoksyjnymi żydami, wydali dekret o wygnaniu tych drugich z całej Andaluzji.

Skala represji i ich dotkliwość (liczne wyroki śmierci, wykluczenie skazańców i ich potomków z pełnienia urzędów publicznych) skłoniła jednak monarchów i inkwizycję do złagodzenia polityki. W latach 1494–1496 ponad 6 tys. marranów uzyskało formalne przebaczenie przeszłych win (własnych lub ich rodziców) i zwolnienie z wszelkich sankcji związanych ze skazaniem. Nie oznaczało to jednak końca represji wobec marranów. W 1515 kapituła katedralna w Sewilli przyjęła statut „limpieza de sangre” ("czystości krwi"), wykluczający osoby żydowskiego pochodzenia z członkostwa w kapitule.

W 1491 utworzony został osobny trybunał dla diecezji Kadyksu z siedzibą w Jerez de la Frontera. Jednakże po około 12 latach diecezja Kadyksu powróciła pod jurysdykcję inkwizytorów Sewilli.

Działalność inkwizycji sewilskiej w pierwszej połowie XVI wieku pozostaje słabo udokumentowana. Żydowscy konwertyci byli głównym celem inkwizycji co najmniej do początku trzeciej dekady tego stulecia, natomiast później w coraz większym stopniu zaczęła zwracać się w kierunku morysków (arabskich konwertytów podejrzewanych o potajemne wyznawanie islamu) i chrześcijan pochodzenia kastylijskiego (tzw. „starych chrześcijan”). W latach 50. XVI wieku w Sewilli wykryto grupę hiszpańskich zwolenników reformacji. Zostali oni skazani podczas kilku autos da fe między 1559 a 1562 (łącznie 55 spalonych). Domniemani sympatycy luteranizmu byli głównym obiektem zainteresowań inkwizytorów Sewilli jeszcze przez kolejną dekadę, ale byli to już niemal wyłącznie cudzoziemcy przebywający w Hiszpanii.

Przez resztę XVI wieku inkwizycja w Sewilli skoncentrowana była głównie na społeczności morysków (chrześcijan pochodzenia arabskiego podejrzewanych o potajemne wyznawanie islamu) oraz pilnowaniu ortodoksji kastylijskich „starych chrześcijan”. Ci pierwsi stanowili około 20% podsądnych trybunału w latach 1560–1599, ci drudzy ponad 40%. Jednakże w latach 1609–1614 społeczność morysków została całkowicie wygnana z Hiszpanii.

W XVII i I połowie XVIII wieku głównym celem inkwizytorów Sewillii byli natomiast potomkowie portugalskich żydów nawróconych na chrześcijaństwo (tzw. „nowi chrześcijanie” lub judaizanci). Podejrzewano ich, podobnie jak piętnastowiecznych marranów, o potajemne wyznawanie judaizmu. W swym ojczystym kraju byli oni prześladowani przez portugalską inkwizycję, toteż od powstania Unii Iberyjskiej (1580) wielu z nich wyjechało do Hiszpanii, licząc, że tamtejsza inkwizycja będzie ich traktować łagodniej. Nadzieje te okazały się płonne – byli oni najsurowiej traktowaną grupą podsądnych hiszpańskiej inkwizycji. Jeszcze w latach 20. XVIII wieku w Sewilli odbyło się kilkanaście autos da fe, w których spalono na stosie 16 portugalskich judaizantów. W 1781 w Sewilli wykonano ostatni w historii hiszpańskiej inkwizycji wyrok śmierci. Na stosie spłonęła wówczas niejaka Maria de los Dolores Lopez, oskarżona o heretycki mistycyzm.

Trybunał inkwizycji w Sewilli został zniesiony po raz pierwszy w roku 1808 przez króla Józefa Bonaparte, który objął władzę z namaszczenia Napoleona Bonaparte. W 1814, po klęsce Napoleona i powrocie na tron króla Ferdynanda VII Burbona, inkwizycję przywrócono, ale sześć lat później w wyniku liberalnej rewolucji zniesiono ją definitywnie.

Zasięg terytorialny

Trybunałowi inkwizycji w Sewilli przez niemal cały okres jego istnienia podlegały archidiecezja sewilska (z wyłączeniem archidiakonatu Ecija) oraz diecezja Kadyksu. Jedynie przez krótki czas (1491–ok. 1503) diecezja Kadyksu tworzyła osobny okręg inkwizytorski z siedzibą w Jerez de la Frontera.

Zasoby archiwalne i dane statystyczne

Archiwum trybunału w Sewilli zaginęło po zniesieniu inkwizycji w 1820. Przechowywany obecnie w hiszpańskim Narodowym Archiwum Historycznym (AHN) zbiór zatytułowany Tribunal de la Inquisición de Sevilla obejmuje jedynie dokumentację dotyczącą przejętego przez państwo hiszpańskie majątku tego trybunału. Z konieczności zatem podstawowym źródłem do historii tego trybunału jest dokumentacja Rady Najwyższej i Generalnej Inkwizycji, której wszystkie trybunały inkwizycji hiszpańskiej składały raporty ze swej działalności. Dodatkowych wiadomości dostarczają źródła zewnętrzne, np. relacje z ceremonii autos da fe.

Największy problem dla historyków stanowi pierwsze około 80 lat działania trybunału. Zachowało się wprawdzie szereg wzmianek współczesnych próbujących szacować liczbę osób skazanych przez inkwizycję w Sewilli, ale ich dokładność i wiarygodność budzi duże wątpliwości. Kronikarz Andres Bernaldez podał, że do roku 1488 inkwizycja w Sewilli wysłała na stos ok. 700 osób i pojednała z Kościołem ok. 5 tys. Statut „czystości krwi” przyjęty przez sewilską kapitułę katedralną w 1515 informuje natomiast, że od momentu ustanowienia inkwizycji aż do 1515 ponad 600 marranów zostało spalonych, a ponad 6 tys. skazano na inne kary. Dziewiętnastowieczny historyk Juan Antonio Llorente cytuje także inskrypcję (obecnie już nieistniejącą), którą umieszczono na siedzibie inkwizycji na zamku Triana, a według której od 1492 do 1524 w Sewilli spalono ok. tysiąca osób, a ponad 20 tys. pojednano z Kościołem. Jeszcze wyższe liczby podał szesnastowieczny historyk Jeronimo Zurita – 4 tys. spalonych i ponad 30 tys. pojednanych z Kościołem.

Wobec braku dokumentacji procesowej historycy próbujący weryfikować te podania zmuszeni są do korzystania ze źródeł pośrednich. Klaus Wegner odnalazł w archiwach sewilskich protokoły notarialne opisujące przebieg ceremonii autos da fe z lat 1481–1524, które dokumentują skazanie 954 osób, z czego spalono na stosie 248. Zachowały się także listy osób, które w latach 1494–1496 uzyskały zwolnienie z dolegliwości ciążących na nich z racji skazania przez inkwizycję ich samych lub ich najbliższych. Wymieniają one łącznie aż 6204 osoby z całej archidiecezji sewilskiej (w tym 2013 osób z samej Sewilli), ale obejmują one także osoby, które niekoniecznie same były skazane; są na nich także potomkowie skazańców oraz osoby, które uzyskały rozgrzeszenie w „okresie łaski”. Najbardziej obszerną kwerendę dokumentacyjną wykonała Beatrice Perez, według której ustaleń w latach 1481–1524 inkwizycja w Sewilli wydała co najmniej 4924 wyroki, z czego 659 stanowiły wyroki skazujące na spalenie na stosie, jednak w 46 przypadkach dotyczyły one osób już zmarłych (co oznaczało ekshumację i spalenie zwłok).

Zachowały się także relacje z dwóch autos da fe z lat 40. XVI wieku. W 1540 spalono na stosie 10 morysków, natomiast w 1545 spalono dwóch marranów spośród 63 podsądnych.

Najlepiej udokumentowany okres w historii inkwizycji sewilskiej obejmuje lata od 1559 do końca XVII wieku. W tym okresie trybunały lokalne zobligowane były do składania Radzie Najwyższej i Generalnej Inkwizycji w Madrycie (tzw. Supremie) corocznych raportów o zakończonych sprawach (relaciones de causas). Relaciones de causas trybunału sewilskiego należą jednak do najgorzej zachowanych – łącznie zachowało się ich tylko 47. Względna ciągłość tych raportów występuje jedynie w latach 1559–1564 i w ciągu pierwszych czterech dekad XVII wieku (plus kilka pojedynczych raportów z ostatnich trzech dekad XVI wieku oraz z lat 40., 60. i 90. XVII wieku). Informują one łącznie o 1962 procesach, w wyniku których 96 osób stracono, a 67 potępiono zaocznie lub pośmiertnie (tzw. egzekucje in effigie). Luki w relaciones de causas można jednak w znacznej mierze uzupełnić dzięki pozostałej korespondencji między trybunałem sewilskim a Supremą, obejmującej m.in. relacje z ceremonii autos da fe (relaciones de autos da fe) oraz relacje o sprawach w toku (relaciones de causas pendientes). Biorąc pod uwagę całą dostępną dokumentację, historycy Michel Boeglin i Victoria González de Caldas oceniają, że w latach 1560–1599 inkwizycja sewilska przeprowadziła około 2540 procesów, w latach 1600–1638 około 1100 procesów, a w latach 1639–1699 około 1390 procesów. W latach 1559–1660 odbyło się 114 rzeczywistych egzekucji (in persona), a w latach 1666–1695 kolejnych 12.

Z pierwszej połowy XVIII wieku zachowały się relacje z piętnastu autos-da-fe organizowanych przez trybunał w Sewilli, na których skazano 246 osób. 16 z nich stracono, 10 spalono in effigie, a 220 skazano na inne kary. Uwzględniając jednak korespondencję trybunału z Supremą, łączna liczba procesów w tym okresie była ponad dwukrotnie większa (537 procesów w latach 1700–1740). Ostatnia egzekucja w Sewilli z wyroku inkwizycji odbyła się w 1781 i była to zarazem ostatnia egzekucja w dziejach hiszpańskiej inkwizycji.

Kategorie spraw trybunału w Sewilli w XVI – XVII wieku (według zachowanych relaciones de causas)

Kategoria występków (według kwalifikacji inkwizycji)	Liczba oskarżonych
Kryptojudaizm	269
Moryskowie	330
Protestantyzm	524
Alumbrados	17
Heretyckie opinie (proposiciones)	450
Bigamia	179
Solicytacje	36
Opozycja wobec inkwizycji	79
Magia	41
Pozostałe	39
Suma	1962
Egzekucje in persona	96
Egzekucje in effigie	67

Bibliografia

• Patricia Baneres. Histoire d'une repression : les judeo-convers dans le royaume de Valence aux premiers temps de l'Inquisition (1461-1530). History. Universite Paul Valery - Montpellier III, 2012
• Francisco Bethencourt; The Inquisition. A Global History, 1478-1834, Cambridge University Press, 2009
• Michel Boeglin: Siviglia. [w:] Dizionario Storico dell'Inquisizione. Vol. III, Piza 2010, s. 1441-1442
• Michel Boeglin: L’Inquisition espagnole au lendemain du Concile de Trente. Le Tribunal du Saint-Office de Seville (1560-1700), Montpellier 2003
• Michel Boeglin: Moral y control social: el tribunal de la Inquisición de Sevilla (1560-1700), [w:] Hispania Sacra, vol. 55, nr 112 (2003), s. 501-534
• Teofanes Egido: Las modificaciones de la tipologia: nueva estructura delictiva, [w:] Joaquín Pérez Villanueva & Bartolomé Escandell Bonet (red.), Historia de la Inquisición en España y América, vol. 1, Madrid 1984
• Victoria González de Caldas: Judíos o cristianos?, Universidad de Sevilla 2000
• Victoria González de Caldas: El Santo Oficio en Sevilla, [w:] Mélanges de la Casa de Velázquez. vol. 27/2, 1991, s. 59-114
• Francisco Javier Gutiérrez Núñez: El Tribunal de la Inquisición de Sevilla a inicios del siglo XVIII, [w:] Jornadas de historia de Llerena, vol. 15 (2014), s. 191-210
• Gustav Henningsen, The Database of the Spanish Inquisition. The relaciones de causas project revisited, [w:] Heinz Mohnhaupt & Dieter Simon (red.), Vorträge zur Justizforschung, Vittorio Klostermann, 1993, p. 43-85
• Henry Charles Lea, A History of the Inquisition of Spain, Vol. I-IV, Macmillan 1906-1907
• Tomás López Muñoz: : Siviglia, processi di. [w:] Dizionario Storico dell'Inquisizione. Vol. III, Piza 2010, s. 1442-1445
• William Monter, Frontiers of Heresy: The Spanish Inquisition from the Basque Lands to Sicily, Cambridge 1990
• Casto Manuel Solera Campos: Los Progresos de la Inquisición en Sevilla (1478-1484), [w:] Jornadas de historia de Llerena, vol. 15 (2014), s. 177-190