Przejdź do zawartości

Szkoła na Wiejskiej

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Prywatna Żeńska Szkoła
Jadwigi Kowalczykówny
i Jadwigi Jawurkówny
(nieistniejąca od 1944 r.)
szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Adres

ul. Wiejska 5

Data założenia

1903

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Prywatna Żeńska SzkołaJadwigi Kowalczykównyi Jadwigi Jawurkówny(nieistniejąca od 1944 r.)”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Prywatna Żeńska SzkołaJadwigi Kowalczykównyi Jadwigi Jawurkówny(nieistniejąca od 1944 r.)”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Prywatna Żeńska SzkołaJadwigi Kowalczykównyi Jadwigi Jawurkówny(nieistniejąca od 1944 r.)”
Ziemia52°13′30,38″N 21°01′35,80″E/52,225106 21,026611

Szkoła na Wiejskiej[1] – prywatna pensja żeńska przy ul. Wiejskiej 5 w Warszawie, założona przez Jadwigę Kowalczykównę („Jadwiga Czarna”)[2][3] i Jadwigę Jawurkównę („Jadwiga Biała”)[4][5] w roku 1903 i prowadzona przez jej założycielki do ich tragicznej śmierci w roku 1944 (w czasie powstania warszawskiego)[6][7][8].

W latach 1903–1944 szkołę 7- lub 8-klasową ukończyło 706 dziewcząt, a świadectwa maturalne uzyskały 24 roczniki (551 uczennic). Ponad 60% absolwentek uzyskało później dyplomy ukończenia uczelni wyższych[6]. Jedną z wielu znanych wychowanek była Zofia Landy – siostra Teresa z Lasek (absolwentka z 1911), która tak zaczęła swoje wspomnienia[9]:

Pisać o naszej Szkole teraz, gdy nie zostało z niej żadnych śladów prócz tego, co pozostało w duszach naszych, jest bolesnym i naglącym obowiązkiem, jest długiem wobec tych, których już nie ma, wobec drogich, kochanych Pań Czarnej i Białej, których śmierć męczeńska jest uwieńczeniem ich ofiarnego życia (Zofia Landy, siostra Teresa z Lasek).

Pisząc o znaczeniu szkoły dla rozwoju myśli pedagogicznej w pierwszej połowie XX. w. Komitet Redakcyjny książki „Szkoła na Wiejskiej” (wyd. 1974) stwierdził[10]:

Niepełna byłaby historia szkolnictwa polskiego (a zwłaszcza warszawskiego) tego okresu, gdyby nie uwzględniono dorobku Szkoły Jadwigi Kowalczykówny i Jadwigi Jawurkówny.

Inspiracje założycielek

[edytuj | edytuj kod]
Jadwiga Kowalczykówna (1874–1944)
Panna Jadwiga Czarna
Jadwiga Jawurkówna (1880–1944)
Panna Jadwiga Biała
Budynek szkoły
przy ul. Wiejskiej 5
(róg Wiejskiej i Matejki, ok. 1930)
Uczennice w czasie lekcji matematyki (ok. 1930)

Dzieciństwo i młodość Jadwigi Kowalczykówny i Jadwigi Jawurkówny przypadają na okres historii Polski po upadku powstania styczniowego, w którym Królestwo Kongresowe całkowicie utraciło autonomię. W „Kraju Nadwiślańskim” władzę sprawowali carscy namiestnicy (lata 1874–1880 – Paweł Kotzebue, 1880–1883 – Piotr Albiedyński, 1883–1894 – Iosif Hurko). Wspierającym powstanie miastom odebrano prawa miejskie, zlikwidowano Bank Polski, skasowano klasztory, rozpoczęto intensywną rusyfikację – wprowadzono zakaz używania w szkołach rządowych języka polskiego. W tych latach żywej pamięci o powstaniu znaczna część społeczeństwa uznała konieczność rezygnacji z dalszej walki zbrojnej z rosyjskim zaborcą i podjęła pracę organiczną. Duży wpływ na kształtujące się wówczas postawy społeczne i polityczne wywarł Edward Abramowski, bardzo zaangażowany m.in. w pracę kół samokształceniowych i tajnych kursów, na których szerzono – poza wiedzą – hasła odnowy moralnej[11].

Grupa w większości młodych ludzi, zaliczanych do „abramowszczyków” – m.in. Helena Radlińska, Helena Ceysinger[12], Maria Gomólińska[13], Helena Jaśkiewicz, Stanisław Kalinowski, Rafał Korniłowicz (brat Władysława Korniłowicza), Teodora Męczkowska – założyła Koło Wychowawców, stanowiące przeciwwagę dla ugodowego nauczycielskiego Stowarzyszenia Przełożonych[14][11].

Z publikacji Heleny Radlińskiej wynika, że[11]:

…to właśnie filozofia Abramowskiego poddawała tok ich myślom i odczuwaniom, sprowadzała utopie do nakazów moralnych.

Do Koła Wychowawców należały również Jadwiga Kowalczykówna i Jadwiga Jawurkówna, absolwentki Uniwersytetu Latającego, na którym wykładowcami byli m.in. profesorowie Władysław Smoleński, Edward Grabowski, Adam Mahrburg, Bronisław Chlebowski, Ludwik Krzywicki, Piotr Chmielowski, Władysław Dawid.

29-letnia Kowalczykówna i 24-letnia Jawurkówna podjęły decyzję o utworzeniu w Warszawie prywatnej szkoły dla dziewcząt, działającej zgodnie z duchem pozytywizmu warszawskiego.

Lata 1903–1918

[edytuj | edytuj kod]

Pensja rozpoczęła działalność jako szkoła 6-klasowa 9 września 1903. Naukę rozpoczęło wówczas 10 uczennic w dwóch klasach – wstępnej i pierwszej. Lekcje odbywały się w 6-pokojowym mieszkaniu na trzecim piętrze kamienicy przy ulicy Wiejskiej 5, gdzie zamieszkały też obie kierowniczki i nauczycielki – Jadwiga Kowalczykówna (matematyka) i Jadwiga Jawurkówna (religia, śpiew)[15]. Od 1903 w szkole pracowali też nauczyciele i wychowawcy[16]:

Kazimierz Brandel – rysunek, Julia Brynk – język polski, Maria Gomólińska – historia Polski, Romana Ilińska – język francuski, Marta Jawurkówna (siostra Jadwigi) – roboty ręczne (slőjd), ks. Stefan Jóźwik – religia, Julia Ring-Lasocka – gimnastyka, Stefania Stefanowicz – język niemiecki, Mikołaj Winnicki – geografia i Zofia Zienkowska – kaligrafia.

W 1904 zorganizowano internat dla uczennic zamiejscowych (został zamknięty w roku 1915/1916 z powodu wojennych trudności z zaopatrzeniem)[14].

W kolejnych latach stopniowo zwiększała się liczba klas – przyjmowano nowe uczennice do klasy wstępnej (na podstawie egzaminu)[14]. Grono pedagogiczne wzmocnili m.in.[14]:

Wanda Haberkantówna – biologia[17], Eugeniusz Jarra – prawo i ekonomia polityczna[18], Stanisław Kalinowski – fizyka i kosmografia, Helena Radlińska – historia Polski, Kazimierz Wóycicki – język polski, Zygmunt Wóycicki – biologia[19].

Wśród pierwszych uczennic szkoły były m.in. córki Andrzeja Niemojewskiego, Adama Mahrburga, Stanisława Karpowicza, Adama Kryńskiego, Mariana Abramowicza, Izabeli Moszczeńskiej, Adolfa Warskiego[14].

Szkoła rozwijała się z roku na rok, mimo że jej działalność nie była zgodna z zasadami ustalonymi przez władze zaborcze. Dziewczęta uczono historii Polski, prowadzono rozszerzony kurs historii powszechnej (w języku polskim), rozszerzony kurs matematyki, zakazane w polskich szkołach lekcje przyrody, nowatorskie na polskich pensjach lekcje łaciny[14]. Po rewolucji 1905 stworzono dwie tajne klasy dla relegowanych z innych szkół aktywnych uczestniczek strajków szkolnych. W czasie jednej z wielu wizytacji, przeprowadzonej 16 maja 1911, inspektor szkolny znalazł u uczennicy podręcznik historii Polski. Poza tym stwierdził, że uczennice nie znają imion członków carskiej rodziny i tekstów modlitw w języku rosyjskim. Jadwiga Kowalczykówna otrzymała od inspektora pismo z informacją[14][20]:

Rada Szkolna Opieki na posiedzeniu w dniu 16 maja br rozpatrzyła moje sprawozdanie o sprawach nauczania i wychowania w waszym zakładzie naukowym, znalazła tam wielkie nieporządki, a również i to, że rozporządzenia władz szkolnych są przez Panią całkowicie ignorowane, wskutek czego postanawia zamknąć utrzymywany przez Panią zakład naukowy z końcem br. szkolnego 1910/11 (przekład z języka rosyjskiego; „Szkoła na Wiejskiej”, s. 274).

Dzięki staraniom podjętym w Petersburgu udało się tę decyzję anulować – ograniczono się do relegowania jednej uczennicy[14]. We wrześniu 1911 Jadwigę Kowalczykównę poinformowano, że szkoła może być ponownie otwarta[20]:

... z koniecznym warunkiem, że Pani złoży podpis o bezwzględnym przestrzeganiu w zakładzie naukowym rozporządzenia [...], dotyczącego liczby godzin lekcyjnych języka rosyjskiego, historii i geografii. (przekład z języka rosyjskiego; „Szkoła na Wiejskiej”, s. 275).

Polskie władze oświatowe, które powstały w 1916, przekształciły 7-klasową szkołę przy Wiejskiej w gimnazjum 8-klasowe[14].

Lata 1918–1939

[edytuj | edytuj kod]
Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie

Po utworzeniu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dostosowano strukturę szkoły i programy do nowych wymagań, zachowując specyficzny styl pracy dydaktycznej i wychowawczej. Od 1917 do reformy ministra Janusza Jędrzejewicza (1933) prowadziła klasę wstępną i 8 klas gimnazjum. Od roku szkolnego 1933/1934 w szkole istniała 6-klasowa szkoła podstawowa i 4-klasowe gimnazjum (kończone małą maturą) oraz otwarte dodatkowo dwuletnie licea – humanistyczne i przyrodnicze. Zwiększyła się liczba sal zajmowanych przez szkołę w budynku przy ulicy Wiejskiej (zajęto 6 pokoi na I piętrze). Rozbudowano pracownię biologiczną i fizyczną, powstał szkolny ogródek doświadczany i boisko, dzięki zaangażowaniu Towarzystwa Przyjaciół Szkoły rozbudowano i nowocześnie wyposażono salę gimnastyczną. Nauczyciele prowadzili 8 kół zainteresowań: geograficzne, przyrodnicze, fizyczne, literackie, dramatyczne, plastyczne, lotnicze i sportowe; organizowali wycieczki do innych miast Polski, różnych instytucji i fabryk[21].

W szkole uczyło wielu znanych specjalistów, m.in.[21][16]:

Zofia Cierniakowa – łacina (1916–1944), Jan Ehrenfeucht – matematyka (1921–1944), Zofia Ehrenfeuchtowa – chemia (1922–1944), Konrad Górski – język polski (1922–1934)[22], Wanda Karpowicz – biologia (1919–1944), Stefan Kulczycki – matematyka (1920–1944), Zofia Niesiołowska-Rothertowa – język polski (1925–1928 i 1934–1944), Juliusz Rudnicki – matematyka (1914–1922) i kosmografia (1918–1919).

Lata 1939–1944

[edytuj | edytuj kod]
Bunkier przed Uniwersytetem Warszawskim, zajętym przez Wehrmacht; Krakowskie Przedmieście, lipiec 1944

Po kapitulacji Warszawy i zawarciu 28 września 1939 Traktatu o granicach i przyjaźni między III Rzeszą a ZSRR Szkoła prowadziła tajne komplety w prywatnych mieszkaniach oraz w pomieszczeniach przydzielonych szkole na nauczanie w zakresie dozwolonym, a w rzeczywistości prowadzone z zachowaniem pozorów dozwolonego nauczania na poziomie podstawowym[23].

Wymagania okupanta, dotyczące zakresu legalnego nauczania w szkołach Generalnego Gubernatorstwa, określał program polityki narodowościowej opracowany przez E. Wetzla i G. Hechta, na podstawie wytycznych Adolfa Hitlera[24][25]:

Uniwersytety i inne szkoły wyższe, szkoły zawodowe, jak i szkoły średnie były zawsze ośrodkiem polskiego szowinistycznego wychowania i dlatego powinny być w ogóle zamknięte. Należy zezwolić jedynie na szkoły podstawowe, które powinny nauczać jedynie najbardziej prymitywnych rzeczy: rachunków, czytania i pisania. Nauka w ważnych narodowo dziedzinach, jak geografia, historia, historia literatury oraz gimnastyka, musi być zakazana [Fragment programu polityki narodowościowej].

Budynek przy ul. Wiejskiej nie został zniszczony w czasie nalotów Luftwaffe, jednak został zajęty przez wojsko niemieckie.

Część wyposażenia szkoły uczennice przeniosły m.in. do niedaleko położonej szkoły im. Cecylii Plater przy ul. Pięknej 24[23][26]. Wkrótce i ten lokal zajęli Niemcy i nauka odbywała się w wynajętych mieszkaniach przy ul. Chocimskiej 3 i Narbutta 17, a po zarekwirowaniu tych mieszkań – przy ul. Królewskiej 35 (w gimnazjum p. Tymińskiej). Gdy zażądano połączenia szkoły Kowalczykówny i Jaworkówny ze szkołą podstawową Bronisławy Stopczykowej przy ul. Hożej 64, dostosowano się do tych zaleceń tylko formalnie[23].

W roku szkolnym 1942/1943 szkolnictwo średnie zostało całkowicie zastąpione szkołami zawodowymi, do czego dostosowano się również tylko pozornie, kontynuując nauczanie w szerszym zakresie[26]. Posiadanie legitymacji takich szkół zabezpieczało przed wywiezieniem na roboty przymusowe do Niemiec po ukończeniu 16 lat. Nadal realizowano program licealny, mimo ograniczonego czasu nauki – były na nią przewidziane tylko 2 dni w tygodniu, a w pozostałych dniach miała się odbywać praktyka zawodowa[23].

Tajne komplety były organizowane w kilkunastu różnych mieszkaniach prywatnych, w grupach 8–10-osobowych, bez podręczników i notatek (w systemie przypominającym seminaria uniwersyteckie). Nastrój panujący na kompletach maturalnych ilustruje fragment wspomnień Zofii Niesiołowskiej-Rothertowej, mówiący o dziewczętach z kompletu humanistek, które wpadają na spotkania[27]:

...zdyszane z biegu: zebrania, kursy, rozkazy, kolportaż, przenoszenie broni. Wszystko w milczeniu, z pasją napiętą do ostatnich granic. I nauka. Najmilsze lekcje w mieszkaniu Doroty na Krakowskim Przedmieściu. Właścicielka, wnuczka znakomitego malarza polskiego, Piotra Małachowskiego – obrazy przepyszne patrzą ze ścian, sprzęty mówią o przeszłości. Dobrze tu czytać wiersze, poruszać wielkie zagadnienia, wskrzeszać myśl i sztukę pisarzy.

Połowa dziewcząt z kompletu humanistek (kompletu Doroty) zginęła w czasie powstania, a dom na Krakowskim Przedmieściu został spalony.

Egzaminy maturalne osobiście przeprowadzała Jadwiga Kowalczykówna, która została do tego oficjalnie upoważniona przez konspiracyjne władze oświatowe[23].

W okresie od września 1939 do czerwca 1944 do szkoły powszechnej uczęszczało ok. 100, a do gimnazjum ok. 200 uczennic. Egzaminy maturalne zdały 124 absolwentki (ok. 2/3 spośród nich rozpoczęło tajne studia wyższe)[23].

Pomnik Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej na rogu ulic Wiejskiej i Matejki

W tym okresie w szkole pracowali jako nauczyciele[16]:

Zofia Cierniakowa – łacina, Aniela Ehrenfeucht – matematyka, Maria Ehrenfeucht (siostra Jadwigi Kowalczykówny) – wychowawczyni, Wiktor Ehrenfeucht – matematyka, fizyka, Zofia z Doroszewskich Ehrenfeucht – chemia, Jadwiga Gościewicz – historia powszechna, Izabela Jankowska – historia Polski, Izabela Jarzębowska-Jankowska – arytmetyka i język polski, Jadwiga Jawurkówna – religia, Wanda Karpowicz – biologia, Stefan Kulczycki – matematyka, ks. Antoni Kwieciński – religia, Irena Mayzel – język francuski, Eugenia Rogowska – arytmetyka i język polski, Zofia z Niesiołowskich Rothertowa – język polski, Maria Siemaszko – wychowawczyni, Jadwiga Stołągiewicz – gimnastyka, Romana Szadurska – język francuski, Henryka Szellerowa – łacina, Eugenia Śniegocka-Gromanowa – arytmetyka i język polski, Wanda Wotke – śpiew.

Jedna z absolwentek, na pytanie „Jak wyglądało nauczanie wtedy, proszę powiedzieć?” odpowiedziała (fragment)[28]:

Nie było żadnego wychowywania patriotycznego pod takim tytułem. Natomiast był wielki nacisk na przedmioty humanistyczne, szczególnie język polski. To była właśnie uczta klasyki patriotycznej, może nawet z przerostem romantyzmu wobec innych epok. Bardzo dużo było lekcji poświęconych poetom romantycznym i pisarzom patriotycznym. To była ta lekcja patriotyzmu, to wychowanie patriotyczne.

Po wybuchu powstania warszawskiego wiele absolwentek szkoły uczestniczyło w walkach. W książce „Szkoła na Wiejskiej” zamieszczono listę 64 wychowanek, które straciły życie w latach 1939–1944 (większość to poległe i zamordowane w powstaniu). Spośród grona nauczycielskiego:

Budynek Szkoły na Wiejskiej nie istnieje. Został wyburzony po kilkunastu latach od zakończenia wojny w ramach przebudowy śródmieścia Warszawy. W tym miejscu 11 czerwca 1999 Jan Paweł II poświęcił Pomnik Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego[30].

1
2
U góry: kamień upamiętniający Jadwigę Kowalczykównę i Jadwigę Jawurkównę oraz nauczycieli i absolwentów założonego przez nie Gimnazjum Żeńskiego znanego jako „Szkoła na Wiejskiej”, położony w miejscu, gdzie przed wojną mieściła się szkoła, w bezpośrednim sąsiedztwie pomnika Amii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego;
u dołu: tablica poświęcona Jadwidze Kowalczykównej i Jadwidze Jawurkównej na dziedzińcu kościoła św. Marcina w Warszawie

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Tytuł „Szkoła na Wiejskiej” nosi książka, opracowana przez grono nauczycieli i wychowanek szkoły przy ul. Wiejskiej 5 w Warszawie – praca zbiorowa, red. Wanda Karpowicz i wsp.: Szkoła na Wiejskiej. Kraków: Znak, 1974. Książka została wydana ponownie w 2007 (red. red. Katarzyna Kujawska, Maria Lipszyc-Nowicka, Maria Stabrowska-Lipska, Zofia Stefanowska-Treugutt, Bożena Tazbir-Tomaszewska, praca zbiorowa: Szkoła na Wiejskiej. Warszawa: Biblioteka Warszawska, 2007. ISBN 83-88477-85-4.).
  2. ↑ Wanda Karpowicz: Kowalczykówna Jadwiga (1874-1944). W: Polski Słownik Biograficzny. T. Tom XIV (1968–1969): Kopernicki Izydor - Kozłowska Maria. Kraków: Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, s. 520–521.
  3. ↑ Kronika. Jadwiga Kowalczykówna, Panna Jadwiga Czarna. W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 13–14.
  4. ↑ Wanda Karpowicz i Irena Łapinowa: Jawurkówna Jadwiga (1880–1944). W: Polski Słownik Biograficzny. T. Tom XI (1964–1965): Jarosław - Kapliński Seweryn. Kraków: Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, s. 120.
  5. ↑ Kronika. Jadwiga Jawurkówna, Panna Jadwiga Biała. W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 14.
  6. ↑ a b Historia szkoły (wstęp). W: op.cit. Szkoła na Wiejskiej. s. 17–18.
  7. ↑ Barbara Petrozolin-Skowrońska. „Kowalczykówny” i ich szkoła na Wiejskiej. „Kronika Warszawy”. 34 (4 (135)), s. 116-120, 2007. (pol.). 
  8. ↑ Chronologia XX wieku - lata 1900-1909 >1903 > Tego roku w Polsce. [w:] Strona internetowa „Historia kobiet” [on-line]. historia_kobiet.w.interia.pl, 2001–2004. [dostęp 2011-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-12-28)].
  9. ↑ Zofia Landy (Siostra Teresa z Lasek): W atmosferze prawdy i tolerancji. W: op.cit. Szkoła na Wiejskiej. s. 86-92.
  10. ↑ Wstęp. W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 5–9.
  11. ↑ a b c Klapek: Myśl Edwarda Abramowskiego realizowana w praktyce i działalności organizacji społecznych. [w:] Fragment niepublikowanej pracy „Anarchizm Edwarda Abramowskiego”, Warszawa 2001 r. [on-line]. klasycy.republika.pl. [dostęp 2011-12-15]. (pol.).
  12. ↑ Przykłady publikacji Heleny Ceysingerówny: wyszukiwanie „Helena Ceysingerówna”. bs.sejm.gov.pl. [dostęp 2011-12-15]., wyszukiwanie „Helena Ceysingerówna”. ebuw.uw.edu.pl. [dostęp 2011-12-15].
  13. ↑ Urszula Tabor. Życie zapomniane – praca i działalność oświatowe Marii Gomólińskiej w pierwszych instytucjach oświaty dorosłych w Polsce. „Edukacja Dorosłych. Pionierki i pionierzy andragogiki”, s. 132–147, 2010. Akademickie Towarzystwo Andragogiczne. ISSN 1230-929X. [dostęp 2018-03-08]. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.). 
  14. ↑ a b c d e f g h i Historia szkoły. 1. Od powstania szkoły do odzyskania niepodległości (1903–1918). W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 18–20.
  15. ↑ Lista nauczycieli i wychowawczyń (1903–1944). W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 260–261.
  16. ↑ a b c Aneks do książki op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 259–265. zawiera listę nauczycieli i wychowawczyń (1903–1944), z informacją o wykładanym przedmiocie i okresie pracy w Szkole.
  17. ↑ Wanda Haberkantówna (nauczycielka). [w:] Życiorysy Zasłużonych Kobiet, tom 14, autorzy: Helena Witkowska, L. Romanowska(1935) [on-line]. books.google.pl. [dostęp 2011-12-15].
  18. ↑ Eugeniusz Jarra. [w:] Encyklopedia interia.pl [on-line]. interia.pl. [dostęp 2011-12-15].
  19. ↑ Zygmunt Wóycicki (fotografia). [w:] Zbiory audiowizualne Narodowego Archiwum Cyfrowego > szkolnictwo wyższe > nauka [on-line]. www.audiovis.nac.gov.pl. [dostęp 2011-12-15].
  20. ↑ a b Aneks do książki Aneksy > Listy inspektora. W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 274.
  21. ↑ a b Historia szkoły. 2. Lata międzywojenne (1918–1939). W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 21–23.
  22. ↑ Konrad Górski: Panny Jadwigi – Biała i Czarna. W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 94–103.
  23. ↑ a b c d e f Historia szkoły. 3. Okres okupacji (1939–1944). W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 23–25.
  24. ↑ „Traktowanie ludności byłych obszarów polskich z punktu widzenia polityki rasowej” (niem. „Die Frage der Behandlung der Bevölkerung der ehemaligen polnische Gebiete nach rassenpolitischen Gesichtpunkten”) Czesław Madajczyk: Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, tom 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 291.
  25. ↑ Encyklopedia Białych Plam. Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, 2001, s. 282, 286, 288. ISBN 83-912068-0-7.
  26. ↑ a b Wywiad z Katarzyną Kujawską (pseud. Kasia Dudek). [w:] Muzeum Powstania warszawskiego [on-line]. Archiwum Historii Mówionej. [dostęp 2011-12-11].
  27. ↑ Zofia Niesiołowska-Rothertowa: Z życia tajnych kompletów. W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 135–138.
  28. ↑ Fragment wywiadu z Ireną Olech z domu Matusińską (pseud. Renia). [w:] Archiwum Historii Mówionej [on-line]. Muzeum Powstania warszawskiego. [dostęp 2011-12-15]. (pol.).
  29. ↑ Aniela Miklaszewska-Ehrenfeucht: Okoliczności śmierci Jadwigi Kowalczykówny i Jadwigi Jawurkówny. W: op.cit.: Szkoła na Wiejskiej. s. 15–16.
  30. ↑ 27. Pomnik Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego. W: P. Zuchniewicz: Papieska Warszawa. Warszawa: Centrum Myśli Jana Pawła II,, 2006.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szkoła_na_Wiejskiej&oldid=75019435”