Skrzydlate słowa

Skrzydlate słowa, skrzydlate wyrazy lub skrzydlate wyrażenia (gr. ἔπεα πτερόεντα, epea pteroenta) – często przytaczane wypowiedzi (uważane za cytaty), których autorstwo lub okoliczności powstania da się ustalić.

Skrzydlate słowa: termin i charakter

Pochodzą ze źródła historycznego lub literackiego. Są obrazowe, barwne i aluzyjne. Mają charakter frazeologizmów; pełnych zdań lub mniejszych połączeń wyrazowych. Skrzydlate słowa zazwyczaj składają się z niewielu komponentów (zwykle od jednego do czterech wyrazów). Niektóre teorie za skrzydlate słowa i frazeologizmy uznają tylko takie cytaty, których autorstwo zostało zapomniane lub nie jest uświadamiane. Wśród skrzydlatych słów są również takie, które nie przybierają postaci cytatów.

Skrzydlate słowa funkcjonują w różnych sytuacjach komunikatywnych, nie tylko w określonym kontekście, związanym z ich genezą. Ich pole semantyczne oprócz warstwy dosłownego znaczenia (denotacji) obejmuje warstwę konotacyjną. Oznacza to, że aby zrozumieć sens skrzydlatego słowa w kontekście wypowiedzi, odbiorca powinien znać treści nadpisane na nich kulturowo . Na przykład znaczenie tytułu Jesień średniowiecza (1919) nie kończy się na znaczeniu dosłownym, a więc pory roku w średniowieczu, ani nawet na metaforze schyłku wieków średnich. Przenośnia ta przywołuje na myśl również jej autora, Johana Huizingę (a także fragment polskiego tłumaczenia dialogu z filmu Pulp fiction).

Metaforyczne sformułowanie „skrzydlate słowa” wywodzi się z greki. Występuje w eposach Homera i wskazuje na charakter ludzkiego słowa, które może „lecieć od ust do ust” lub „z ust do uszu słuchającego”. Wyrażenie to przybrało charakter międzynarodowy i przedostało się do różnych języków, np. słow. okrídlené slova (okrídlené výrazy), ang. winged words, niem. geflügelte Worte, ros. крылатые слова (kryłatyje słowa). W Polsce termin „skrzydlate słowa” pojawił się w 1958 r. Inne propozycje spolszczeń epea pteroenta to „lotne słowa” i „uskrzydlone słowa”.

Źródła skrzydlatych słów

Skrzydlatymi słowami bywają pełne zdania oraz mniejsze konstrukcje wyrazowe. Są to te fragmenty wypowiedzi, które utrwaliły się w obiegu językowym jako „czyjeś słowa”. Jako skrzydlate słowa mogą funkcjonować między innymi teksty takie jak:

• cytaty – np. biblizmy (Cenniejsi jesteście niźli wróble), cytaty z literatury (mędrca szkiełko i oko), z filmów (Ciemność, widzę ciemność), piosenek (All you need is love), wypowiedzi znanych osób (Nie chcę, ale muszę);
• tytuły – np. książek (Paragraf 22) lub filmów (Zezowate szczęście);
• popularne slogany, hasła i reklamy – np. Reklama jest dźwignią handlu, Cukier krzepi, A łyżka na to: Niemożliwe!, A świstak siedzi i zawija je w te sreberka, Z pewną taką nieśmiałością…;
• imiona lub nazwiska postaci fikcyjnych używane zamiast rzeczowników pospolitych – np. Batman, Raskolnikow, Mała Mi, Wielki Brat;
• autorskie terminy i pojęcia – np. era atomu, globalna wioska, zasada nieoznaczoności.

Na to, czy dany cytat stanie się skrzydlatym słowem, wpływ mogą mieć: schemat rytmiczny; umiejscowienie na początku lub na końcu utworu; efekt zaskoczenia; werbalizacja pewnych sensów, których nie było wcześniej w zbiorze pojęć używanych w danej wspólnocie, a wobec których pojawiło się zapotrzebowanie.

Historia skrzydlatych słów

W Polsce sformułowanie „skrzydlate słowa” zaczęło się upowszechniać dopiero pod koniec lat 50. dwudziestego wieku, dzięki Henrykowi Markiewiczowi, który opublikował w tygodniku „Przekrój” cykl artykułów pt. Kto tak powiedział?, czyli skrzydlate słowa literatury polskiej, w których wymieniane były najbardziej znane cytaty m.in. z literatury, filmu, historii. Dzięki serii artykułów o tym nagłówku, termin „skrzydlate słowa” upowszechnił się najpierw wśród czytelników „Przekroju”, a potem wśród większej grupy użytkowników języka. W 1968 roku hasło „skrzydlate słowa” pojawiło się w słowniku – zostało zdefiniowane w II tomie Słownika frazeologicznego języka polskiego Stanisława Skorupki (Warszawa 1967–1968) jako utarte wyrażenia i zwroty, utarte przenośnie. W 1990 roku wydany został słownik Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego pt. Skrzydlate słowa, w którym zgromadzone zostały tysiące powtarzanych cytatów, sloganów i tytułów (wydanie z 2005 liczy ich 16 tysięcy). Słownik ten był kilkakrotnie rozbudowywany i wznawiany (w 1998, 2005 i 2007 roku), a w 2012 nakładem Wydawnictwa Literackiego ukazała się jego druga część zawierająca 4545 haseł nie uwzględnionych w wydaniach wcześniejszych. W ten sposób skrzydlate słowa zyskały w Polsce status terminu.

Skrzydlate słowa to kalka niemieckiego sformułowania geflügelte Worte, którym Georg Büchmann w 1864 r. zatytułował niemiecki zbiór skrzydlatych słów. Do dzisiaj zbiór ten uzupełniano i wydano ponad 40 razy. To dzięki Büchmannowi termin zaczął być tłumaczony na inne języki i zauważono jego przydatność językową. Büchmann znalazł to określenie u Homera. W Iliadzie i Odysei wielokrotnie mówi się o lotnych, uskrzydlonych, skrzydlatych słowach (epea pteronea), które rozchodzą się pomiędzy ludźmi w zaskakującym tempie. Przenośnię tę stosował również Heinrich von Meissen w XIV wieku, w XVIII wieku – Friedrich Klopstock, a w 1838 r. – Thomas Carlyle w eseju o Walterze Scotcie, ale nie był to jeszcze wtedy termin literacki.

W Polsce w odleglejszej przeszłości metaforę skrzydlatych słów stosowali m.in. Piotr Chmielowski i Tadeusz Boy-Żeleński, ale cały czas były to tylko poetyckie metafory, a nie użycie we współczesnym rozumieniu.

Ponieważ „skrzydlate słowa” to termin rozpowszechniony, da się stwierdzić okoliczności jego powstania w języku, jest obrazowy, barwny i aluzyjny, więc można sam termin zaliczyć do zbioru skrzydlatych słów.

Modyfikacje skrzydlatych słów

Skrzydlate słowa są dość elastycznymi jednostkami języka. Oznacza to, że możliwe jest modyfikowanie ich struktury (np. Przeminęło z wiadrem, Miłość ci wszystko wypaczy) czy znaczenia (A jednak się kręci! – w odniesieniu do ekonomii, Gwiezdne wojny – jako kłótnia celebrytów), a mimo to nie przestają być one dla czytelników aluzyjne i czytelne. Skrzydlate słowa są strukturalnie modyfikowane w 50–90% wypadkach ich użycia. Możliwość modyfikacji skrzydlatych słów i twórczego ich użycia, sprawia, że sformułowania te, choć ze względu na swoje rozpowszechnienie są znane wszystkim, to szybko się nie nudzą. Większość z nich jest zapamiętywana zgodnie z wersją pierwotną, dla części skrzydlatych słów częściej pamiętane są formy zmodyfikowane (np. „a tu rzeczywistość skrzeczy” zamiast „a tu pospolitość skrzeczy”). W niektórych przypadkach wyrażenie nie pojawia się w tekście źródłowym, natomiast upowszechnia się jako skrót dłuższego cytatu lub jako wyrażenie oddające sens cytatu (np. „król jest nagi” wobec cytatu z baśni Andersena Nowe szaty króla: „Popatrzcie, przecież on jest nagi, powiedziało jakieś dziecko”).

W XX wieku źródłem skrzydlatych słów były głównie środki masowego przekazu (prasa, telewizja) oraz szkolne lektury, w XXI wieku ich źródłem stają się reklamy, teksty piosenek oraz wypowiedzi polityków. Skrzydlate słowa ze względu na swoją aluzyjność, obrazowość i metaforyczność są chętnie używane jako nagłówki artykułów prasowych.

Polskie skrzydlate słowa

Do zbiorów polskich skrzydlatych słów należy zaliczyć 500 zdań polskich Jerzego Bralczyka (2015), Leksykon polskich powiedzeń historycznych Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz (1998) z około 250 przykładami czy Szkice o skrzydlatych słowach Wojciecha Chlebdy (2005) .

Część przytaczanych powiedzeń dotyczy okresu zaborów, dążenia do zachowania tożsamości narodowej, do uzyskania niepodległości, przywiązania do ojczyzny, która nie miała wtedy kształtu państwowego. Są to: Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy; Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek (C. K. Norwid: „Memoriał o młodej emigracji” z r. 1850); Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie; walki z germanizacją: Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród! („Rota” M. Konopnickiej z r. 1908), wreszcie dumy z bycia Polakiem: Kto ty jesteś, Polak mały (Władysław Bełza, „Katechizm polskiego dziecka” z r. 1900). Rozczarowanie bierną postawą Polaków i zaprzepaszczonymi szansami wyraża: Miałeś chamie, złoty róg! (S. Wyspiański). I przewrotne, dalekie od gloryfikowania wojny: Jak to na wojence ładnie, kiedy ułan z konia spadnie! – piosenka z czasów powstania styczniowego. Negatywny wydźwięk ma powiedzenie z XVII wieku: Nierządem Polska stoi.

Do okresu międzywojennego (1918–1939) nawiązują takie skrzydlate słowa jak: Ciszej nad tą trumną! (publicysta endecki Stanisław Stroński po zamachu na pierwszego prezydenta niepodległej Polski Gabriela Narutowicza); Chcieliście Polski, no to ją macie (wiersz K. I. Gałczyńskiego „Skumbrie w tomacie” z 1936 r.) wyrażający rozczarowanie sytuacją w Polsce po uzyskaniu niepodległości.

Inne cytaty: Bagnet na broń! (Wł. Broniewski); Nie oddamy płaszcza, nawet guzika nie oddamy (słowa marszałka Edwarda Rydza Śmigłego z 1939 r.), a do przeszłych i tragicznych wydarzeń z drugiej wojny światowej odnoszą się słowa: Ludzie ludziom zgotowali ten los (Z. Nałkowska, 1946). Znalazło się też miejsce dla skierowanego do niemieckich duchownych orędzia biskupów z lat 60. XX wieku: Przebaczamy i prosimy o przebaczenie. Tym razem jest to pozytywne przesłanie, nawiązanie do zgody, do pojednania. Bardziej uniwersalny charakter ma zdanie: Niech prawo zawsze prawo znaczy, a sprawiedliwość – sprawiedliwość (J. Tuwim, Kwiaty polskie).

Kultury, szkolnictwa, języka dotyczą powiedzenia z dalszej przeszłości: A niechaj narodowie wżdy po stronne znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają; Zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie (parafraza dokonana przez Stanisława Staszica w 1787 r. zdania z aktu fundacyjnego Akademii Zamoyskiej z r. 1601). Poza tym: Koń jaki jest, każdy widzi (dowcipne hasło z pierwszej polskiej encyklopedii z XVIII w.); Ala ma kota; Myślenie ma kolosalną przyszłość (przewrotny tytuł Studenckiego Teatru Satyryków (STS) z 1955).

Zobacz też

• skrzydlate słowa z literatury niemieckiej
• szlagwort
• buzzword

Bibliografia

• Jerzy Bralczyk: 500 zdań polskich. Warszawa: Agora 2015.
• Wojciech Chlebda: Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2005.
• Barbara Komenda-Earle: Sentenz, Maxime, Geflügeltes Wort. Eigenschaften, Erfassungen, Forschungstraditionen, [w:] Docendo discimus – Wörter, Sätze, Grammatik – Professor Ryszard Lipczuk zum 70. Geburtstag gewidmet, red. Joanna Golonka, Barbara Komenda-Earle, Lech Zieliński. Hamburg: Verlag Dr. Kovač, 2019, s. 59–100.
• Ryszard Lipczuk (współpraca: Katarzyna Sztandarska): Geflügelte Worte in Wörterbüchern. Eine Untersuchung zur deutschen und deutsch-polnischen Lexikografie. Hamburg: Verlag Dr. Kovač, 2018 (= Stettiner Beiträge zur Sprachwissenschaft Band 10). ISBN 978-3-8300-9980-2.
• Ryszard Lipczuk: Skrzydlate słowa Polaków. portal Przegląd dziennikarski. [dostęp 2023-06-01]. (pol.).
• Henryk Markiewicz: Skrzydlate słowa. portal Dzieje.pl. [dostęp 2023-06-01]. (pol.).
• Henryk Markiewicz, Andrzej Romanowski: Skrzydlate słowa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990. ISBN 83-06-01141-4.
• Teresa Zofia Orłoś, Joanna Hornik: Czesko-polski słownik skrzydlatych słów. Kraków: Universitas, 1996. ISBN 978-83-7052-373-2. OCLC 845467428.
• Jadwiga Tarsa. Skrzydlate słowa – (nie)stałe elementy pamięci zbiorowej. „Teksty z Ulicy. Zeszyt memetyczny”. 18, s. 171–180, 2017. ISSN 2081-397X. [zarchiwizowane z adresu 2020-04-30]. 
• Maciej Wilamowski, Konrad Wnęk, Lidia A. Zyblikiewicz: Leksykon polskich powiedzeń historycznych. Kraków: Znak 1998.