Proso zwyczajne

Proso zwyczajne

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	wiechlinowate
Rodzaj	proso
Gatunek	proso zwyczajne
Nazwa systematyczna
Panicum miliaceum L. Sp. Pl. 58 1753

Proso zwyczajne, proso właściwe (Panicum miliaceum L.) – gatunek samopylnej rośliny jednorocznej z rodziny wiechlinowatych (Poaceae).

Zasięg geograficzny

Rośnie dziko w Azji, południowej Afryce, Australii, Meksyku i na Hawajach. Uprawia się ją w wielu krajach świata, głównie w Chinach, Japonii, Bhutanie i RPA. W Polsce występuje rzadko. Jest efemerofitem.

Morfologia

Kłoski

Ziarniak

Fragment pędu

Pokrój

Posiada dobrze wykształcone korzenie, których długość może dochodzić do 1 m. Rośnie w luźnych kępach z których może wyrastać do pięciu pędów generatywnych.

Łodyga

Prosta lub lekko wygięta u podstawy. Sztywne, grube, owłosione źdźbła o wysokości od 80 do 150 cm, zrośnięte u podstawy. W okresie kwitnienia brak pędów płonych.

Liście

Osiągają długość do 25 cm i szerokość do 2 cm. Są płaskie, gładkie lub szorstko owłosione. Mają jasnozielony kolor z licznymi, niewyraźnymi bruzdkami i wyraźnym białym paskiem pośrodku. Ich języczek jest bardzo krótki, często zastąpiony drobnymi włoskami. Pochwy liściowe otwarte w dolnej części, pokryte długimi, delikatnymi włoskami wyrastającymi z niewielkich brodawek.

Kwiaty

Zebrane w wiechę właściwą o długości dochodzącej do 35 cm. Kwiatostan jest najpierw skupiony, później rozpierzchły, z szorstkimi, długimi do 15 cm gałązkami. Kłoski dwukwiatowe o długości 4–5,5 mm. Każdy zawiera jeden kwiat płodny i jeden płonny – czasem szczątkowy. Słupek ma purpurowe znamiona. Plewy zaostrzone i często fioletowo nabiegłe, wielonerwowe – dolna trzy, a górna pięcio.

Owoce

Białawe ziarniaki zamknięte w twardych, skórzastych, bezostnych plewkach o długości do 3 mm, które po dojrzeniu ziarniaków łatwo wypadają razem z nimi z plew. Plewki mają różnorodne zabarwienie – białe, żółte, siwe, czerwone, a nawet czarne. Plewki dolne kwiatu płodnego są podobne do plew – skórzasto-błoniaste i o podobnej długości. Mają 5 nerwów, są mocno wysklepione z 6-8 długimi, żółtymi liniami. Plewki górne tego kwiatu są błoniaste i spiczasto zakończone. Mają 2 nerwy i 3-4 żółte linie. Zarodek jest równy co najmniej 1/3 długości ziarniaka.

Właściwości biologiczne

Trawa jednoroczna. Gatunek dnia krótkiego. Minimalna temperatura niezbędna do wzrostu wynosi 8-10 stopni Celsjusza. Okres wegetacji trwa 80–100 dni. Proso zwyczajne kwitnie w okresie lipca-sierpnia. Jest rośliną samopylną. Wyróżnia się dużą plennością, z jednej wiechy uzyskuje się około 3000 ziarniaków. Proso jest bardzo odporne nawet na długotrwałe susze dzięki dobrze rozwiniętym korzeniom, które mogą pobierać wodę z głębszych warstw gleby.

Cechy fitochemiczne

Odznacza się niewielką zawartością chlorofilu (ok. 489 mg%), średnią karotenu (ok. 38 mg%) oraz dużą krzemionki. W kwiatostanach mogą występować barwniki antocyjanowe. Ma predyspozycje do gromadzenia azotu azotanowego. Ziarniaki prosa zawierają około 10,3% białka ogólnego, 4,5% tłuszczu surowego, 59% skrobi i 8,7% włókna surowego.

Wymagania siedliskowe

Jest trawą uprawną. Preferuje suchsze stanowiska. Rozwojowi roślin sprzyjają gleby żyzne, zasobne w próchnicę.

Historia uprawy

Uprawa polowa prosa

Jest jedną z najdawniej uprawianych roślin. Najstarsze pozostałości tej rośliny w osadach ludzkich odkryto w Chinach i pochodzą z okresu 8,5-7 tysięcy lat p.n.e. Miejsc, w których zaczęto uprawiać proso mogło być jednak więcej. Na Bliskim Wschodzie najstarsze znaleziska prosa pochodzą z 900–500 lat p.n.e. W Starożytnym Egipcie prawdopodobnie było nieznane, w każdym razie brak jego znalezisk i jakichkolwiek wzmianek o uprawie. Proso do Europy dotarło w II tysiącleciu p.n.e. na co wskazują datowania radiowęglowe zwęglonych ziaren pochodzących z wykopalisk archeologicznych. W Europie było kiedyś powszechnie uprawiane, później straciło na znaczeniu, ostatnio znów staje się popularne i powierzchnia jego uprawy wzrosła, jest dotowana z funduszy Unii Europejskiej. W Polsce w 2008 r. uprawiano je na powierzchni 6037 ha.

Zastosowanie

Wartość odżywcza Mąka jaglana (100 g)

Wartość energetyczna 1610 kJ (385 kcal) Białka 11,3 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 25% 25% 25% 25% M 20% 20% 20% 20% Węglowodany 78,7 g szczegółowe informacje Przyswajalne 72,8 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 56% 56% 56% 56% M 56% 56% 56% 56% Jednocukry Glukoza b.d. g Fruktoza b.d. g Dwucukry Sacharoza b.d. g Laktoza 0 g Skrobia b.d. g Błonnik 5,9 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 24% 24% 28% 28% M 16% 16% 20% 20% Tłuszcze 3,6 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,7 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone b.d. g Wielonienasycone b.d. g Woda 7,8 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,2%

Witaminy Witamina C 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Tiamina (B1) 0,298 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 27% 27% 27% 27% M 25% 25% 25% 25% Ryboflawina (B2) 0,209 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 19% 19% 19% 19% M 16% 16% 16% 16% Niacyna (B3) 5,17 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 37% 37% 37% 37% M 32% 32% 32% 32% Witamina B6 0,4 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 31% 31% 27% 27% M 31% 31% 24% 24% Foliany b.d. mg Kobalamina (B12) b.d. mg Witamina A b.d. mg RAE Witamina D b.d. mg Witamina E b.d. mg Makroelementy Fosfor 341 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 49% 49% 49% 49% M 49% 49% 49% 49% Wapń 13 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,3% 1,3% 1,1% 1,1% M 1,3% 1,3% 1,3% 1,1% Magnez 164 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 53% 51% 51% 51% M 41% 39% 39% 39% Potas 340 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% M 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% Sód 3 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,2% 0,2% 0,2% 0,3% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,3% Mikroelementy Jod b.d. mg Żelazo 3,7 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 46% 46% M 46% 46% 46% 46% Miedź 0,74 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 82% 82% 82% 82% M 82% 82% 82% 82% Cynk 2,68 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 34% 34% 34% 34% M 24% 24% 24% 24% Mangan b.d. mg

Dane liczbowe na podstawie: Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

• Uprawiane jest głównie na kaszę, zwaną kaszą jaglaną lub jagłami, Otrzymuje się ją z ziarniaków. Zawiera nieco mniej składników odżywczych niż inne zboża, ale nie zawiera glutenu, przez co nadaje się jako składnik diety bezglutenowej. Jest też łatwiej strawna niż inne kasze. Kasza zawiera 10–14% białka, sole mineralne (fosfor, wapń, cynk, jod, potas, sód, magnez, brom) i dwukrotnie więcej niż żyto i pszenica witaminy B1 i B2.
• Z ziarna robi się także mąkę używana jako dodatek do kleików i niektórych rodzajów pieczywa. Nie zawiera glutenu.
• Ziarniaki prosa są dodawane do gulaszy, warzyw, słodkich ziemniaków.
• Ma duże zastosowanie w żywieniu zwierząt, a zwłaszcza ptactwa, jak drób czy ptaki egzotyczne.
• Zboże to można też wykorzystać do produkcji skrobi i cukru gronowego.
• W Chinach, Afryce i Nepalu proso jest wykorzystywane do warzenia piwa oraz pędzenia alkoholi.

Udział w kulturze

W Biblii proso wymienione jest dwa razy. W Księdze Ezechiela (4,9) jest werset: „Weź sobie pszenicy i jęczmienia, bobu i soczewicy, prosa i orkiszu”. W Księdze Izajasza (28:25): „Czy po wyrównaniu jej powierzchni nie rozrzuca czarnuszki i nie rozsypuje kminu, i czy w wyznaczone miejsce nie rzuca pszenicy, prosa i jęczmienia, a także orkiszu jako swej granicy?”. Jako proso przetłumaczono występujące w oryginale hebrajskim słowo dōḥan.

W powieści Potop Henryka Sienkiewicza żołnierze Andrzeja Kmicica jedzą kaszę jaglaną z prosa: "A tymczasem żołnierze złożyli śpiącego pana Andrzeja na tapczanie - po czym sami zasiedli do wieczerzy i jedli chciwie duszone mięsiwo wraz z bigosem, którego obszerny sagan znalazł się na kominie. Były także i jagły, a w komorze, przy izbie, znalazł Soroka spory gąsiorek gorzałki."

W Bukiecie pieśni światowych wydanym w 1901 roku, autorstwa Józefa Chociszewskiego, znajduje się tekst piosenki rozpoczynającej się od słów: "Siałem proso na zagonie, nie mógłem go żąć, Pokochałem lube dziewczę, nie mógłem go wziąć".

W polskiej piosence ludowej Uciekła mi przepióreczka, przepióreczka ucieka w proso.