Przejdź do zawartości

Ortografia

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, wyd. 2016

Ortografia (z gr. ορθο-, ortho- „poprawny”, γραφος, grafos „piszący”), inaczej pisownia (dawniej prawopis[1]) – zbiór przepisów regulujących sposób zapisu słów danego języka za pomocą liter alfabetu lub innych symboli[2][3]. Sposobem reprezentacji języka w postaci pisemnej rządzą pewne ustalone zasady oraz reguła mniejszej lub większej zgodności między dźwiękami a znakami[3]. Pisownia może odzwierciedlać kwestie morfologiczne lub fonologiczne – w toku ewolucji języka ortografie bywają bardziej zachowawcze od mowy i przybierają charakter morfologiczny, prowadząc do rozdziału między wymową a zapisem[4]. Do rozstrzygania wątpliwości związanych z pisownią służą słowniki ortograficzne[5].

W szerszym rozumieniu pojęcie ortografii pokrywa się z systemem pisma, w węższym ujęciu ortografia to natomiast ustalony sposób posługiwania się systemem pisma, powiązany z koncepcją kultury językowej[6]. Niekiedy rozróżnia się grafikę jako sposób pisania (obejmującą nie tylko sposób reprezentacji fonemów, ale także zasady stosowania dużych liter i znaków interpunkcyjnych) oraz ortografię jako przyjęte normy zapisu, poddawane autorytatywnej kodyfikacji[7]. Grafika tworzy bezpośredni obraz fonetyki języka, ortografia właściwa natomiast bierze pod uwagę inne czynniki, dostosowując zapis do pewnych przyjętych konwencji (np. etymologicznych)[8]. Interpunkcja bywa traktowana jako zagadnienie odrębne od ortografii[9].

Popularnie ortografia bywa włączana w ramy gramatyki lub wręcz z nią utożsamiana. Lingwiści czynią jednak fundamentalne rozróżnienie między umowną pisownią a gramatyką, czyli naturalnymi zasadami rządzącymi systemem językowym[10]. W odróżnieniu od gramatyki ortografia nie jest częścią ściśle rozumianego języka, lecz elementem zewnętrznym, który określa jego reprezentację na piśmie[11][12]. Pismo i ortografia powstają w wyniku celowych działań człowieka, jako dopełnienie prymarnego języka ustnego, i nie stanowią nieodzownych składników języka[11][13]. Zdarza się jednak, że ortografia jest traktowana jako kluczowe zagadnienie lingwistyczne, dlatego też jej reformy mogą skutkować reakcjami purystycznymi[11].

Norma ortograficzna jest przeważnie normą najlepiej skodyfikowaną i ustabilizowaną[14], choć czasami jest oparta na uzusie (np. w wypadku pisowni angielskiej)[2] i tolerancyjna dla wyjątków[14]. Niekiedy dąży się do wyraźniejszej kodyfikacji, np. w wypadku języka polskiego[2]. Powstawanie ortografii jest powiązane z rozwojem piśmiennictwa i kształtowaniem się języków standardowych[15][16] oraz uwarunkowane szeregiem rozstrzygnięć pozajęzykowych: czynnikami historycznymi, politycznymi, religijnymi itp.[17] Jej istnienie pozwala na ściślejszą standaryzację języka pisanego i piśmienniczą niwelację różnic fonetycznych między odmianami języka mówionego[18] (por. wymowa krakowsko-poznańska i wymowa warszawska jako sposoby wymowy polszczyzny standardowej[19]). Odstępstwa od oficjalnej ortografii mogą służyć różnym celom: zaprezentowaniu rzeczywistej formy wymowy, wyrażeniu własnej tożsamości czy też stworzeniu atmosfery nieformalności (np. w mediach społecznościowych)[20]. Nieprzestrzeganie norm pisowni jest obarczone konsekwencjami społecznymi: bywa bowiem podstawą negatywnych sądów nt. danej osoby, na gruncie użycia ortografii formułuje się wnioski dot. poziomu wykształcenia czy inteligencji[21].

Ortografia w poszczególnych językach

[edytuj | edytuj kod]

Reguły pisowni w języku portugalskim nie są ściśle fonematyczne. Związane to jest z rozprzestrzenieniem się tego języka po świecie i z pojawieniem się licznych regionalnych odmian i dialektów. W 2009 roku rozpoczęto światową reformę języka portugalskiego w celu zlikwidowania 98% niezgodności w pisowni w poszczególnych krajach[22].

W języku angielskim pisownia jest mocno ustandaryzowana. Niemniej, istnieje kilka sposobów zapisu niemal każdego dźwięku, a większość liter można wymówić na kilka sposobów w zależności od ich pozycji w słowie, a nawet w zależności od kontekstu. Dlatego niektóre błędy ortograficzne są często spotykane również wśród rodzimych użytkowników tego języka[23]. Przyczyn należy szukać w dużej ilości zapożyczeń z innych języków i równoczesnym braku fundamentalnych reform pisowni, które zakończyłyby się sukcesem[24]. Większość reguł nie odzwierciedla zmian w wymowie, które zaszły od końca XV wieku (jak np. Wielka przesuwka samogłoskowa)[25].

Podstawą ortografii języka islandzkiego jest zasada etymologiczna, stąd sami Islandczycy mają trudności z poprawną pisownią[26][27]. Współczesny alfabet islandzki swoje korzenie ma w standardzie opracowanym przez duńskiego filologa Rasmusa Raska.

Głównymi zasadami hiszpańskiej ortografii są fonologiczna i etymologiczna, dlatego istnieje kilka liter wykorzystywanych do zapisu tego samego fonemu[28]. Już od XVII wieku pojawiały się rozmaite warianty reformy ortografii, które miały wprowadzić jednoznaczne powiązanie pomiędzy grafemem a fonemem, jednak wszystkie te propozycje zostały odrzucone. Większość współczesnych propozycji dotyczących reformy pisowni sprowadzają się głównie do usuwania liter-homofonów, które wciąż istnieją z przyczyn etymologicznych[29].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Informacje w projektach siostrzanych
 Cytaty w Wikicytatach
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ prawopis, [w:] Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego [online], PWN [dostęp 2019-09-10].
  2. ↑ a b c Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 409, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
  3. ↑ a b Šimon Ondruš, Ján Sabol: Úvod do štúdia jazykov. Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1987, s. 152. OCLC 28427817. (słow.).
  4. ↑ A. Neijt, Spelling Reform, [w:] Keith Brown (red.), Encyclopedia of language & linguistics, wyd. 2, t. 12: Spe-Top, Elsevier, 2006, s. 68–71, DOI: 10.1016/B0-08-044854-2/04574-0, ISBN 978-0-08-044299-0, ISBN 978-0-08-044854-1, OCLC 771916896 (ang.).
  5. ↑ Jozef Mistrík, Moderná slovenčina, Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1984, s. 95, OCLC 1015127563 (słow.).
  6. ↑ Ondřej Šefčík: Ortografie. W: Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová: Nový encyklopedický slovník češtiny. 2017. (cz.).
  7. ↑ Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, s. 337, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  8. ↑ Roman Zawiliński, Ortografia a grafika, „Poradnik Językowy”, IV (3), 1904, s. 33–34.
  9. ↑ Neil Bermel, Linguistic Authority, Language Ideology, and Metaphor: The Czech Orthography Wars, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2008 (Language, Power and Social Process 17), s. 6, DOI: 10.1515/9783110197662, ISBN 978-3-11-019766-2, OCLC 290492567 (ang.).
  10. ↑ Karel Sýkora, Jaký je vlastně rozdíl mezi gramatikou a pravopisem? [online], Blog iDNES.cz, 26 stycznia 2016 [dostęp 2019-06-03] (cz.).
  11. ↑ a b c Nils Langer, The Rechtschreibreform – A Lesson in Linguistic Purism, „German as a foreign language”, 3/2000, University of Bristol, 2000, s. 17–18 [zarchiwizowane z adresu 2020-03-16] (ang.).
  12. ↑ Andrzej Markowski: Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa: 2004, s. 1636.
  13. ↑ Asya Pereltsvaig, On the primacy of the spoken language, [w:] Language Acquisition [online], Languages Of The World, 30 sierpnia 2011 [dostęp 2018-11-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-16] (ang.).
  14. ↑ a b Barbara Oczkowa, Język chorwacki – w poszukiwaniu własnej normy, [w:] Maria Dąbrowska-Partyka (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu: reinterpretacje tradycji kulturalnej w krajach postjugosłowiańskich po 1995 roku, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 59–84, ISBN 978-83-233-2010-4, OCLC 69500250, vide s. 71.
  15. ↑ Ulrich Ammon, Standard variety, [w:] Ulrich Ammon i inni red., Sociolinguistics, wyd. 2, t. 1, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2004 (Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft / Handbooks of Linguistics and Communication Science 3/1), s. 273–283, DOI: 10.1515/9783110141894.1.2.273, ISBN 978-3-11-014189-4, OCLC 614922494 (ang.), vide s. 275.
  16. ↑ František Trávníček, Nástroj myšlení a dorozumělní: hrst úvah o spisovné češtině, Praha: F. Borový, 1940, s. 206, OCLC 5150772 (cz.).
  17. ↑ Ádám Nádasdy, Nyelv és írás, [w:] Ferenc Kiefer (red.), Magyar nyelv, Budapest: Akadémiai Kiadó, 2006, s. 668–673, ISBN 963-05-8324-0 (węg.).
  18. ↑ Edward Carney, English Spelling is Kattastroffik, [w:] Peter Trudgill, Laurie Bauer (red.), Language Myths, London: Penguin UK, 1998, s. 32–40, ISBN 978-0-14-193910-0, OCLC 40539606 (ang.), vide s. 39–40.
  19. ↑ Marcin Wągiel, Fonematyka języka polskiego w ujęciu funkcjonalizmu aksjomatycznego, Ołomuniec: Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu, 2016, s. 32, ISBN 978-80-244-4930-2, OCLC 971434074.
  20. ↑ Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, Jeziku je svejedno, Zagreb: Sandorf, 2019, s. 81–82, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222 (chorw.).
  21. ↑ James M. McCrimmon, Writing with a Purpose: A First Course in College Composition, wyd. 4, Boston: Houghton-Mifflin, 1967, s. 452, OCLC 2571453 (ang.).
  22. ↑ Then and now: the Brazilian Portuguese spelling reform [online], unitedlanguagegroup.com [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  23. ↑ Second Grade Spelling Words [online], primarylearning.org [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  24. ↑ The Relationship between Spelling and Pronunciation in English Language [online], languageinindia.com [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  25. ↑ English language, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  26. ↑ Baráttan gegn málvillum [online], skemman.is [dostęp 2021-07-29] (isl.).
  27. ↑ Skólamálfræði Hver er hún og hver ætti hún að vera? [online], opinvisindi.is [dostęp 2021-07-29] (isl.).
  28. ↑ Spanish alphabet [online], donquijote.org [dostęp 2021-07-29] (ang.).
  29. ↑ Spanish Homophones and Homographs [online], thoughtco.com [dostęp 2021-07-29] (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ortografia&oldid=72669143”