Valencian

Valencian

valencià
Tipologia	SVO Sillabica
Classificacion lingüistica
Lengas indoeuropèas Lengas italicas Lengas romanicas Catalan Catalan occidental Valencian
Estatut oficial
Oficial de	País Valencian
Acadèmia	Acadèmia Valenciana de la Lenga
Còdis lingüistics
ISO 639-6	vlca
Glottolog	vale1252
Linguist List	cat-val
IETF	ca-valencia
Mapa
Airal dins lo País Valencian ont lo valencian es parlat      Airal en Catalonha ont lo catalan septentrional es parlat      Airal dins lo País Valencian ont l'espanhòl es parlat

Lo valencian (autonim: valencià [valenˈsja]) es un dialècte de la lenga catalana parlat dins la màger part del País Valencian. L'Acadèmia Valenciana de la Lenga (AVL) es l'institucion normativa del valencian, amb l'Institut d'Estudis Catalans, qu'a un estandard regional leugièrament diferent d'aquel del catalan de Catalonha. Lo valencian fa partida del grop dialectal del catalan occidental, amassa amb lo catalan nòrd-occidental (aquel que se parla dins la region de Lhèida)

Dialectologia

Lo valencian se compausa tanben de sosdialèctes, mas sens grandas diferéncias entre eles:

• valencian de transicion (parlat tanben dins una part del sud de Catalonha).
• valencian de Castelló.
• valencian central o apitxat.
• valencian meridional.
• valencian d'Alacant.

Encara que lingüisticament lo valencian fa partida del catalan, la designacion tradicionala es totjorn estada "valencian", çò que pausa un problèma per la designacion de la lenga. Aprèp la transicion serviguèt la tradicion serviguèt de basa a l'anticatalanisme (escaissat popularament blaverisme) per afirmar que lo valencian èra una lenga diferenta del catalan. L'Acadèmia Valenciana de la Lenga a afirmat que valencian e catalan son dos noms per la meteissa lenga.

Istòria

Sosdialèctes del valencian

Lo catalan es arribat dins la region quand lo rei d'Aragon e Catalonha, Jaume I, la conquistèt e i creèt una novèla entitat politica que recebèt lo nom de Reiaume de Valéncia. Foguèt poblat majoritàriament amb de catalans, d'aragoneses e tanben d'occitans. La lenga catalana i foguèt dominanta, mas dins los airals interiors del reiaume la lenga parlada foguèt la varietat d'espanhòl portada pels aragoneses.

Al sègle XV, lo valencian gausiguèt d'un grand desvolopament literari, conegut coma lo Sègle d'Aur valencian, amb d'escrivans coma Ausiàs March, Joanot Martorell, Joan Roïs de Corella, Sor Isabel de Villena, Jaume Roig, Jordi de Sant Jordi e d'autres.

Coma tot lo catalan, lo valencian dintrèt dins una passada de decadéncia literària del sègle XVI enlà. Ça que la, coma lenga parlada lo valencian foguèt encara dominant dins sos airals. Al sègle XIX arribèt la Renaixença, movement literari de recuperacion de la literatura en catalan. Al País Valencian los escrivans mai importants de la Renaixença foguèron Teodor Llorente, Vicent Wenceslau Querol, Constantí Llombart e d'autres.

Caracteristicas del valencian

Lo valencian se destria del demai del catalan per qualques traches fonetics, morfologics o lexicals divergents que sovent representan de solucions mai ancianas de la lenga.

Fonetica

Vocalisme

Coma lo catalan occidental en general, lo valencian coneis pas la vocala neutra e realiza clarament la distincion entre -e e -a finalas atònas.

Varietat del blòc occidental, lo dialècte valencian coneis tanben coma los parlars del nòrd lo passatge de [e] pretonica en [a] davant [s] o [n]. Aital entendre s'i pronóncia [an'tendre] e escoltar [askol'tar].

Contràriament al catalan oriental, la [e] es demorada barrada dins mantun cas, coma per exemple los sufixes en -és (ex: japonés en nòrma valenciana e japonès en catalan estandard).

Consonantisme

Una de las caracteristicas mai ausidoiras del valencian es la prononciacion de l’-r finala (pasmens es pas prononciada dins totas las localitats del país).

La -j- i es prononciada majoritàriament (manca dins los parlars septentrionals del dialècte) jos una forma africada [ʤ] (mas en apitxat [ʧ]).

Una granda part del País Valencian, manca sa part centrala, coneis pas lo betacisme e a servat la labiodentala [v].

L’x- iniciala i es generalament prononciada [ʧ], manca dins los toponims coma Xàtiva o Xàbia.

Morfologia

Es mai que mai en morfologia que las diferéncias son mai marcadas.

• La 1a persona dels vèrbs del present de l'indicatiu se fa amb -e mas sonque pel 1èr grop. Ex: cante
• Dins los autres grops, hi ha una tendéncia a l'emplec sistematic de -c. Ex: dorm(c), sent(c), córrec, òbric
• Los vèrbs semisufixats son mens presents, aital afegir dona afig e pas afegeix e llegir dona llig e pas llegeix,
• Lo subjontiu present fonciona coma en occitan estandard amb doas formas mentre qu'en catalan estandard tot se forma a partir de -i. Ec: que cante, que diga vs. que canti e que digui
• Lo subjontiu imperfach se fa amb un sufix -ara. Ex: cantara contra cantés dins lo demai del catalan.
• Lo preterit simple es estat servat dins lo parlar dich "apitxat" e residualament dins qualques vilas grandas del país coma Elx e Alacant.
• Los demostratius an preservat la solucion anciana sus tres distàncias: este (pròche) eixe (mejan) e aquell (alunhat) vs. aquest e aquell en catalan estandard

Lexic

Una de las caracteristicas mai notablas del valencian tradicional es l'emplec de l'exclamacion xe [ˈʧɛ] (equivalent aproximatiu de tè mas de significacions mai amplas). Lo segond trach lexical mai marcat de la varietat es l'emplec de xicotet en luòga de petit.

Lo lexic del valencian es generalament comun amb lo catalan occidental (coma per exemple xiquet vs. noi, melic vs. llombrígol o corder vs. xai) mas a l'encòp pòt presentar qualques solucions mai ancianas de la lenga coma espill (parent de l'italian specchio) vs. mirall, eixir vs. sortir, este, eixe vs. aquest, aqueix e gitar-se que significa "anar al lièch". Possedís tanben las variantas originalas del catalan coma hui (per avui) o huit (per vuit). Coma en balear s'i emplega lo vèrb torcar, desconegut dins los dialèctes del nòrd. Lo nom del ferrat i es poal que correspond a la galleda del catalan estandard, la patata i es creïlla (< cria d'illa), e un maçon i es un obrer (paleta al Principat).

Dins qualques cases contràriament al catalan central, a adaptat qualques mots venguts de l'espanhòl coma regalo qu'i es vengut regal mas per contra a servat bonico sens alteracion, mot probablament d'origina aragonesa. Existís tanben una tendéncia fòrta a substituir lo sufix -er per -ero coma dins Paquito, el xocolatero.