Oganda

	Oganda
	Jamhuri ya Uganda; Republic of Uganda
	Bandièra Escut d'armas
	Devisa: For God and My Country
	Capitala e ciutat mai granda Kampala; 1° 18′ N, 32° 24′ E
	Forma de govèrn Republica
	President; Primièr ministre Yoweri Museveni; Ruhakana Rugunda
	Independéncia Reialme Unit
	Data 9 d'octobre de 1962
	Superfícia 79en
	• Totala 241,038 km²
	• Aiga 15,39 %
	Populacion 35en
	• Totala (2016) 41 487 965 ab.
	• Densitat 141 ab./km²
	PIB (2016) 26,19 miliard USD
	Moneda (UGX)
	Indicatiu telefonic 256
	ISO 3166 UG
	Fus orari 3
	Domeni internet .ug
	modificar

Oganda es un Estat d'Africa qu'a pas cap de frontièra maritima. Confronta a l'èst Kenya, al nòrd Sodan del Sud, a l'oèst la Republica Democratica de Còngo, al sud-oèst Rwanda e al sud Tanzania. Sa capitala es Kampala.

Lo gentilici es ogandés -esa.

Istòria

Lo poblament dau país

Coma lo rèsta de l'Africa Orientala, Oganda presenta un poblament complèx qu'es liat a la diversitat climatica e geografica dau país. Leis ocupants pus ancians èran de populacions de caçaires culheires khoisan. A partir dau millenari II av. JC, de populacions bantos, formadas de païsans e de norriguiers, migrèron dins la region. Eliminèron ò assimilèron lei populacions nomadas e comencèron d'eissartar la seuva. Puei, entre la fin dau millenari I av. JC e lo començament dau millenari II ap. JC, tres migracions de pòbles nilotics menèron dins lo nòrd de la region de populacions novèlas de norriguiers. Dins de circonstàncias mau conegudas, lo norrigatge venguèt una activitat de prestigi e la basa dau poder de l'aristocracia locala.

Lei reiaumes ogandés

L'emergéncia dei reiaumes ogandés

Segon la tradicion, lo premier reiaume de la region, dich Kitara, se formèt au sud dau Lac Albèrt a la fin de l'Edat Mejana. Dirigida per la dinastia dei Chwezi, agantèt son apogèu au sègle XV. Pasmens, au començament dau sègle XVI, mau capitèt de rebutar d'invasions de populacions niloticas que fondèron un reaiume novèu dich Bunyoro. Pasmens, una partida de l'elèit de Kitara capitèt de s'enfugir vèrs lo sud onte foguèron a l'origina d'Ankole, Rwanda e de divèrsei principats situats a l'oèst dau Lac Albèrt (Karagwe, Haya, Zinza, Ha...).

Bunyoro e Ankole

Bunyoro dominèt la region fins au sègle XVII mai conoguèt un periòde de crisi durant lo sègle XVIII marcat per la pèrda de divèrsei territòris au profiech de Buganda e d'Ankole. Pasmens, conguèt un reviure de poissança durant la segonda mitat dau sègle XIX, especialament durant lo rèine de Kabarega (1869-1899) que capitèt d'importar d'armas de fuòc modèrnas.

Au sud de Bunyoro, lo reiaume d'Ankole aprofichèt lei dificultats de son vesin septentrionau per s'estendre vèrs lo nòrd. Agantèt son apogèu sota Mutambuka (1839-1867). Pasmens, deguèt faciar d'incursions recurrentas organizadas per de pòbles installats sus lo territòri dau Rwanda actuau.

Buganda

Lo Reiaume de Buganda se formèt au nòrd-oèst dau Lac Victòria dins una region gaire favorabla au norrigatge. La produccion de bananas i venguèt la basa de l'economia e donèt un aspèct fòrça particular a la societat bugandesa. Au sègle XV, son organizacion èra basada sus un sistèma de clans dirigit per un rèi (dich kabaka) sensa poder vertadier. Lo pòble a l'origina d'una tala condefederacion es desconegut.

Au sègle XVIII, lei kabaka capitèron de renfòrçar sei prerogativas e d'estendre lo territòri bugandés au detriment de Bunyoro. Placèron lei províncias conquistadas sota son autoritat dirècta e n'utilizèron lei revenguts per crear un sistèma administratiu eficaç e centralizat. Durant la premiera mitat dau sègle XIX, durant lo rèine de Suna (1825-1856), Buganda s'afirmèt ansin coma la premiera poissança regionala e plusors estats deguèron li pagar tribut. Puei, dins lo corrent deis annadas 1840, lo kabaka intrèt en contacte ambé lei marchands swahilis dau Sultanat de Zanzibar, çò que li permetèt d'obtenir d'armas de fuòc (en cambi d'evòri).

Durant lo rèine de Mutesa (1856-1884), lei relacions comercialas se renforcèron ambé lei marchands swahilis e certaneis abitants de Buganda se convertiguèron a l'islam. Pasmens, l'influéncia de la religion novèla venguèt rapidament un problema e en 1875, Mutesa acceptèt l'ofèrta de l'explorator Henry Morton Stanley de li mandar de missionaris crestians per contrabalançar l'activitat dei predicaires musulmans. Ansin, de missionaris anglicans e catolics arribèron en Buganda en 1877 e en 1879.

Pasmens, lo kabaka Mwanga (1884-1898) se crosèt ambé lei missionaris e cremèt 42 crestians en 1886. Aquò entraïnèt de trèbols religiós grèus entre protestants, catolics, musulmans e animistas qu'afebliguèron grèvament lo país.

Lo periòde coloniau

La conquista britanica

Leis Europèus comencèron d'explorar la region dei Grands Lacs a partir deis annadas 1850 ambé John Speke (exploracion dei fònts dau Nil), Samuel Baker (descubèrta dau Lac Albèrt), David Livingstone (Lac Tanganyika) e Henry Morton Stanley. Après lo mandadís de missionaris anglicans en 1877, lo Reiaume Unit comencèt a s'interessar a Buganda. L'ocupacion d'Egipte en 1882 renforcèt aquel interès en causa de l'importància estrategica dei fònts dau Nil per aqueu país.

Dins lo corrent deis annadas 1880, leis avançadas alemandas entraïnèron donc una importanta activitat britanica dins la region. En 1886, Londres i abandonèt son aliat tradicionau (Zanzibar) au profiech d'un acòrd de partiment dei zònas d'influéncia en Africa Orientala. En 1888, lei Britanics fondèron una companhiá de carta (l'Imperial British East Africa Company, IBEAC) que foguèt cargada d'esplechar lei ressorsas de sa zòna. Puei, en 1890, un segond acòrd germanobritanic donèt ai Britanics l'egemonia en Oganda en cambi de l'illa de Helgoland.

La presa de contraròtle de Buganda foguèt realizada per Frederick Lugard que donèt d'armas ai protestants per vencre lei catolics. Puei, instaurèt una administracion indirècta basada sus leis estructuras administrativas bugandesas. En 1894, l'administracion de l'IBEAC foguèt remplaçada per un sistèma de protectorat dirigit per Londres.

Lo protectorat

La mòrt de Mwanga, en 1898, entraïnèt de trèbols que durèron fins a 1900. Obligats de far de concessions, lei Britanics introguèron la nocion de proprietat privada au profiech dau kabaka, de son regent Apollo Kagwa (cap dau país fins a 1925) e dei captaus. Donèron tanben un ròtle major ai Baganda dins l'administracion coloniala. D'efèct, lo Reiaume Unit integrèt pauc a pauc lei reiaumes de la region dins un protectorat unic que foguèt a l'origina de l'Oganda actuau.

Durant aqueu periòde, Oganda foguèt enebit a la colonizacion blanca e lo poder coloniau encoratjèt la formacion d'una societat de païsans productors de bens d'exportacion. Favorizèt tanben l'evangelizacion dau país. Pasmens, mau capitèt d'empachar la formacion de partiments ben marcats au sen de la societat ogandesa. Lo pus important opausava leis abitants dau sud, eissits dei tres reiaumes de Buganda, de Bunyoro e d'Ankole, e leis abitants dau nòrd eissits de reiaumes nilotics mens organizats. Proprietaris de tèrras, lei premiers tenián lo poder economic mentre que lei segonds s'orientèron pauc a pauc vèrs de carrieras militaras. Un autre conflicte intèrne important èra l'oposicion entre protestants e catolics en causa dei « guèrras de religion » de la fin dau sègle XIX. Enfin, i aviá d'oposicions importantas entre plantaires de cafè, grands proprietaris terrencs e imigrats indians venguts trabalhar dins lei plantacions.

L'independéncia

Après la Segonda Guèrra Mondiala, lei Britanics comencèron de donar mai d'autonòmia a Oganda per tenir còmpte de divèrsei movements demandant de reformas. En revènge, exilèron en 1953 lo kabaka Mutesa II qu'aviá dubertament reclamat l'independéncia. Ansin, dins lo corrent deis annadas 1950, Londres instaurèt una assemblada legislativa e permetèt l'emergéncia d'una vida politica ogandesa.

Milton Obote, fondator dau Congrès dau Pòble d'Oganda (UPC) que s'opausèt a l'egemonia de Buganda, ne venguèt la figura principala. Pasmens, en 1961, perdiguèt leis eleccions, boicotadas per lei Bugandés, còntra lo Partit Democrata d'inspiracion catolica e liberala. Lo kabaka creèt alora un partit per defendre seis interès (lo Kabaka Yekka, KY) e concluguèt una aliança amb Obote per contrar l'infuéncia dau DP.

En 1961, una conferéncia foguèt organizada a Londres per discutir de l'independéncia. Una constitucion instaurant un estat format de quatre reiaumes (Buganda, Bunyoro, Ankole e Toro), d'un territòri (Busoga) e de plusors districtes foguèron adoptada. Buganda gardava lei sieunas institucions intèrnas (compres sa polícia) e lei tres reiaumes avián tanben una autonòmia importanta. En 1962, la coalicion UPC-KY ganhèt leis eleccions e Obote venguèt Premier Ministre. Oganda venguèt independent en octòbre e Mutesa II foguèt elegit cap d'Estat en 1963.

L'Oganda independent

Lo còp d'estat de Milton Obote

Après l'independéncia, Milton Obote, partisan d'un estat unitari, s'opausèt rapidament a Mutesa II. En 1966, suspendiguèt la constitucion e se donèt lei plens poders. Buganda assaièt de s'i opausar mai l'armada ogandesa dirigida per Idi Amin Dada ocupèt lo reiaume e lo kabaka deguèt s'exilar a Londres. L'annada seguenta, una constitucion novèla foguèt adoptada. Suprimiguèt lei reiaumes, donèt lo poder a Obote e l'UPC venguèt partit unic.

Lo periòde d'Idi Amin Dada

En 1971, aprofichant un viatge a l'estrangier de Milton Obote, lo generau Idi Amin Dada organizèt un còp d'estat e prenguèt lo poder. Fins a 1979, dirigiguèt lo país d'un biais dictatoriau e arbitrari. En 1972, expulsèt leis Indians e confisquèt sei bens. Pasmens, aquò desorganizèt l'economia e entraïnèt una crisi grèva. Unicament sostengut per Libia, ataquèt Tanzania en 1978 après l'acuèlh d'opausants ogandés per lo president Julius Nyerere. Dins aquò, l'armada tanziana capitèt de rebutar seis adversaris e de prendre Kampala en 1979. Idi Amin Dada deguèt s'enfugir en Libia puei en Arabia Saudita.

Lo retorn d'Obote

Après l'afondrament dau regime d'Idi Amin Dada, de senhors de guèrra impausèron son autoritat sus la màger part dau territòri e lo govèrn sostengut per lei Tanzanians mau capitèt de restablir l'òrdre. En 1980, d'eleccions trucadas foguèron ganhadas per Milton Obote de retorn d'exili e Tanzania se retirèt l'annada seguenta. Doas guerilhas dichas Movement per la Libertat d'Oganda (UFM) e Armada de Resisténcia Nacionala (NRA) comencèron de luchar còntra lo govèrn novèu. Obote engatjèt una repression saunosa (300 000 mòrts) e capitèt de destrurre l'UFM. Pasmens, foguèt reversat en julhet 1985 per lo generau Tito Okello que gardèt lo poder mens de sièis mes car la NRA prenguèt lo contraròtle de Kampala en genier de 1986.

Lo periòde de Yoweri Museveni

Article detalhat: Yoweri Museveni.

Yoweri Museveni restabliguèt l'òrdre en Oganda franc de la region deis Acholi que se revoutèron en 1986 e formèron l'Armada de Resisténcia dau Senhor. Per aquò, instaurèt a son torn un regime autoritari amb un partit unic e capitèt d'obtenir lo retorn d'una partida importanta deis Indians expulsats en 1972. Aquò permetèt un redreiçament de la situacion economica maugrat de dificultats engendradas per la preséncia de centenaus de miliers de refugiats tutsi arribats après de violéncias en Rwanda (250 000 en 1959). En mai d'aquò, Museveni capitèt de limitar lei devastacions de l'epidemia de SIDA dins son país.

Après la fin de la Guèrra Freja, liberalizèt lo regime e permetèt l'organizacion d'eleccions « liuras ». Contunièt tanben de menar de reformas socialas ambé l'introduccion de la gratuitat de l'escòla primària. En revènge, engatjèt largament l'armada ogandesa dins lei conflictes de devastacion. Sei fòrças ocupèron una partida dau nòrd-èst dau territòri de son vesin. I pilhèron lei ressorsas naturalas e foguèron a l'origina d'atrocitats nombrosas fins a son retirament definitiu en 2003.

En 2005, Museveni restaurèt lo multipartisme e modifiquèt la constitucion per poder contuniar de se presentar a la presidéncia. Foguèt aisament tornat elegir en 2006, en 2011 e en 2016 a l'eissida d'escrutinhs marcats per de violéncias, d'arrestacions d'opausants e de fraudas. En 2007, la guerilha deis Acholi s'acabèt ambé la desfacha de l'Armada de Resisténcia dau Senhor que deguèt quitar lo territòri ogandés^[1].

Politica

Oganda es una republica presidencialista. Lo president, elegit per la populacion per un periòde de cinc ans, es lo cap d'Estat e lo cap de govèrn.

Lo legislatiu es unicameral, e compausat de 292 membres.

Geografia

Districtes

Oganda es devesit en 45 districtes. Los districtes son totes nomenats d'aprèp lor ciutat principala respectiva.

Economia

De veire: Economia d'Oganda

Demografia

Grop etnic	Òmes	Femnas	Total
Acholi	557 469	587 888	1 145 357
Alur	259 974	270 346	530 320
Baamba	17 998	17 626	35 624
Babukusu	7 303	7 741	15 044
Babwisi	32 693	35 806	68 499
Bafumbira	218 392	230 526	448 918
Baganda	1 989 527	2 136 843	4 126 370
Bagisu	550 377	567 284	1 117 661
Bagungu	23 803	25 137	48 940
Bagwe	37 265	37 992	75 257
Bagwere	198 022	210 783	408 805
Bahehe	1 611	1 792	3 403
Bahororo	84 570	90 031	174 601
Bakenyi	30 980	31 029	62 009
Bakiga	815 002	864 517	1 679 519
Bakhonzo	296 678	313 089	608 767
Banyabindi	7 084	6 836	13 920
Banyankole	1 136 640	1 193 572	2 330 212
Banyara	10 316	10 299	20 615
Banyarwanda	155 388	159 599	314 987
Banyole	169 594	170 913	340 907
Banyoro	326 385	340 701	667 086
Baruli	68 925	70 592	139 517
Basamia	136 955	143 017	279 972
Basoga	992 672	1 070 248	2 062 920
Basongora	5 306	5 293	10 599
Batagwenda	22 098	22 402	44 500
Batoro	297 074	309 857	606 931
Batuku	10 162	10 374	20 536
Batwa	3 291	3 447	6 738
Chope	10 252	10 379	20 631
Dodoth	158 593	169 989	328 582
Ethur	25 972	28 340	54 312
Ik (Teso)	8 427	7 867	16 294
Iteso	767 801	800 962	1 568 763
Jopadhola	176 465	183 237	359 702
Jie	73 256	73 405	146 661
Jonam	41 341	45 351	86 692
Kakwa	64 632	64 953	129 585
Karimojong	124 436	135 681	260 117
Kebu (Okebu)	17 106	16 718	33 824
Kuku	17 245	17 454	34 699
Kuman	85 542	88 725	174 287
Langi	730 136	755 301	1 485 437
Lendu	5 832	5 325	11 157
Lugbara	502 122	520 118	1 022 240
Madi	147 632	148 721	296 353
Mening	1 189	1 038	2 227
Mvuba	439	431	870
Napore	16 235	14 356	30 591
Nubi	12 945	13 173	26 118
Nyangia	8 106	7 176	15 282
Pokot	37 732	32 665	70 397
Sabiny	89 463	91 206	180 669
So (Tepeth)	10 608	10 926	21 534
Vonoma	72	56	128
Autres	47 568	45 902	93 470
Total	11 643 701	12 235 035	23 878 736

Cultura

Liames intèrnes

Bibliograifa

Nòtas e referéncias

↑ Passèt en Congò e en Centrafrica. L'armada ogandesa menèt durant leis annadas 2007-2010 una guèrra secrèta que decimèt l'ARS.

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Oganda.

[1] Passèt en Congò e en Centrafrica. L'armada ogandesa menèt durant leis annadas 2007-2010 una guèrra secrèta que decimèt l'ARS.

[1]