Ais
|
Vila d'Occitània | 
|
|
Ais
Aix-en-Provence | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| La Rotonda. | |||||
| |||||
| |||||
| Geografia fisica | |||||
| |||||
| Coordenadas | 43° 31′ 52″ N, 5° 27′ 14″ E | ||||
| Superfícia | 186,08 km² | ||||
| Altituds · Maximala · Mejana · Minimala |
511 m 200 m 73 m | ||||
| Geografia politica | |||||
| País |  Provença | ||||
| Parçan | País d'Ais  | ||||
| Estat |  França | ||||
| Region 93 |
Provença Aups e Còsta d'Azur  | ||||
| Departament 13 |
Bocas de Ròse  | ||||
| Arrondiment 131 |
Ais de Provença | ||||
| Canton 1397 |
Capitala dei cantons: Ais de Provença Centre Ais de Provença Nord-Est Ais de Provença Sud-Oest | ||||
| Intercom 241300276 |
Metropòli Ais-Marselha Provença | ||||
| Cònsol | Sophie Joissains (LR) (2021-2026) | ||||
| Geografia umana | |||||
| Populacion Populacion totala (2018) |
143 097 ab.  146 282 ab. | ||||
| Densitat | 760,67 ab./km² | ||||
| Autras informacions | |||||
| Escais | L’Atenas dau Miegjorn, La Nòbla Ciutat dei Còmtes de Provença | ||||
| Gentilici | Sextian, sextiana | ||||
| Còde INSEE | 13001 | ||||
| http://www.mairie-aixenprovence.fr/ | |||||
Ais, o dins lo registre formau Ais de Provença (en francés Aix e, dempuei 1932, Aix-en-Provence)[N 1], es una vila d'Occitània, en Provença, e foguèt la capitala dau comtat de Provença. Es lo centre dau País d'Ais e d’un territòri de 36 comunas dins la Metropòli d'Ais-Marselha Provença. Segon la definicion de l’INSEE, Ais compausa amb Marselha la primiera aglomeracion d’Occitània. Administrativament, se situa dins lo departament dei Bocas de Ròse (que ne foguèt lo primier capluec) e la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur. Ais es escaissada l’Atenas dau Miegjorn (TDF) bòrd qu’es un grand centre d’activitats intellectualas e culturalas en Occitània. Es tanben escaissada la Nòbla Ciutat dei Còmtes de Provença[1] per de rasons istoricas.
Ais se pronóncia [ˈajs, ˈzaj]. Per dire a Ais [aˈajs], se ditz tanben correntament as Ais [aˈzaj][2] (en nòrma mistralenca: à-z-Ais)[1].
Lo gentilici es sextian -a (en nòrma mistralenca: sestian -o[1]).
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Geografia fisica
[modificar | Modificar lo còdi]Ais se situa de la vau de Lar entre lo massís de Venturi (a l'èst), de Trevaressa (a l'oèst), de l'Estela (au sud) e de Vitròla (au sud-oèst). Lo còr istoric èra installat a l'entorn d'una fònt gisclant dins un bacin de la vau. L'endrech èra localizat a 15-20 km de la mar Mediterranèa (au sud) e de l'estanh de Bèrra (a l'oèst). Es vesin de Marselha que se tròba a 20 km en direccion de la mar. Leis autrei vilas importantas de Provença son pus alunchadas : 25 km per Selon, 35 km per lo Martegue, 45 km per Manòsca, 60-70 km per Arle, Avinhon e Tolon e 100 km per Niça.
Lo territòri d'Ais a una superficia de 186,08 km², çò qu'es relativament important per una comuna occitana. Lei zònas situadas au nòrd e a l'èst son pus autas en causa de la preséncia de Venturi. L'altitud demenís vèrs l'oèst, mai aumenta tornarmai lòng dei limits èst e sud dau territòri comunau Lei ròcas aflorantas datan principalament de la premiera mitat dau Paleogèn. Son mai que mai formadas de cauquiers e d'argielas. Coma la màger part dau nòrd-èst dei Bocas de Ròse, es somesa a una activitat sismica febla, mai pas inexistenta coma o mostrèt lo tèrratrem de Lambesc en 1909.
Au nivèu idrografic, lo territòri sextian es dominat per Lar e per Tòrsa. Lo premier es un fluvi costier de 83 km que s'escola de l'èst vèrs l'oèst e se gita dins l'estanh de Bèrra. Lo segond es un afluent dau premier. D'una longor de 8 km, s'escola principalament dau nòrd vèrs lo sud e se gita dins Lar au nivèu dei quartiers èst de l'aglomeracion. Lei dos rius an de regims mediterranèus, es a dire que lor debit es generalament feble (3,5 m3/s per Lar a son embocadura). Pasmens, pòdon èsser a l'origina de vengudas deis aigas fòrça violentas.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De la Preïstòria a l'oppidum d'Entremont
[modificar | Modificar lo còdi]Lei poblaments preïstorics
[modificar | Modificar lo còdi]Lei poblaments preïstorics d'Ais son mau coneguts. A l'arriba dei Grècs dins la region de Marselha, la Provença actuala èra restada per de pòbles celtoligurs. La data d'installacion dei Ligurs es pas ben coneguda. Lei migracions cèltas comencèron probable entre 900 e 500 avC mai demorèron pauc nombrosas fins a 300 avC[3].
L'oppidum d'Entremont
[modificar | Modificar lo còdi]
L'oppidum d'Entremont es un oppidum tardiu, probablament fondat entre 180 e 170 avC, que foguèt la capitala dei Sallavis[4]. Aqueu pòble, d'origina celtoligura, dominava la region e èra vengut lo centre d'una confederacion compausada de pòbles « vassaus » coma leis Avatics[5]. Lei rasons aguent permés la formacion d'aquel ensemble politic son mau conegudas mai la pression militara de Massalia sus lei regions interioras de Provença es sovent avançada coma un factor primordiau[6]. L'aglomeracion se desvolopèt e sa superficia agantèt 3,5 ectaras vèrs 150 avC. Èra protegida per un barri poderós renforçat per de torres.
En 125 avC, Massalia demandèt l'ajuda de Roma per luchar còntra leis incursions celtoliguras. En 123 avC, una armada romana arribèt donc dins la region. Plaçada sota lo comandament dau cònsol Caius Sextius Calvinus, comencèt la somission dei pòbles autoctòns. Aquelei combats s'acabèron per una victòria romana e per la destruccion de plusors vilas fortificadas celtoligurs. Entremont foguèt ansin destruch en 123 avC[7].
Lo periòde roman
[modificar | Modificar lo còdi]La fondacion d'Aquae Sextiae
[modificar | Modificar lo còdi]Après sa victòria còntra lei Celtoligurs, lei Romans fondèron de colonias per assegurar lo contraròtle de la region. Segon la tradicion, Aquae Sextiae foguèt ansin la premiera colonia romana dins lo sud-èst de Gàllia. Pasmens, lei circonstàncias de sa creacion son mau conegudas[8]. En particular, la localizacion precisa dau premier establiment roman es desconeguda. Dins aquò, segon lo geograf grèc Estrabon (vèrs 60 avC - 20 apC), Aquae Sextiae èra una polis, es a dire una vila, e una phoura, es a dire una garnison[9]. La colonia èra donc una vila destinada a susvelhar una region encara pauc pacificada.
En 102 avC, la region foguèt ansin tocada per l'incursion deis Ambrons e dei Teutons en Euròpa Occidentala. Pasmens, lei Romans i mandèron una armada, comandada per Caius Marius. Lo combat decisiu se debanèt au pè de Venturi. S'acabèt per la destruccion deis envaïsseires, çò que permetèt ai Romans d'impausar son autoritat sus lo sud-èst de Gàllia[10]. Aquela dominacion romana en Bassa Provença foguèt completada en 49 avC per la presa de Massalia que perdiguèt son independéncia durant la guèrra civila entre Cesar e Pompèu.
Lo desvolopament de la vila
[modificar | Modificar lo còdi]Durant lo sègle I apC, Ais conoguèt un desvolopament important que li permetèt d'aquistar lei caracteristicas d'una vila romana importanta (barri, fòrum, teatre, tèrmas, etc.). La construccion d'un barri, un obratge de prestigi a l'interès limitat durant lo periòde de la pax romana, illustra la fidelitat de la vila a l'emperaire. Lo teatre èra tanben liat ai relacions entre la vila e l'emperaire car aviá un ròtle important dins lo culte de l'emperaire. En parallèl, un important ret d'aquaductes foguèt bastit per alimentar la vila[11]. Aquò permetèt a Aquae Sextiae de venir la capitala de la província de Narbonesa Segonda.
Lei tèrmas an un ròtle important dins lo patrimòni culturau de la vila. L'existéncia de seis aigas caudas èra coneguda per lei Romans car es mencionada per d'autors coma Tit-Livi, Plini lo Vièlh ò Estrabon. Pasmens, son utilizacion foguèt probable posteriora a aquela deis aigas de Glanum, una autra colonia romana importanta de Provença[12]. Uei, au mens tres vestigis de construccions idraulicas sextianas son sospichadas d'èsser de tèrmas anticas. Lo pus ancian se situa a proximitat de la fònt de l'Observança qu'alimenta desenant lei fònts dau Cors Mirabèu. Lei dos autrei se tròban dins la carriera deis Estubas[13] e a l'emplaçament dei tèrmas actualas. Dins aquò, l'ensemble d'aquelei vestigis es fòrça reduch.
Lo declin relatiu de la fin dau periòde imperiau
[modificar | Modificar lo còdi]A partir dau sègle III, la populacion d'Aquae Sextiae – que demorèt la capitala de la Narbonesa Segonda – demeniguèt lentament. Aquò marquèt lo començament d'un periòde de declin relatiu que s'obsèrva egalament dins leis autrei vilas romanas de la region. D'ostaus foguèron abandonadas e leis infrastructuras publicas foguèron mens ben entretengudas. En particular, lo ret de conduchs venguèt pauc a pauc inoperant[14]. De monuments e de bastiments abandonats foguèron tanben utilizats coma peiriera[15].
La difusion dau cristianisme
[modificar | Modificar lo còdi]En 380, l'emperaire Teodòsi Ièr adoptèt lo cristianisme coma religion oficiala e enebiguèt lo paganisme. Per simplificar son organizacion, la Glèisa adoptèt una organizacion similara a aquela de l'Empèri. Ansin, l'evesque d'Ais recebèt lo títol de « metropolitan » de la Narbonesa Segonda. Pus tard, durant l'Edat Mejana, aqueu títol venguèt « arquevesque ». Pasmens, la Glèisa sextiana conoguèt un començament malaisat en causa de la concurréncia d'aquelei d'Arle e de Marselha[16]. La glèisa de Nòstra Dòna de la Seds foguèt probable lo centre de la premiera comunautat crestiana de la ciutat. Assostava lei relíquias de Mitre d'Ais, un sant catolic e ortodòx dau sègle V apC[17]. A la fin dau periòde roman, un grop episcopau foguèt bastit a l'emplaçament actuau de la Catedrala Sant Sauvador d'Ais de Provença[18].
Lo periòde medievau
[modificar | Modificar lo còdi]Leis invasions barbaras
[modificar | Modificar lo còdi]Après l'afondrament de l'Empèri Roman d'Occident, Ais intrèt dins un lòng periòde de declin. D'efiech, foguèt largament pilhada durant lei Grandeis Invasions : Visigòts en 476, Ostrogòts en 508 e Francs en 536[19]. Durant lei sègles seguents, foguèt encara pilhada per lei Lombards e, mai d'un còp, per lei Sarrasins. Aquò durèt fins a l'expulsion dei Sarrasins en defòra de Provença a la fin dau sègle X. L'amplor dei destruccions es mau coneguda mai plusors cronicaires senhalèron de degalhs importants[20]. De mai, la ret idraulica que permetiá d'alimentar la vila foguèt destrucha.
Au sègle VIII, durant lo periòde carolingian, la màger part de la vila foguèt abandonada e l'abitat se fragmentèt. Pauc a pauc, tres borgs distints se formèron : la Vila dei Torres, lo borg Sant-Sauvador e la vila comtala[19]. Lei tres vilas èran fortificadas mai la Vila dei Torres foguèt pilhada mai d'un còp. Declinèt lentament e foguèt abandonada au sègle XIV per venir una peiriera giganta[19][21]. En revènge, lei dos autrei borgs se desvolopèron pauc a cha pauc[22].
La vila dei còmtes de Provença
[modificar | Modificar lo còdi]La renaissença d'Ais coma vila importanta en Provença comencèt en 1189. D'efiech, aquela annada, lei còmtes de Provença decidèron d'establir son luòc de residéncia dins la vila. Aquò li donèt de facto l'estatut de « capitala » de la region. Lo rèine de Ramon Berenguier V de Provença (1209-1255) aguèt un ròtle major dins aqueu procès car organizèt lei basas d'un Estat medievau modèrne[23]. Ansin, en despiech dei crisis que toquèron Provença durant lei sègles XIII e XIV, lo Comtat gardèt una certana coësion. En 1357, lei fortificacions d'Ais foguèron restauradas e modernizadas[24].
En 1382, Ais foguèt a la tèsta de l'aliança dei vilas que s'opausavan a la dinastia angevina. Pasmens, après cinc ans de guèrra, aquela coalicion deguèt acceptar la presa dau poder per Loís II d'Anjau[25] mai Ais gardèt son ròtle politic. Durant lo rèine de Rainier lo Bòn (1434-1480), la vila conoguèt un periòde fast e venguèt un centre intellectuau e culturau de remarca[26].
Lo periòde modèrne
[modificar | Modificar lo còdi]Lo sètge dau poder reiau en Provença
[modificar | Modificar lo còdi]
A la fin dau sègle XV, l'union de Provença e de França laissèt a Ais son ròtle politic e culturau. D'efiech, en 1501, lo rèi Loís XII (1498-1515) establiguèt lo Parlament de Provença dins la vila. Organizat segon lo modèl dau Parlament de París, èra una cort sobeirana que teniá lo ròtle de juridiccion suprèma per lo territòri dau Comtat de Provença.
Durant lo sègle seguent, la vila venguèt un centre catolic durant lei Guèrras de religion. Se revoutèt regularament còntra lei governadors jutjats tròp favorables au protestantisme. Per exemple, aquò èra lo cas durant lo passatge dau rèi Carles IX (1564-1566) que restabliguèt l'òrdre[27]. Dins aquò, la situacion s'agravèt amb la perseguida dau conflicte. En octòbre de 1590, lo duc de Savòia prenguèt lo contraròtle de la vila au nom de la Liga[28]. En respònsa, Enric IV (1589-1610) creèt un parlament rivau que foguèt installat a Pertús[29]. Pasmens, un còp de mai, Ais tornèt trobar sei prerogativas a la fin dei Guèrras de religion.
Pendent lo sègle XVII, Ais demorèt globlament fidèla au rèi de França coma o mòstran lei visitas de Loís XIII en 1622 e de Loís XIV en 1660. En 1685, après lo restabliment Loís XIV, grèvament malaut, un mes de fèsta foguèt organizada per leis autoritats. Dins aquò, en 1630, la vila se revoutèt còntra la decision dau cardenau de Richelieu de retirar la collècta e la repariticion deis impòsts au Parlament de Provença. Dicha Revòuta dei Cascavèus, l'insureccion necessitèt lo mandadís d'una armada de 6 000 òmes. Lo Parlament gardèt sei prerogativas, mai Ais foguèt condamnada a pagar una emenda importanta (1,5 milions de liuras)[30].
L'agrandiment de la vila
[modificar | Modificar lo còdi]
En 1645, l'arquevesque Miquèu Mazarin decidèt de fondar un quartier novèu au sud de la vila per l'adaptar ais evolucions demograficas dau periòde. L'autorizacion de destrurre lo barri li foguèt donada en 1646 e lei trabalhs durèron plusors annadas. Menèron a la construccion d'un quartier caracteristic de l'arquitectura dei sègles XVII e XVIII e la creacion dau cors Mirabèu – que prenguèt son nom actuau en 1876 – a l'emplaçament dau barri ancian[31].
En parallèl, lei captaus de la vila, especialament lei membres dau Parlament, comencèron de construrre de bastidas dins lo relarg de la vila. Aquò entraïnèt lo desvolopament e la modernizacion dei borgadas. Lo fenomèn s'accelerèt amb lei trabalhs dau quartier Mazarin.
Lo periòde revolucionari
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde de la Revolucion Francesa aguèt una gròssa importància dins lo desvolopament dau caractèr actuau d'Ais. D'efiech, vila de la noblesa e dau clergat provençau, la ciutat foguèt gaire favorabla ais idèas revolucionàrias pus radicalas. En particular, la disparicion deis institucions tradicionalas suscitèt una viva oposicion de part deis elèits, resumida per lo discors de l'avocat Joan Josèu Pèire Pascalis (1732-1790). Tre decembre de 1790, sei posicions reialistas entraïnèron d'esmogudas popularas que menèron a son execucion per d'insurgents[32]. Puei, lo 22 d'aost de 1792, una incursion marselhesa destruguèt una partida de la comuna[33]. Enfin, lo 13 de mai de 1794, de reialistas dei companhiás de Jèsus executèron 26 jacobins dins la vila[34].
Ansin, en despiech dau ròtle centrau jogat per lo còmte de Mirabèu, Ais perdiguèt fòrça abitants durant lo periòde revolucionari[35]. En 1800, perdiguèt tanben sa plaça politica en Provença quand Marselha foguèt chausida per venir la prefectura dei Bocas de Ròse. Dins aquò, gardèt son ròtle judiciari, intellectuau e culturau amb la conservacion de la cort d'apèu, deis assisas, de l'universitat e dau sèti de l'arquevescat. Lo mantenement d'aqueleis institucions donèron pauc a pauc son caractèr elitista a la vila durant lo lòng periòde d'estagnacion dau sègle XIX.
Lo periòde contemporanèu
[modificar | Modificar lo còdi]La « Bèla endormida »
[modificar | Modificar lo còdi]
De la Revolucion Francesa au començament de l'entre doas guèrras, Ais conoguèt un lòng periòde d'estagnacion que foguèt a l'origina dau subrenom de « Bèla endormida » donada a la vila dins certanei tèxtes. D'efiech, de 1800 a 1921, la populacion aumenta lentament per passar de 21 000 a 30 000 abitants. La vila foguèt tanben ignorada durant la construccion dau camin de fèrre entre París e Marselha. Lo premier camin de fèrre sextian, entre Ais e Mairarga, intrèt en servici en 1870. Sèt ans pus tard, foguèt inaugurada la premiera linha entre Ais e Marselha. Aquò permetèt a Ais de gardar sei relacions comercialas amb la vau de Durença. En revènge, la linha entre París e Marselha permetèt a la Ciutat Focèa de desvolopar son influéncia en certaneis endrechs de la vau de Lar[36].
Pasmens, lo periòde de la « Bèla endormida » es pas unicament una epòca d'estagnacion. Entre 1848 e 1874, lo barri foguèt destruch per facilitar lei comunicacions[37]. De trabalhs d'embeliment de la vila aguèron tanben luòc amb l'amainatjament dau Cors Mirabèu e de la Plaça de la Rotonda. Enfin, a la fin dau sègle XIX e au començament dau sègle XX, Ais tenguèt un ròtle culturau important amb de personalitats coma Émile Zola (1840-1902) e de Pau Cesana (1839-1906).
L'integracion dins lo desvolopament industriau de Provença
[modificar | Modificar lo còdi]Dins leis ans 1960-1970, lei Bocas de Ròse foguèt l'objècte d'una importanta politica de desvolopament amb la creacion de la zòna industriala de Fòs e dau centre d'estudis nuclears de Cadaracha. Lo torisme se desvolopèt tanben dins la region. Ais foguèt un beneficiari important d'aquelei transformacions. Sa populacion totala passèt de 67 943 abitants en 1962 a 147 478 en 2021 e plusors zònas industrialas s'implantèron dirèctament sus lo territòri de la comuna. De mai, demorèt lo sèti de plusors universitats e escòlas superioras coma l'IEP d'Ais ò leis Arts e Mestiers. Aquela integracion dins lo desvolopament industriau de Provença permetèt a la vila de demorar un centre intellectuau, culturau e economic important en Provença.
Administracion
[modificar | Modificar lo còdi]Cònsols d'Ais de Provença
[modificar | Modificar lo còdi]La consolessa actuala d'Ais de Provença es Sophie Joissains, que succediguèt a sa maire Marisa Joissains-Masini en 2021.
Divisions administrativas
[modificar | Modificar lo còdi]Ais èra devesit en tres cantons:
Un descopatge cantonau novèu, en febrier de 2003, devesiguèt la vila en quatre cantons, mai foguèt anullat per la decision dau Conseu d'Estat de genier de 2004.
Lo descopatge de 2015 devesiguèt Ais en dos cantons:
Demografia
[modificar | Modificar lo còdi]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1793 | 1800 | 1806 | 1821 | 1831 | 1836 | 1841 | 1846 | 1851 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 27 000 | 21 009 | 21 960 | 22 412 | 22 575 | 24 660 | 26 698 | 27 280 | 27 255
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1856 | 1861 | 1866 | 1872 | 1876 | 1881 | 1886 | 1891 | 1896 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 26 136 | 27 659 | 28 152 | 29 020 | 28 693 | 29 257 | 29 057 | 28 357 | 28 913
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1901 | 1906 | 1911 | 1921 | 1926 | 1931 | 1936 | 1946 | 1954 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 29 418 | 29 829 | 29 836 | 29 983 | 35 106 | 38 332 | 42 615 | 46 053 | 54 217
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1962 | 1968 | 1975 | 1982 | 1990 | 1999 | 2006 | 2007 | 2008 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 67 943 |
89 566 |
110 659 |
121 327 |
123 842 |
133 018 |
142 534 |
143 404 |
142 743 146 050 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2009 | 2010 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 141 895 145 273 |
141 438 144 884 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Fonts | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]Industria electronica, mercats, artisanats, torisme, Festenau de Musica Lirica.
Especialitats: calissons d'Ais, confiments, pichons pans sextians, sopa amb lo pisto, dòba provençala.
Ensenhament superior
[modificar | Modificar lo còdi]- Universitat Ais-Marselha I o Universitat de Provença (Letras e sciéncias umanas, sciéncias)
- Universitat Ais-Marselha II (Sciéncias e santat)
- Universitat Ais-Marselha III o Universitat Pau Cesana (Drech e economia)
- ...e son annèxe: l'Institut d'Estudis Politics d'Ais de Provença
- Institut Universitari de Formacion dei Mèstres (IUFM)
- Escòla Nacionala deis Arts e Mestiers
Monuments e luecs toristics
[modificar | Modificar lo còdi]Ais de Provença es classat vila d'art e d'istòria. La vila istorica es fòrça rica en ostaus particulars dei sègles XVII e XVIII, en fònts e en glèisas.
Luecs e bastiments publics
[modificar | Modificar lo còdi]- la Comuna, anciana bibliotèca Mejanas
- la Plaça d'Aubertàs
- lo cors Mirabèu
- lo Pònt de Sant Ponç
- lo Pònt dei Tres Sautets
- l'Opidum d'Entremont
- lo Mausolèu de Jòsep Sec
- lei Tèrmas Sextius
- lei nombrosei fònts coma:
- la fònt de la Rotonda
- la fònt dei Quatre Daufins
- la fònt dei Tanaires
- la fònt dau Rei Rainier
- la fònt d'Aiga Cauda
- la fònt dei Nòu Canons
- lei ostaus particulars nombrós coma:
- lo Pavalhon de Vendòma e son jardin francés
- l'ostau d'Estève de Sant Joan
- l'ostau de Fonscolombe
- l'ostau de Boisgelin, onte nasquèt Folco de Baroncelli-Javon
- l'ostau de Caumont, devengut lo conservatòri Dàrius Milhaud de musica e de dança
Bastiments religiós
[modificar | Modificar lo còdi]- la Catedrala de Sant Sauvaire
- la Glèisa de Sant Joan de Malta
- la glèisa de Nòstra Dòna de la Seds
- la glèisa dau Sant Esperit
- la glèisa de la Magdalena
- lo Palais de l'Archevescat
Bastiments culturaus
[modificar | Modificar lo còdi]- lo Musèu Granet
- lo Musèu dau Vièlh Ais, dins l'ostau d'Estève de Sant Joan
- lo Musèu dei Tapissariás
- lo Museum d'Istòria Naturala
- lo Musèu d'Arbaud
- l'Ostau de Provença
- l'Institut d'Estudis Politics
- la Fondacion Vasarely
- la Ciutat dau Libre (Bibliotèca Mejanas)
- lo Pavalhon negre, Centre Coregrafic Nacionau dau Balèti Preljocaj
- lo Grand Teatre de Provença
Imatges
[modificar | Modificar lo còdi]Lei carrieras
[modificar | Modificar lo còdi]-
Mercat -
Una fonteta -
Un pargue amb una fònt -
Lei banhs novèus d'Ais -
Lo cors Mirabèu -
-
Una carriera sextiana -
Claudi Loís Ector de Vilars: la comuna -
Claudi Loís Ector de Vilars: la comuna -
Publicitat en pintura murala -
Ostau d'Estève de Sant Joan -
Institut d'Estudis Politics -
Nicolau Claudi Fabri de Peiresc -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Mausolèu de Josèp Sec -
Tèrmas Sèxtius -
Tèrmas Sèxtius -
Rainier I de Provença (e Nàpols) -
Rainier I de Provença (e Nàpols) -
Rainier I de Provença (e Nàpols) -
Rainier I de Provença (e Nàpols) -
Fònt dei Quatre Daufins -
Fònt de la Rotonda -
Fònt de la Rotonda -
La Pòrta d'Ais -
Plaça de la Comuna -
Plaça de la Comuna -
Plaça de la Comuna
Edificis
[modificar | Modificar lo còdi]-
Fondacion Vasarely
-
Glèisa dau Sant Esperit -
Glèisa de la Magdalena -
Comuna -
Comuna -
Comuna -
Comuna -
Comuna -
Comuna -
Comuna -
Comuna -
La Pòsta, plaça de la Comuna -
La Pòsta, plaça de la Comuna -
Musèu dei Tapissariás -
Musèu dei Tapissariás -
Musèu dei Tapissariás -
Catedrala de Sant Sauvaire -
Catedrala de Sant Sauvaire -
Catedrala de Sant Sauvaire -
Glèisa de Sant Joan de Malta -
Glèisa de Sant Joan de Malta -
Glèisa de Sant Joan de Malta -
Glèisa de Sant Joan de Malta -
Glèisa de Sant Joan de Malta
Luòcs e monuments
[modificar | Modificar lo còdi]Espòrt
[modificar | Modificar lo còdi]Annèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Personalitats liadas a la comuna
[modificar | Modificar lo còdi]- Bédarride (Jassuda), avocat e premier cònsol de la vila.
- Caius Sextius Calvinus, cònsol roman e fondator de la vila.
- Cesana (Pau), pintre.
- Fabri de Peiresc (Glaudi), sabent.
- Mazarin (Miquèu), arquevesque d'Ais.
- Mirabèu (còmte de), escrivan e òme politic.
- Mitre d'Ais, sant catolic e ortodòx.
- Pascalis (Joan Josèu Pèire), avocat.
- Rainier lo Bòn, còmte de Provença.
- Ramon Berenguier V de Provença, còmte de Provença.
- Teutomalios, rèi salian.
- Zola (Émile), escrivan.
- Gaspard Gregòri, poèta nascut a Ais (1715-95)
Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (fr) Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008.
- (fr) Jean Boyer, Architecture et urbanisme à Aix-en-Provence aux XVIIe et XVIIIe siècles – Du cours à carrosses au cours Mirabeau, Ville d'Aix-en-Provence, 2004.
- (fr) Jean Favier, Le Roi René, Fayard, 2008.
- (fr) Pierre Miquel, Les Guerres de Religion, Fayard, 1980, p. 254.
- (fr) F. Mocci e N. Nin (dir.), Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ En nòrma mistralenca Ais o Ais de Prouvènço, en occitan medievau Ais o Aics. Vejatz Domergue Sumien, https://web.archive.org/web/20171107022730/https://opinion.jornalet.com/lenga/blog/2381/lei-noms-dais-de-provenca-de-dacs-e-de-la-vila-dax, e Bertrand de La Torre d'Auvèrnha (lingüista), Diciounàri prouvençau.
Referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ 1,0 1,1 et 1,2 Bertrand de La Torre d'Auvèrnha (lingüista), Diciounàri prouvençau: "Ais de Prouvènço"; "sestian, ano"; "Cap de justiço"; "l’Ateno dóu Miejour"; "la noblo ciéuta di Comte de Prouvènço"
- ↑ Vejatz tanben Aups e Albi.
- ↑ (fr) Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 20.
- ↑ (fr) Patrice Arcelin, « Avant Aquæ Sextiæ, l'oppidum d'Entremont » dins F. Mocci e N. Nin (dir.) Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 125.
- ↑ Certaneis autors contèstan l'existéncia de la confederacion sallavi. Per exemple, es lo cas de Patrick Thollard que pensa que leis autors latins, a l'origina dei descripcions geograficas utilizadas per afiermar l'existéncia de la confederacion, son endecadas d'errors. En particular, fòrça autors aurián confondut lei noms dei pòbles supausats « vassaus » amb de noms d'aglomeracions (La Gaule selon Strabon : du texte à l'archéologie).
- ↑ (fr) Florence Verdin, « Les Salyens : faciès culturels et populations », Documents d'Archéologie Méridionale, 1998, pp. 27-36.
- ↑ Pasmens, de recèrcas arqueologicas semblan nuançar aqueu racònte tradicionau. D'efiech, la destruccion militara de l'oppidum paréis puslèu se situar entre 110 e 90 avC. Entremont subrevisquèt donc probable a la desfacha sallavi còntra Caius Sextius Calvinus. Plaçada dins l'orbita d'Aquæ Sextiæ, foguèt pauc a pauc abandonada per sa populacion au començament dau sègle I avC (J. Gascou, Inscriptions latines de Narbonnaise, t. 3 : « Aix-en-Provence », éd. CNRS, 1995, p. 24.).
- ↑ Cassiodor ne'n publiquèt un racònte fòrça precís mai son tèxte foguèt escrich au sègle VI apC, siá 700 ans après leis eveniments. Es donc pas considerat coma una fònt fisabla per leis istorians.
- ↑ (fr) Patrice Arcelin, « Avant Aquae Sextiae, l'oppidum d'Entremont », dins F. Mocci, N. Nin (dir.), Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 173.
- ↑ Durant la batalha, lei Romans foguèron ajudats per d'auxiliars ligurs, çò que mòstra l'acceptacion de la dominacion de Roma per aquelei pòbles.
- ↑ (fr) Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 34.
- ↑ (fr) Pierre Gros, La France gallo-romaine, Nathan, 1991, p 106.
- ↑ Aquelei vestigis son benlèu lei rèstas d'una cistèrna (Jean-Paul Cléberg, Provence antique, t. II, Robert Lafont, 1970, p. 145).
- ↑ (fr) F. Mocci, N. Nin (dir.), Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 178.
- ↑ (fr) F. Mocci, N. Nin (dir.), Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 179.
- ↑ (fr) Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 41.
- ↑ (fr) Jean Pourrière, Saint Mitre d'Aix et saint Demetrius de Périnthe, Imprimerie Chantenay, 1953.
- ↑ (fr) F. Mocci, N. Nin (dir.), Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 180.
- ↑ 19,0 19,1 et 19,2 (fr) Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 42.
- ↑ (fr) Pierre-Joseph de Haitze, Histoire de la ville d'Aix capitale de la Provence, t. 1, Makaire, 1880-1892, p. 113.
- ↑ (fr) F. Mocci, N. Nin (dir.), Carte archéologique de la Gaule : Aix-en-Provence, pays d'Aix, val de Durance, Académie des inscriptions et belles-lettres, ministère de l'Éducation nationale, ministère de la Recherche, ministère de la Culture et de la Communication, maison des Sciences de l'homme, centre Camille-Jullian, ville d'Aix-en-Provence, communauté du pays d'Aix, 2006, p. 255.
- ↑ (fr) Histoire d'une ville. Aix-en-Provence, Scéren, CRDP de l'académie d'Aix-Marseille, 2008, p. 43.
- ↑ (fr) Thierry Pécout, Raymond Bérenger V : l'invention de la Provence, Paris, Éditions Perrin, 2004.
- ↑ (fr) Jean-Pierre Leguay, Les catastrophes au Moyen Age, J.-P. Gisserot, coll. « Les classiques Gisserot de l'histoire », 2005, p. 39.
- ↑ (fr) Geneviève Xhayet, « Partisans et adversaires de Louis d'Anjou pendant la guerre de l'Union d'Aix », Provence historique, Fédération historique de Provence, v. 40, n° 162, 1990, pp. 404-409.
- ↑ (fr) Jean Favier, Le Roi René, Fayard, 2008.
- ↑ (fr) Pierre Miquel, Les Guerres de Religion, Fayard, 1980, p. 254.
- ↑ (fr) Pierre Miquel, Les Guerres de Religion, Fayard, 1980, pp. 373-374.
- ↑ (fr) Pierre Miquel, Les Guerres de Religion, Fayard, 1980, p. 367.
- ↑ (fr) Henri Grégoire, « Les impôts en Provence avant la Révolution », Bulletin de l'Académie Du Var, vol. 50-51, 1882, pp. 82-84.
- ↑ (fr) Jean Boyer, Architecture et urbanisme à Aix-en-Provence aux XVIIe et XVIIIe siècles – Du cours à carrosses au cours Mirabeau, Ville d'Aix-en-Provence, 2004.
- ↑ (fr) Charles de Ribbe, Pascalis : Étude sur la fin de la Constitution provençale, 1787-1790, Dentu, 1854, pp. 282-286.
- ↑ (fr) Jules Charles-Roux, Aix-en-Provence, 1907, reed. Marcel Petit, coll. « Culture provençale et méridionale », 1984, pp. 49-50.
- ↑ (fr) Albert Ceccarelli, La Révolution à l’Isle sur la Sorgue et en Vaucluse, Éditions Scriba, 1989, p. 89.
- ↑ (fr) Deux siècles d'Aix-en-Provence. 1808-2008, Académie d'Aix éditions, 2008, pp. 11-13.
- ↑ (fr) Philippe Vaudour, « Espace communal et pouvoirs municipaux à Aix-en-Provence de 1857 à 1930 », Varia, 2000, pp. 85-96.
- ↑ (fr) Philippe Vaudour, Aix-en-Provence 1850-1950 Les faux-semblants de l'immobilisme, Publications de l'Université de Provence, coll. "le temps de l'histoire", 2010, p. 27.
