Roma antica

Evolucion de la Roma antica e de l'Empèri bizantin.

Monarquia Romana (753 AbC - 510 AbC).

Republica Romana (509 AbC - 27 AbC).

Empèri Roman (27 AbC - 395).

Empèri Roman d'Occident (395 - 476).

Empèri Roman d'Orient (395 - 641).

Empèri Bizantin (641 - 1204 e 1260 - 1453).

Empèri de Nicèa (1204 - 1260).

Despotat d'Epir (1204 - 1337).

Empèri de Trebizonda (1204 - 1461).

Despotat de Morèa (1308 — 1460).

La Roma antica es a l'encòp la vila de Roma e l'Estat que fondèt dins l'Antiquitat. L'idèa de Roma antica es inseparabla d'aquela de la cultura latina. Aquel massatge de vilatges al sègle VII capitèt a dominar l'ensems del bacin Mediterranèu e de l'Euròpa de l'Oèst del sègle I a V per la conquista militara e per l'assimilacion dels elèits locals, sa dominacion daissèt d'importants rèstes arqueologics e fòrça testimònis literaris, e dessenhèt per sempre l'imatge de la civilizacion occidentala. Pendent aqueles sègles, la civilizacion romana passa d'una monarquia cap a una republica oligarquic fins a un empèri autocratic.

L'istòria de la vila seguèt pas una creissença de contunh: als progrèsses, amb de ritmes fòrça variats, succediguèron d'estagnacions o quitament de retorn enrè. Mas los Romans capitèron a resòlvre las dificultats intèrnas nascudas de la conquista jos la Republica transformant las institucions republicanas. La fondacion de l'Empèri per August marca lo començament d'un periòde que la conquista romana tòca los tèrmes del mond conegut a l'epòca e que la civilizacion romana, en partida influenciada pels Grècs, s'espandís durablament las regions conqueridas. A partir del sègle III, lo mond roman patiguèt de las grandas invasions dels Barbars venguts de l'Euròpa del Nòrd e de l'Asia, e per lor resistir se fabreguèt una estructura burocratica e militara, çò qu'empachèt gaire lo bèl reviscòl del sègle IV e l'establiment del cristianisme coma religion d'Estat. Après la separacion de l'Empèri en 395, de novèlas invasions sonan la fin a l'Empèri en Occident en 476.

Per causa de l'instabilitat intèrna e de las atacas de la migracion dels pòbles, la partida occidentala de l'Empèri, que compren Ispània, Gàllia, Britània, l'Africa del Nòrd e l'Itàlia, se separa en reialmes independents a la fin del sègle V. La partida orientala de l'Empèri, governada dempuèi Constantinòple, incluissent Grècia, Anatolia, Siria e Egipte, subrevisquèt a aquela crisi, e malgrat la pèrda de Siria e d'Egipte al benefici profit de l'empèri araboislamic naissent, contunhèt a viure encara un millenari, fins a que fin finala sa destruccion per l'empèri Otoman. Aquel empèri medieval e crestian, nomenat « Empèri Roman » per los quites abitants, mas que los istorians nomenat mai sovent « Empèri Bizantin », es a mai d'un vejaire, eretièr de l'Empèri Roman.

La civilizacion romana es sovent ligada dins l'Antiquitat classica amb la Grècia antica, una civilizacion qu'inspirèt una granda partida de la cultura de la Roma antica. En mai del modèl de poder qu'aviá creat e que leguèt, e que fòrça princes ensagèron d'imitar o se n'inspirèron, la Roma antica contribuiguèt fòrça a bastir lo drech, las institucions e las leis, la guèrra, l'art e la literatura, l'arquitectura e la tecnologia e las lengas dins lo mond occidental, e son istòria contunha d'aver una influéncia majora sul mond fins ara.

La Roma reiala

Article detalhat: Monarquia romana.

Primièrs Romans

Los primièrs Romans son organizats en grops ereditaris nomenats gentes o « clans ». Pendent longtemps, aquel tipe de divisions es corrent pels Indoeuropèus. Cada clan se compausa d’un massatge de familhas vivent jol cap d’un patriarca, lo pater (mot latin per « paire »). Cada gens es una unitat que s’autogovèrna e cada membre d’una gens particulara a los mèmes dreches e responsabilitats que los autres membres. Cada clan se govèrna d'esperel de biais democratic (cada membre pòt votar) o aristocratic (un grop d’ancians gerís los problèmas). De longas abans la data tradicionala de la fondacion de Roma, una comunautat aviá fusionat en confederacion, la vila d’Alba Longa essent lo punt d'acamp. Mas, après un temps, lo sèti de la confederacion se desplacèt cap a Roma^[1].

Fondacion de l' Urbs (la Vila) (753 AbC.)

Article detalhat: Fondacion de Roma.

La vila de Roma es situada al centre de la peninsula italiana, al sud d'Euròpa e dins una posicion centrala del bacin mediterranèu. Lo quite site de la vila, amb los seus sèt puèges e un espaci aigassós a la broa del Tibre, dins la plana del Latium, es propici als escambis comercials. Los primièrs Romans se serián installats sus la riba esquèrra del Tibre, a gaireben 20 km de la bòca del flum. Lo primièr vilatge independent se trapariá sul Palatin. D’autras se formèron sul Quirinal, l’Esquilin, lo Capitòli e suls puèges del Cèli. Al suc de cada puège i a una ciutadèla aparant los abitants. !lèu, aqueles vilatges fan un sinecisme (massatge d'ostals) per formar la vila de Roma. A l'entorn d'aquel periòde, existiriá benlèu d'espandiments cap al sud e lo long de la riba esquèrra fins a la bòca del Tibre^[2].

Legendas

La naissença de Roma es evocada dins de recits legendaris contats per Virgili, Tit Livi e Denís d'Alicarnas, e mai. Dins l’Eneïda, long poèma a la glòria de l'emperaire August, Virgili conta las aventuras del troïan Enèu, filh de Vènus. Aquel capitèt a fugir de Tròia alara qu'aviá estat destrucha pels Aquèus amb son filh Ascani (o Iul), un grop de Troians e portant lo seu paire Anquises sus l'espatla. Après d'aventuras e d'amors contrariats amb Didon, la reina de Cartage, desbarquèt en Latium ont fondèt la vila de Lavinium. Son filh Ascani fonda Alba Longa. Aquela legenda permet de donar a Juli Cesar e son eretièr August una origina divina perque se presentan coma descendents d'Ascani^[3].

Après Ascani, dotze reis se succediguèron a Alba Longa. Lo tresen, Numitor, foguèt destronat per son fraire Amuli. Per escartar tot futur rival, faguèt de sa neboda, Rèa Silvia, una vestala, e avent donc l'obligacion de demòra verge. Mas lo dieu Mart d'ela s'enamora e nasquèron los bessons, Romul e Rème.

Arqueologia

Las recercas arqueologicas permetèron de trobar sul mont Palatin, d'ostalets de pastres datant de la mitat del sègle VIII, çò que correspond a la data legendària de la fondacion de Roma. Los rèstes mòstran qu'a partir d'aquel moment, la ciutat se desvolopèt de contunh^[4].

Començament de la Monarquia (sègle VIII e VII)

La Monarquia se divisa en dos periòdes. La primièra vei lo règne dels quatre primièrs reis legendaris (Romul/Tit Tati, Numa Pompili, Tul Ostili e Anc Marci), als quals lo sabent atribuisson la fondacion de las institucions politicas e religiosas de la vila. Es organizada en curias, lo Senat e los comicis curiats venguèron oficials. Roma s’engatja dins de guèrras de conquista. Seriá a aquel epòca que se fondèt lo pòrt d’Ostia e que foguèt bastit lo primièr pont sul Tibre^[5].

Familhas patricianas e lor division en curias

Articles detalhats: Patrician e Curia (Roma antica).

Segon çò dich la tradicion, los ancians Romans son divisats en tres grops o Tribús romulèas, los Tities, los Ramnes e los Luceres. L'origina e la composicion d'aquelas tribús demòra en controvèrsia entre los istorians^[6]. Las familhas apartenon a l’un d'aqueles tres grops constituisson las primièras familhas patriciannas. Per d’organizar la vila, aquelas familhas patricianas la divisèron en unitats nomenadas curias, pasmens se, segon la legenda, aquela organizacion l'auriá creada lo primièr rei, Romul. Caduna de las tres tribús es divisada en dètz curias^[7].

Creacion del Senat, dels comicis e Rei de Roma

Articles detalhats: Curia (Roma antica) e Comicis curiats.

I a de clans que se gerisson de biais democratic amb per cada membre lo drech de vòte. D’autres se govèrnan de biais aristocratic, organizat a l'entorn d’un conselh d’ancians. Quand aqueles clans fusionèron per far nàisser una comunautat mai granda, ambedoas metòdes foguèron conservadas per governar.

Los primièrs Romans s'exprimissián democraticament mejans una comitia o un « comici »). Las doas principalas assembladas formadas son conegudas jols noms de comicis curiats e de comicis calats. Los comicis son l’incarnacion de las tendéncias democraticas dels primièrs clans. Per respectar melhor la forma de democracia dirècta utilizada pels clans confederats, los dos comicis son organizats de biais a rebatre melhor las divisions tribalas de la vila. Los comicis son donc organizats per curias. Los membres de caduna de las tres tribús (Ramnes, Tities e Luceres) son distribuïts a una curia precisa, cadun dels grops essent divisat en dètz curias.

L’equivalent aristocratic de las assembladas pren la forma d’un conselh municipal dels ancians. Alara que los conselhs de cada clan se compausan dels ancians de las familhas dirigentas del clan, lo conselh municipal se compausa dels ancians apartenent als clans dirigents de la vila, conselh que vendrà lo Senat. Aquel (segon la legenda) se compausa de 300 ancians (dels patres) venent de caduna de las tres tribús e constituissent los primièrs senators romans^[8].

Lo pòble e los ancians reconeisson la necessitat d’aver un dirigent politic unic, nomenat lo rex. Lo pòble elegís lo rei alara que los ancians lo conselhan^[8].

Monarquia tardièra (sègle VI)

Lo segond periòde, mai ric en eveniments que la primièra, vei lo règne dels tres darrièrs reis legendaris, lo grand espandiment del territòri roman e lo desvelopament de la classa plebeïana amb son integracion parciala a l'estructura politica de la vila. E aquel segond periòde vei los sols reis estrangièrs que regnèron sus Roma amb lors successions basadas sus l’ereditat. Los tres reis etruscs semilegendaris començon una politica de conquista. Es plan probable que de talas conquistas se faguèron a la fin de la Monarquia. Se calguèt alara determinar çò que se deguèt far dels pòbles conquerits^[8].

Lo primièr rei etrusc de Roma, Tarquin l'Ancian, succedís a Anc Marci. Foguèt suggerit que Roma èra estada envasida pels Etruscs, quitament s'es gaire probable. La vila es situada sus una posicion aisidament de defendre e son espandiment aviat atira las populacions de tota la region. La politica liberala de la vila èra una escasença per un dirigent competent de ganhar lo tròn^[9].

Apareisson de la classa plebeïana

Article detalhat: Plèba.

Mai sovent, los abitants que las vilas foguèron conqueridas i demorèron. Lor vida quotidiana e lor sistèma de govèrn demòran identics, mas lors vilas perdián lor independéncia al respècte de Roma. Pasmens, d'unes venon a Roma. Per prene un estatut economic viable e legal, los nòus arribants devon acceptar una dependéncia al respècte d'una familha patricianna o del rei (que el meteis es un patrician); venon alara clients d’una familha patriciana. Fin finala, aqueles qu'èran ligats al rei son liberats de lor dependéncia. Aqueles constituisson alara los primièrs plebeïans^[10].

Alara Roma grandissiá, demandava totjorn mai de soldats per las conquistas. Los non patricians apartenon a la mèma curia que lors patrons. Dins aquel temps, l’armada es organizada sus la basa de las curias, de biais que los individús dependents de familhas deven se batre. Pasmens, quand son desliurats de lor dependéncia, daissan la curia a la qual apartenon lor patron. Alara devon pas mai se batre, mas perdon tot estatut politic o economic^[11].

Per far tornar aqueles plebeïans dins l’armada, los patricians deguèron far de concessions, que se sap gaire pauc sus la natura d'aquelas. Una de las consequéncias es que los plebeïans an ara lo drech de possedir las lors tèrras. Venguts proprietaris terrians, an ara tot interès a defendre la vila, car se veniá a èsser conquerida, perdrián totas las lors tèrras. Mas pas cap de poder politic lor èran balhats^[12]. Totes aqueles elements se realizant menèron a la Guèrra dels òrdres jos la Republica.

Nòva organizacion serviana de l’armada

Per far tornar los plebeïans dins l’armada, lo rei Servi Tulli aboliguèt l’ancian sistèma qu'organizava las armadas sus la basa de las curias e lo remplaça per un sistèma basat sus la proprietat terrenca. Seguent la nòva organizacion de Servi Tulli, doas novèlas unitats foguèron creadas. L’armada foguèt divisada en centurias (centuriae). De futuras organizacions novèlas seràn mai eficàcia se basant sus las tribús^[13]. Las centurias s'acampan dins una assemblada nòva nomenada comitia centuriata (comicis centuriats). A sa creacion, aquela assemblada dispausa de cap de poder politic o legislatiu. Es simplament utilizada coma punt de reünion de l’armada^[14].

Dels reis mitologics

Lo filològ e comparatista Georges Dumézil vei dins la succession dels primièrs reis un exemple de las foncions tripartitas indoeuropèas^[15]^,^[16]: Romul lo fondator e le piós Numa Pompili exerçan la foncion sobeirana, a l'encòp organizatritz e sacerdotala, Tul Ostili la foncion guerrièra, Anc Marci la foncion productritz. A cada sobeiran legendari, se dona una contribucion particulara dins la naissença e la creacion de las institucions romanas e dins lo desvelopament sociopolitic de la ciutat. Dels reis etruscs, Tarquin lo Vièlh urbaniza Roma, Servi Tulli organiza la populacion ciutadina e militara e Tarquin lo Superb, per son comportament, precipita l'instauracion de la Republica^[17].

La Republica romana

Article detalhat: Republica Romana.

Lo mot « republica » ven del latin res publica, que significa « la causa publica ». Governar la ciutat es donc un afar public e collectiu. La devisa de la Republica es Senatus Populusque Romanus, « lo Senat e lo pòble roman ». Simboliza l'union del Senat roman, ont tenián sesilha a l'origina las familhas patricianas, e de l'ensems dels ciutadans romans; los Romans essent divisats en dos grops, los patricians e los plebeïans. Aqueles darrièrs son la massa dels artesans e païsans. Vivon fòra de l'organizacion patriciana e onoran pas cap d'aujòl particular. Los patricians son sovent proprietaris de latifundis. Apartenon a de celèbras familhas, los gentes. Cada gens a lo seus cultes coma aquel dels aujòls e las sieunas tradicions. Son patrons d'un nombre mai o mens grand de clients que devon obesissença e recebon en escambi ajuda e assisténcia se cal.

Aveiment de la Republica (sègle V e començament del IV)

Fin dels reis etruscs e instauracion de la Republica

L'istòria dels començaments de la Republica es plan escura: fòra de las descobèrtas arqueologicas, que permeton sonque excepcionalament de contar los eveniments, existís pas de fonts contemporanèas d'aquel periòde. Donc s'escriu l'istòria pas qu'amb de recits istorics que ne donan los quita Romans, recits sovent imprecises, a vegadas contradictòris, ont la legenda e l'escritura de tòca politica se mesclan al sovenir dels eveniments mai ancians. Pasmens, se de segur la tradicion embelís los fachs per donar pas a Roma lo ròtle marrit, s'admet ara que la tradicion romana se basa sus de fachs istorics, quitament s'es plan malaisit e sovent impossible de desmesclar çò vertadièr de çò fals^[18].

Segon las traditions, Luci Juni Brut, lo nebot del darrièr rei Tarquin lo Supèrb, es lo fondator legendari de la Republica Romana, en 509 AbC Tarquin es capvirat, car utiliza los seus poders per instituir una tirania. Aqueles abuses son tan fòrts que lo Senat e lo pòble de Roma veson lo quite concèpte de monarquia coma odiós. Lo Senat perd lo contraròtle de l'eleccion dels novèls jos la dinastia etrusca dels Tarquins, e es aquel prejudici a la sobeiranetat del Senat, puslèu qu’una tiraniá intolerabla, que buta los patricians, puslèu que tot lo pòble, a sacar lo darrièr rei. Tarquin lo Supèrb soslèva de vilas etruscas conta la republica naissenta que los venç. Porsenna, rei etrusc de Clusi, fa lo sètge de Roma per far tornar al tròn Tarquin, mas renóncia a causa de l’obstinacion dels Romans. Los autors modèrnes tornan suls divèrs eveniments escurs contats pels istoriografs romans, coma l'episòdi de Porsenna^[19]. Fòrça vilas latinas sortisson del jo etrusc a la fin del sègle VI. Lo tiran se refugia enseguida a Tuscul ont buta son gendre Octavi Mamili a la guèrra. Alliat dels Latins, fa lo darrièr combat contra Roma al lac Regilli ont es vençut, puèi morís d'unes ans mai tard a Cumes ont fa de son òste, lo tiran Aristodèma, son eretièr.

De legendas suggerisson que la Monarquia diferís radicalament de la Republica naissenta. Es mai probable que se faguèt una transicion mai progressiva. Benlèu se faguèt pas un capvirament subte de la Monarquia, mas lo sol cambiament subte foguèt lo remplaçament del rei per una magistratura de dos caps limitada dins lo temps. Los autres cambiaments benlèu se realizèron mai progressivament que la tradicion o suggerís.

Guèrras exterioras

La batalha del lac Regil, e lo fracàs de Porsenna, marca la fin del règne dels Tarquins a Roma. En 493 AbC, una aliança se faguèt amb la Liga latina: lo fœdus Cassianum. Es la fin de la guèrra entre Romans e Latins e plaça Roma a egalitat de poder amb totes los membres de la Liga latina reünits. Se realiza alara a l'entorn de Roma un barri contra los Volscs e los Eques perque Roma se liga tanben als Ernics en 486 av. J.-C. L'istòria romana del sègle V es marcada per de guèrras contra los Volscs e los Eques e tanben a vegadas los Sabins, mas Roma resistís e rebuta los montanhòls, lor fasent de desfachas pesugas e de trèvas mai o mens longas.

Roma e Veias s'opausan per de motius economics. Mercé a Fidenas, situada en amont de Roma sul un ga del Tibre, Veias contraròtle la Via Salaria e lo trafec de la sal dins la region^[20]^,^[21]. Una primièra guèrra, privada, es menada pels Fabians, chaplats a la batalha del Cremer. Enseguida, vèrs 435 AbC, Roma pren Fidenes un primièr còp, que ven una colonia romana, puèi definitivament en 425 AbC, annada ont una trèva de 20 ans foguèt decidida. En 406 AbC, Roma fa lo sèti de Veias. La guèrra e lo sètge durèron dètz ans, fins a 396 AbC, La vila etrusca tomba dins las mans dels Romans dirigits pel dictator Camil en 396 AbC. Aquela guèrra e aquela presa son un eveniment màger dins l'istòria romana: pel primièr còp, los soldats païsans demòran dins l'armada mai d'una annada entièra, sens tornar a çò d'eles per l'ivèrn, e pel primièr còp, en pagament, recebon una sòlda tirada d'un impòst nòu pagat pels proprietaris terrencs, lo tributum. Lo territòri roman gaireben dobla de talha e Roma pren lo cap de l'aliança eternala entre pars conclusa amb la Liga latina, dominant las autras ciutats. Atal, Roma vengèt tan fòrta que jamai cap d'autra ciutat latina o etrusca li posquèt pas far ombra^[22].

Mas en 390 AbC, una òrda gallesa, menada per Brennus, espotiguèt l'armada romana. Las instàncias religiosas e los objèctes sacrats son meses en seguretat a Caere, una alida, abans que los Galleses prengan Roma e fagan lo sèti del Capitòli, ont los darrièrs defensors resistiguèron. Segon las tradicions, Roma es totalament destruïda e brutlada, sol lo Capitòli es salv (episòdi de las las aucas del Capitòli). Aquel sac demorèt un traumatisme per la Republica Romana, e, benlèu las tradicions exagèran la realitat^[23]. Lo sac de Roma es pas qu'un eveniment minor dins una guèrra opausant los tirans de Siracusa, Denís lo vièlh al començament del sègle IV, aliats dels Galleses qu'utilizan benlèu coma mercenaris (segon (it) Marta Sordi^[24]) d'Etruscs de Caere), que son visats per l'ataca gallesa, e que demòran de pèrdas gravas pertes coma a Roma^[25].

Institucions primitivas e luta patriciat/plèba

L'endeman de la casuda de la monarquia, lo Senat e subretot los dos sols magistrats tornan al poder suprème, e passam d'un sistèma monarquic fins a un sistèma oligarquic. Aquel cambiament de govèrn profèita sonque a una minoritat, lo novèl elèit: lo patriciat. Fòrça plebeïans son fòrça endeutat, e demòran donc la lei del patriciat.

La primièra sesilha de la plèba se faguèt en 495 AbC e la plèba obten la creacion de la magistratura del Tribun de la plèba enebit als patricians, encargada de defendre son interès. Los tribuns de la plèba son inviolables. Pòdon s'opausar a quina que siá lei prepausada pels autres magistrats: es l’intercessio. Los tribuns de la plèba ganhan de poder pauc a pauc. Per la Lex Publilia Voleronis, los plebeïans s'organizar pel tribú, se fasent politicament independents dels patricians^[26].

Enseguida, demandan que las leis sián escrichas, mejans lo projècte de la Lex Terentilia, per que Roma s'estrifa pendent un decenni, fins a qu'una comission extraordinària, los decemvirs, siá establida per redigir de leis escrichas. La lei de las Dotze Taulas es redigida en dos còps. La segonda comission dels decemvirs ensaja de mantenir son poder absolut, mas amb la segonda sesilha de la plèba, retirada sul mont Sacrat, deguèron demissionar, e la lei es aprovada pel pòble roman. Segon los estudis modèrnes, lo segond decemvirat jamai se seriá acampat^[19]^,^[27]. La lei de las Dotze Taulas constituís lo primièr còs de las leis romanas escrichas. Lor redaccion es l'acte fondator del drech roman, de las institucions de la Republica romana e del Mos majorum.

Una seria de leis es enseguida votada, amb que los plebiscites promulgats pels comicis tributs an fòrça de lei jos resèrva que lo Senat las ratifica, lo drech d'apellacion al pòble tornèt, la sacrosantetat e l'inviolabilitat dels tribuns de la plèba son proclamadas: son las leges Valeriae Horatiae, e tanben la supression de l'interdiccion de maridatge entre plebeïans e patricians: la lex Canuleia. Lo Senat, per far fàcia a la demanda que lo consulat s'obrís als plebeïans, prepausa la creacion del tribunat militar de poder consulari, obèrt a totes, e avent gaireben totes los poders del consulat, levats aqueles donats a una novèla magistratura patricianna, la censura. Al començament, los patricians prenon la novèla magistratura, mas pauc a pauc, los plebeïans son totjorn mai nombroses a accedir al tribunat militar de poder consulari, que venguèt gaireben sistematic, remplaçant lo consulat.

En 376 AbC, una seriá de leis foguèt prepausada per melhorar la situacion de la plèba a Roma. S'agís de leis politicas, economicas e socialas, per tòca de partejar lo poder suprèma entre plebeïans e patricians, de lutar contra la presa pels patricians de las tèrras recentament annexadas a l'entorn de Roma (ager publicus), e a sostar la plèba qu'es aclapada per los deutes: las mesuras prepausadas son lo restabliment del consulat, amb obligatòriament un elegit plebeïan dins los dos consuls, l'interdiccion d’ocupar mai de 500 jugers sus l’ager publicus e la deduccion del capital dels interèsses ja pagats e l'escalonament del remborsament dels deutes sus tres ans, e tanben la supression del nexum. Las tres leis, unidas en una sola pel vòte, son aprovadas. Lo consulat plebeïan obrís implicitament l'accès a la dictatura e a la censura. Pendent tot aquel periòde, la Republica romana enfrenta fòrça enemics, e es de contunh en guèrra contra de pòbles italics, avent sovent recors a l'eleccion d'un dictator per enfrentar la menaças exterioras, e es mai d'un còp pròcha de la catastròfa, coma amb lo sac de Roma en 390 AbC

Conquista d'Itàlia (sègle IV e començament del III)

Lo sègle IV marca un cambiament màger dins l'istòria de Roma, perque se realizan las basas de l'espandiment del territòri roman fins en Campània, malgrat la resisténcia fòrta dels montanhòls samnits. Los istorians contemporanèus identifican mai d'un factor qu'explican los cambiaments: lo traumatisme de las invasions gallesas e las dificultats que seguèron amb los mejancièrs, semblan aver persuadits los Romans d'acceptar pas mai las menaças e de començar un espandiment qu'a vegadads se pòt qualificar d'« imperialisme defensiu ».

Guèrra dels òrdres

Article detalhat: Guèrra dels òrdres.

Lo periòde que seguís lo vòte de las leis liciniosexcianas vei l’emergéncia de tendéncias alarmantas, coma l'aprochament de contunh dels tribuns e dels senators. Al mitan del sègle IV, lo concili plebeïan ratifica la Lex Ovinia que permet als censors de decidir de l'intrada de quin que siá magistrat nòu elegit al Senat. Los plebeïans avent ja fòrça magistraturas, lor nombre al Senat podava aumentar lèu. L'aprochament entre los tribuns e lo Senat facilita la creacion d’una novèla aristocracia plebeïana. Aquela novèla aristocracia fondentse lèu dins l’anciana aristocracia patriciana, creant una aristocracia combinada.^[28].

En 287 AbC, los plebeïans fan secession. Per acabar amb aquela novèla sedicion, leis hortensianas son adoptadas, que donan fòrça de lei a la resolucions de l’assemblada de la plèba (plebiscites) sens ratificacion del Senat. La significacion fondamentala d'aquela lei dins los fachs es qu'empacha los patricians tota possibilitat de s’opausar als plebeïans, aquò dona que los senators plebeïans an alara los meteisses dreches que los senators patricians. En consequéncia, lo contraròtle de l’Estat se fa pas mai per la democracia, mas per aquela novèla aristocracia « patricio-plebeïana »^[29].

Una armada de ciutadans

Article detalhat: Armada romana.

Sols los ciutadan proprietaris an lo dever de se batre per la Republica. Los mai rics combatan dins la cavaleriá (equites), los autres son fantassins (pedites). Après las reformas de Camil, forman de legions d'unes 4 500 òmes, compausadas d' hastati, los ciutadans joves (iuniores) plan entraïnats en primièra ligna, de principes, tanben iuniores, mas mai experimentats, en segonda linha, e de triarii, los seniores, que forman la linha darrièra e la resèrva. Los mai paures combatan coma Velites. Existisson tanben de tropas auxiliaras compausadas de soldats gausissent pas de la ciutadanetat romana qu'ajudan la legions. I a dins la legion una disciplina rigorosa.

Istòria de la conquista

Article detalhat: Conquista romana d'Itàlia.

En 390 AbC, Roma es pres pels galleses e patiguèt de son primièr sac. Pels romans es una catastròfa nacionala. La ciutat met de temps a se reviscolar. Après de disputas amb los vesins, coma los etruscs de Tarquínia vençuts e de vilas latinas rebèlas, e après aver enfrentat de nòus raids galleses, Roma comença la conquista d'Itàlia.

Roma capitèt a calmar las divisions socialas e podèt prepausar un modèl politic atractiu per las aristocracias de las autras ciutats mediterranèas. La diplomacia ten dins la conquista romana un ròtle sovent negligit al benefici dels aspècte sonque militars. La deditio de Capoa en 343 AbC n'es un dels exemple melhor: per profeitar de la proteccion romana, la ciutat campaniana de Capoa se liura completament a Roma que vei sa zona d'accion tradicionala subte espandida a la rica region qu'es Campània^[30]^,^[31]. L'interpenetracion dels eleits es tan granda que se dich a vegada « estat romanocampanian »^[32], atal un mecanisme essencial de las conquistas de venir se realizèt: Roma s'apièja sus las aristocracias localas, o sus una partida dels aristocrats, per espandre son territòri, en cambi ofrís a aqueles aristocratas l'estabilitat politica e l'insercion valorizanta dins un ensems mai vast, l'accès a un escalon superior. Atal, pendent la Primièra Guèrra Samnita, los Romans intervenon, en 343 AbC, per aparar la Capoa dels Samnits. Los Samnits son vençuts en 341 AbC, mas Roma pòt pas gausir del succès e deu far retirada a cause de la revòlta dels Latins, que menaçan dirèctament Roma.

Seguisson las guèrras latinas, qu'opausan Roma a la Liga latina, en partida tot a l'entorn del territòri roman. Un ensag dels pòbles latins de prene lor independéncia de Roma es la causa màger de la guèrra. La desfacha dels Latins vei la dissolucion de la Liga latina e l'incorporacion dels territòris dins l'esfèra d'influéncia romana. A l'escasença los Latins obtenon de dreches parcials e diferents nivèls de ciutadanetat e lors vilas son transformadas, o en municipes, o en colonias romanas. Entre 336 e 327 AbC, Roma s'impausa mai al sud d'Itàlia e en Campània, e estabiliza los territòris novèlament conquerits.

La fondacion romana de Fregellae al tèrme samnit e de gravas tensions a Nàpols provòcan una reaccion ostila subte dels Samnits. Lo conflicte durèt près de 40 ans. Los Romans ganhan las primièras batalhas, mas après los ans de guèrras frontalièras, los consuls romans decidisson, en 321 AbC, de portar la guèrra en territòri samnit, iniciativa que s'acaba per la captura umilianta de doas legions pel samnit Cai Ponti a la batalha de las Forcas Caudinas. Las ostilitats s'acaban en 316 AbC e la trèva es al benefici dels Samnits, qu'obtenon dels Romans la cession de la colonia romana de Fregellae. Las ostilitats tornan en 314 AbC, e Roma venç una vasta coalicion amassant los Samnits, los Etruscs, los Ombrians, los Marses, los Ernics, los Pelinhians e los Salentins. En 304 AbC, los Marses, los Pelinhians, los Marrucins e los Volscs son a lor torn espotits e someses. Los Eques, vençuts per una campanha subte, son annexats. En 295 AbC, los Samnits capitèron a far intrar una armada en Itàlia del Nòrd, secondats pels aliats etruscs e ombrians, que son en guèrra contra Roma dempuèi 302 AbC. De mai, fan benefici de la preséncia dels galleses que dempuèi 299 AbC intran de contunh en Itàlia del Nòrd. Los Romans espotisson aquela coalicion e lo territòri samnit es envasit: capitulan en 290 AbC, Roma asservís lors vilas e annexa lor territòri.

Roma sortís de las Guèrras Samnitas mestressa d’Itàlia centrala e es en contacte dirècte amb las ciutats grègas que bòrdan las còstas sud de la peninsula e que contraròtlan una partida del comèrci mediterranèu. Tarent demanda ajuda al jove rei d'Epir, Pirrus I^èr, per ralentir la progression romana. En 280 AbC Pirrus debarca en Itàlia e venç los Romans. Las populacions encara independentas del Bruttium (Calàbria) e de Basilicate (Lucània) se ligan a Pirrus, seguidas dels Samnits, e lo jove rei emporta encara una « victòria a la Pirrus ». Dins las campanhas d'Itàlia, Pirrus balha son ajuda als Sicilians contra Cartage. Roma se liga a Cartage, per protegir la Sicília visada per Pirrus. L'avançada de Pirrus es folzejant. Pasmens, Pirrus deu abandonar Sicília per d'autres afars en Itàlia miègjornala. En 275 AbC, los Romans vençon fin finala Pirrus, que daissa Itàlia e torna a Epir, daissant una garnison a Tarent.

Los Sallentins e los Picenians son a lor torn someses. En 265 e 264 AbC, Roma pren e destruit la ciutat etrusca de Volsinii e las darrièras vilas etruscas independentas al sud de l'Arno son ligats a la Republica romana.

Economia, societat e organizacion d'Itàlia

A l'epòca, la Republica romana domina ara una granda partida d'Itàlia e permet a la peninsula de s'estabilizar e de prosperar pel primièr còp dins son istòria, l'economia romana e italiana es florissenta. A la quita Roma, las institucions se consolidan e se diversifican, la guèrra dels òrdres s'acaba, e l'Estat se dona un sol e unic mèstre del poder: lo Senat^[33].

Tarent casuda en 272 AbC, totas las tèrras de la peninsula italiana situadas al sud del fluvi Arno son jos dominacion mai o mens dirècta de Roma. D'entre totes lo pòbles e vilas, pas cap capitèt a s'opausar longtemps a l'avançada romana, pas cap de coalicion pro fòrta capitèt a se formar per resistir a las fòrças romanas, car totes aqueles pòbles e vilas èran desunits en temps de patz. Roma balha a l'Itàlia una estabilitat al començament del sègle III, a la mèma epòca ont las institucions de la Republica s'estabilizan tanben^[34].

Totas las populacions e ciutats italianas èra divisadas abans que Roma s'impause, e que capite a manténer de diferéncias entre cadun, tractant amb cada vila e pòble, jos de condicions diferentas e per d'estatuts diferents. De tota l'Itàlia centrala e miègjornala, demòra pas mai que « los Romans, los Latins e los aliats italians », los sols a èsser d'òmes liures dins la comunautat romana. S'agís donc de Roma e dels pòbles o ciutats que foguèron totalament integrats, dels territòris miègintegrats, e dels aliats de Roma, al començament per d'aliança entre parelhs que venon lèu lèu de pactes dominats per Roma^[35].

Existís dos tipes de ciutadanetat romana: los ciutadans de plan drech que gausisson donc de totes los dreches e de totes los devers, es a dire coma lo drech de votar e d'èsser elegit, de proprietat, de recebre una sòlda dins l'armada e tanben lo dever de servir jos las armas e de pagar d'impòstes ; e aqueles qu'an los mèmes dreches e devers levat aquel de votar e de poder èsser elegit magistrat. Una partida dels ancians Latins que formavan la Liga latina es incorporada a Roma amb la ciutadanetat. Roma, ensems amb los Latins, fondèt de fòrça colonias latinas dins de luòcs estrategics del territòri roman. Aquel sistèma de colonia latina, ont los colons son pas de ciutadans romans, mas an unes dreches dins la colonia gaireben independenta de Roma, durèt longtemps, essent al benefici de Roma e dels colons. Fin finala, los aliats son en bas de l'estructura administrativa romana. Son mai sovent ligats a Roma per una aliança inegala, e per totes, los aliats devon balhar a Roma un nombre de tropas e de provisions militaras, sens que Roma los deu pagar, ce qui sosta los ciutadans romans^[36].

Atal, Roma podèt crear a l'entorn d'aquelas, una mosaïca d'estatuts, un equilibre e subretot una prosperitat qu'Itàlia aviá pas jamai coneguda, amagant en partida las inegalitats al dedins de l'organizacion romana^[37].

Institucions politicas

Article detalhat: Institucions de la Republica romana.

Alara qu'al començament de la Republica èran los consuls que tenon lo poder, pauc a pauc lo Senat emergís e s'impausa dins las institucions romanas. L'assemblada ven permanenta e assegura son autoritat suls magistrats romans a la fin del sègle IV, passant d'un conselh dels ancians cap a un organ màger del poder que los magistrats son los subordonats. Lo Senat roman s'ocupa subretot de la politica estrangièra. Alara que son ròtle dins los conflictes armats se limita teoricament a aquel de conselhièr, lo Senat acaba per supervisar aqueles conflictes. Lo Senat gerís tanben l’administracion civila al dedins de la vila. Alara que lo Senat pòt influenciar la promulgacion de leis, oficialament escriu pas aquelas leis. Las assembladas legislativas, que son consideradas coma l'incarnacion del pòble de Roma, fan las leis domesticas que govèrnan lo pòble. Lo Senat promulga de decrets nomenats senatus consultum. Oficialament, s’agís de "conselhs" donats als magistrats, alara qu'en practica, aqueles decrets son sovent realizats^[38]^,^[39].

Pendent tota la Republica, los ciutadans son repartits en centurias per tòca militara, e en tribús per tòca civila. Cadun dels dos grops s'acampa per tòca legislativa, electorala e judiciària. Los comicis centuriats son organizadas d’un biais fòrça aristocratic. Segon aquela organizacion, las classas mai nautas contraròtlan las centurias que cal per obtenir la majoritat a cade vòte. Selas, los comicis centuriats pòdon elegir los consuls, prestors e censors, declarar una guèrra ofensiva, o encara validar lo cens. Los comicis tributs elegisson los questors, los edils curuls e los tribuns militars. Tenon tanben lo poder d’instruire de cases judiciaris. Lo concili plebeïan representa pas tot lo pòble, car los patricians ne son excluses. Lo concili plebeïan elegit los seus representants (tribuns de la plèba e edils plebeïans, considerats coma de magistrats). En efièch, lo concili plebeïan es l’assemblada de las tribús plebeïanas alara que los comiiss tributs son l’assemblada de las tribús « patricio-plebeïanas »^[40]^,^[38]^,^[41]^,^[42].

Las magistraturas son electivas e annadièras, levat la censura e la dictatura. Totes los magistrats an un naut reng de poder. Los dictators possedisson mai de poders que quin que siá autre magistrat, seguit dels consuls e dels prestors, magistrats ordinaris. Cada magistrat pòt sonque blocar per son veto una accion presa per un magistrat de reng egal o inferior al seu. En consequéncia, pas cap de magistrat pòt s’opausar per son veto a las decisions del Senat o de las assembladas. Coma los tribuns de la plèba e los edils plebeïans son pas vertadièrament de magistrats, son pas concernits per la reparticion dels « poders màgers ». En general, son alara de magistrats independents dels autres. Lors actes pòdon pas èsser blocats pel veto dels consuls. Se un magistrat, una assemblada o lo Senat se conforman pas als òrdres d’un tribun, aquel, utilizant de l’intercessio, poiriá blocar aquela accion particulara. Cada magistrat republican a de poders (potestas), que comprenon l’imperium, la coercitio e l’auspicia (poders religioses). Aqueles poders son equilibrats per de constrenchas constitucionalas, inclusissent la collegialitat (collega), lo drech dels ciutadans de n'apelar al pòble (provocatio) e una division constitucionala dels poders (provincia). Sol lo pòble de Roma (plebeïans e patricians) a lo drech de conferir aqueles poders a un magistrat^[40]^,^[38]^,^[43]^,^[44]^,^[45].

Conquista de la Mediterranèa (sègle III e II)

Conquista de l'Occident mediterranèu

Articles detalhats: Guèrras Punicas, Annibal Barca, Guèrras d'Illíria e Guèrra de Numança.

La Republica de Cartage abans Primièra Guèrra Punica.

A partir de 264 AbC comença lo grand afrontament contra Cartage que marca un cambiament dins l'istòria de Roma. Cartage, anciana colonia feniciana desvolopèt d'en primièr d'establiments de comèrci, puèi de demorança e de colonias dins tota la Mediterranèa occidentala coma a l'oèst de Sicília. Roma se mesfisa de las ambicions cartaginesas en Sicília. Es la causa de la Primièra Guèrra Punica que dura près de vint e cinc ans. Los Cartagineses prenon d'en primièr la vila de Messina, presa de nòu per suspresa pels Romans, provòca lo començament de la guèrra. Seguisson vint ans de guèrras, las primièras victòrias son romanas, mas los Cartagineses capitan a arrestar l'avançada romana. Fin finala, Roma pren lo contraròtle de las mars e la victòria navala al larg de las illas Egadas obliga Cartage a signar una patz umilianta. Abandona Sicília, puèi Sardenha e Corsega mai tard, e paga un fòrt tribut.

Après la Primièra Guèrra Punica, Roma s'espandís en Illíria, après aver vençut los Ligurs, los Insubres e fa de la Gàllia Cisalpina una província romana. De son costat, Cartage comença la conquista de l'Ispània. Aquel espandiment inquieta Roma que mòstra son ostilitat en 219 AbC. Mas la Republica se trapa en fàcia d'Annibal, un adversari redotable, un òme politic e militar de tria. Annibal ganha dins lo nòrd d'Itàlia una seriá de victòrias e avança cap al sud passant los Apennins. Alà, aclapa per dos còps, a Trasimèn e a Canas, las armadas romanas. Las vilas ligadas a Roma dins lo sud d'Itàlia (mas sonque dins lo sud) se ligan a Annibal. S'installa a Capoa. Roma refusa de clinar, empòrta de victòrias, a Nola, Siracusa amb Claudi Marcèi, puèi en Ispània e fin finala Africa jol cap de Scipion l'African. Fin finala ganha sus Annibal en 202 AbC dins la plana de Zama, atal s'acaba la Segonda Guèrra Punica. Los vençuts, qu'i pèrdon lors possessions exterioras devon pagar un tribut enòrme a Roma que ven la primièra poténcia de Mediterranèa occidentala en 202 AbC. D'entre las rasons del succès roman, se pòt citar lo refús de la classa politica romana de s'admetre jamai vençuda, quitament se se divisa sus l'estrategia de prene, ofensiva o defensiva; la capacitat de recrutament roman, comblant de contunh las pèrdas, al prètz d'una pression aganidoira sus seus aliats; la mestresa maritima, e la fidelitat dels pòbles aliats a l'entorn de Roma d'un glacís protector e de gaireben totes los pòrts del sud d'Itàlia.

Cartage es fin finala destruida en 146 AbC, al final de la Tresena Guèrra Punica (149-146). Malgrat fòrça revòltas, Ispània demòra romana. L'oèst mediterranèu es donc jos la dominacion romana al sègle II, sola la futura Gàllia Transalpina es pas encara romana, mas ven una província de la Republica romana en 121 AbC, acabant la conquista de totas las tèrras costièras d'aquel costat Mediterranèu.

Dominacion sus l'Orient mediterranèu

Article detalhat: Guèrras de Macedònia.

Pendent la Segonda Guèrra Punica, Felip V de Macedònia s'aliga a Annibal Barca. La guèrra s'acaba de biais indecís en 205 AbC e per un partatge entre Roma e Macedònia d'un territòri menor lo long del litoral de l’Adriatica per « combatre la piratariá », l’Illíria. En 201 AbC, la segonda Guèrra macedoniana es provocada per Roma, amb l’ajuda de gaireben tot lo mond grèc. Es un conflicte indecís fins a la victòria romana a la batalha de Cinocefals en 197 AbC En 194 AbC, Roma declara la Grècia « liura » e se retira completament dels Balcans. La Liga etoliana es pauc satisfacha dels territòris que Roma lor daissèt e « invitan » Antioquos III de l’Empèri seleucid a los ajudar per liberar Grècia de l’« opression romana ». Roma respond en caçant los Seleucids de Grècia e lor infligent de desfachas en Asia Menora, obligant Antioquos a signar lo tractat d’Apamèa en AbC.

Après la mòrt de Felip V de Macedònia en AbC, son filh, Persèu provòca la tresena Guèrra macedoniana. D'en primièr, las fòrças romanas an de dificultats contra las fòrças macedonianas, mas en 168 AbC, los Romans espotisson lors adversaris a Pidna. Macedònia es divisada en quatre republicas dirigidas per de monacas que Roma comanda. Roma espotís completament una rebellion macedoniana e demòra dins la region, formant la província romana de Macedònia, establissent un poder roman permanent sus la peninsula grèga. Entre 149 e 146 AbC, la liga aqueana tanben se revòlta: victòria romana, pilhatge e destruccion de Corint. En 133 AbC, lo reialme de Pergama escai en eretatge a Roma. Dona naissença a la província d'Asia.

Roma e l'Itàlia al sègle II

En 287 AbC, la guèrra dels òrdres s'acabèt per la leis ortensianas, resolvent un dels grands problèmas dels començament de la Republica. Mas pas cap de cambiament politic se faguèt entre 287 e 133 AbC. Las leis criticas d'aquel periòde son ratificada de contunh pel Senat. La fin del sègle II AbC vei un agravacion dels problèmas financièrs per fòrça plebeïans. En efièch, las longas campanhas militaras alunhan fòrça ciutadans de l'ostal per se batre, sens que pòscan s’ocupar de lors tèrras, daissadas a l’abandon. Los pichons bordièrs fan quincanèla e convergisson cap a Roma, grossissent los rengs de las assembladas popularas, ont lor estatut economic lor permet, per fòrça d'aqueles, de votar pel candidat que lor promet lo melhor avenidor. Una novèla cultura de dependéncia apareis que favorizarà los menaires mai popularas^[46].

Pendent la segonda Guèrra Punica, levat qualques defeccions dins lo Sud, los territòris latins e aliats de Roma demòran fidèls a la Republica, e contribuisson plan a l'esfòrç de guèrra, que siá en òmes o en material. Mas, la ciutadanetat romana es fòrça pauc estenduda e los rancòrs e rason de revòlta s'acumulan contra lo poder central de Roma, cèc. L'organizacion generala d'Itàlia cambièt gaire dempuèi près de dos sègles, alara que lo territòri roman s'espandís ara sus una granda partida del bacin mediterranèu. Aquel blocatge provòca una guèrra civila terribla al començament del sègle I AbC, coneguda jol nom de « guèrra sociala », entre los Romans e lors aliats^[47].

La Republica se trapa sola al cap de tot una partida del bacin mediterranèu ont los territòris son rics. La presa de Grècia e d'una partida d'Asia aumenta l'intrada de riquesas dins tota la Republica. Lo nombre d'esclaus es multiplicat e lors bens aquerits per Roma. L'apòrt financièr consecutiu de totas aquelas guèrras e territòris absorbits es fòrt grand. L'esclavatge ven lo motor de la societat romana après la Segonda Guèrra Punica, quand los rics Romans començon a crear de grandas proprietats (Latifundis) dins las províncias conqueridas^[48].

Roma al cap d'Itàlia e subretot de las ciutats de la Granda Grècia après la Segonda Guèrra Punica, renforça son ellenisme. Lo grèc ancian es vengut lenga segonda, fòrça utilizada dins lo comèrci, una lenga de cultura tanben. Los Romans mai rics envian lors enfants dins las escòlas grègas. La presa de la Grècia romana en 146 AbC enfortís encara lo fenomèn. L'art grèc coneis un reviscòl vertadièr al mitan del sègle II, e son influéncia sus l'art italic es considerable. La prigonda ellenizacion de l'art roman es desirada per lo país dominator^[49].

Crisis de la Republica (fin del sègle II e sègle I)

La fin de la Republica es marcada per fòrça guèrras civilas e exterioras qu'an d'incidéncias considerablas sus l'economia e la societat romana. Las institucions politicas republicanas son pauc a pauc voidadas de lor contenguts al benefici dels generals al cap d'armadas de veterans que lor son vodadas.

Guèrras civilas e fin de la Republica

La guèrra benefícia subretot als rics. Los rengs dels ciutadans pichons proprietaris merman, subretot pendent la Segonda Guèrra Punica. I a donc mens d'agricultors. Las campanhas se cobrisson de grandas pasturas. Lo blat importat de Sicília fa concurréncia a aquel dels pichons productors latins que, roïnats, vendon las tèrras bon mercat als grands proprietaris e van a Roma rejónher la plèba urbana. Las grandas familhas crèan atal de domenis immenses, los latifundis, ont son installats des païsans non proprietaris, los colons, e fòrça esclaus. Forman la nobilitas, la noblesa qu'acapara las magistraturas e emplís lo Senat. A costat d'aquela noblesa fonzièra, apareis una classa novèla d'òmes d'afars que venon rics dins lo comèrci, la banca e lo crèdit. Lor riquesa lor permet de tenir una plaça importanta dins l'òrdre dels cavalièrs. La noblesa e los cavalièrs s'acòrdan per espleitar l'empèri naissent qu'es divisat en províncias. Òmes d'afars e magistrats eissits de la noblesa venon rics en las pilhant sovent de biais sistematic^[50].

Al contrari, en vila, lo caumatge creis, la man d’òbra salariada es concurrenciada per la massa dels esclaus balhats per las conquistas. Roma ven una vila bigarrada amassant, a costat dels ciutadans romans, d'Italics, de Grècs, d'Afranquits venent de pertot. Aquela fola dona una agitacion de contunh dins la ciutat. A partir de 133 AbC, las tensions se multiplican entre los rics e paures, mai qu'un luxe fins a l'otrança, apareis a Roma. Alara un ensag de reforma se dessenha amb los Grècs, eissits d'una granda familha nòbla. Pensan a far una reforma agrària per resòlvre lo problèma de la plèba, mas los dos fraires son chaplats un après l'autre, e las reformas abandonadas^[51].

De germans envasisson Gàllia e espotisson mai d'un còp las armadas romanas. Una reforma militara prigonda es començada, admetent, dins los rengs de l'armada, los proletaris, es a dire los ciutadans non proprietaris, qu'avián pas, fins ara, accès a las legions. Una armada de paures e de non ciutadans remplaça las armadas de ciutadans proprietaris terrencs, mas es una armada de mestièr, prèsta a se vodar al caòs e li obrir la via del poder, encara mai s'aquel es generós. La novèla armada permet a Roma e a Cai Mari de trionfar fàcia a doas menaças^[52].

Après los Gracs, ven lo temps dels ambicioses que lutan pel poder. Mercé a la reforma militara e a sas victòrias en Africa e en Gàllia, Cai Mari domina la vida politica, associant los caps del partit popular a son poder. En 91 AbC, comença la guèrra sociala, qu'opausa lo Senat e los Italians, qu'ensajan d'obtenir la ciutadanetat romana. En efièch, aqueles, alara que fan partida dempuèi longtemps de la Republica e donat d'importants contingents militars a l'armada romana, an gaireben totes pas aquerits l'estatut de ciutadans e son totjorn considerats coma de subjèctes. Roma capita a apasimar la rebellion en balhant lo drech de ciutat als aliats que s'èran pas revoltats e enseguida a totes aqueles que depausaràn las armas. Enseguida Silla capita a véncer las darrièras ciutats irreductiblas. Après la guèrra sociala, los Italians obtenon donc lo drech a la ciutadanetat romana e Itàlia es unificada jos un sol estatut juridic. Mas los problèmas demòran. Las institucions republicanas arriban pas a foncionar normalament. Los cavalièrs e la nobilitas s'afrontan per l'espleitacion de las províncias. Seguisson las guèrras civilas entre Silla e Mari, que massacrant lors opausants dins las carrièras de Roma, e acabant per la dictatura de Silla, que fa d'importantas reformas politicas, enforçant lo poder dels aristocratas e mermant aquel dels tribuns de la plèba. Se retira enseguida de la vida politica^[53].

Mas lèu de nòvas revòltas provòcan d'autras expedicions militaras afavorisent atal l'emergéncia de nòus generals venceires que se disputan lo poder. Pompèu e Marc Licini Cras fan fàcia a la rebellions e als enemics de Roma, amb succès. Pompèu s'aliga alara a Marc Licini Cras e a Juli Cesar en plan vam politic. Los tres òmes se partejan lo poder e forman lo primièr triumvirat. De 58 a 51 AbC, Juli Cesar fa la conquista de Gàllia, s'atiran atal prestigi e riquesa. Pòt alara se consacrar a son ambicion suprèma, la conquista del poder a Roma. Sap que pòt comptar sus la leialtat de las seunas legions e de sostens politics a Roma. Pendent que, Marc Licini Cras trapa la mòrt contra los Parts a Carres en 53 av. AbC Pompèu profèita de l'abséncia de Juli Cesar per èsser nomenat consul unic pel Senat en 52 AbC e acabar amb l'agitacion politica dins la vila. A la fin de 50, començament de 49 AbC la noblesa romana confia a Pompèu la mission d'aparar l'Itàlia. Cesar amb sas tropas fòrtas de 9 ans de combat en Gàllia fa la conquista d'Itàlia puèi venç las armadas de Pompèu en Ispània puèi a Farsal en 48 AbC. Los darrièrs partisans de Pompèu son vençuts en Africa en 46 AbC Juli Cesar demòra sol al cap de Roma après 4 ans de guèrra^[54].

Organiza una monarquia que lo nom es pas dich. Es nomenat pel Senat dictator per 10 ans puèi a vida en 44 AbC. Es « elegit » consul cada an e es tanben censor e sa titulatura es imperator, cap suprèma de las armadas. Ten tanben l'inviolabilitat tribuniciana. Torna organizar lo Senat en l'obrissent a des familhas non romanas originàrias de las províncias. Practica una politica favorabla als paures: remesa dels deutes, lotiment dels veterans, grandas òbras per melhorar Roma. Morís assassinat a las idas de Mart 44 AbC per un complòt dirigit per Brutus e Cassi^[55].

A la mòrt de Juli Cesar, son pichon nebòt e filh adoptiu, Cai Octavi, son luòctenent, Marc Antòni e lo proconsul de la Gàllia transalpina, Lepid s'entendon per se partejar lo poder. Forman lo segond triumvirat. Lor primièr objectiu es de venjar la mòrt de lor mentor. Cassi e Brutus son tuats en 42 AbC pendent la batalha de Filipes. Après la destitucion de Lepid coma triumvir per Octavi Divi Filius, los dos òmes son fàcia a fàcia. Lo conflicte es inevitable. Marc Antòni aliat a Cleopatra es vençut a Actium en 31 AbC Octavi contunha alara metodicament la conquista de l'Orient, find a agost de 30 AbC, quand Marc Antòni e Cleopatra se suicidan. Octavi demòra lo sol cap de Roma. E mai, l'opinion publica es cansada dels desòrdres e de las guèrras civilas, demanda un regime estable, que siá de biais autoritari^[56].

De retorn dins la ciutat, Octavi inaugura una èra novèla que s'acaba sonqu'amb la casuda de Roma al sègle V.

L'Empèri roman

Naut Empèri (sègle I al començament del III)

Lo Senat dona a Octavi lo títol d'August. Tot en daissant lo debanament de las ancianas magistraturas e del Senat, August concentra totes los poders. Los seus successors, los emperaires Juli Claudians, los Flavians e los Antonins menan l'Empèri Roman a son apogèu. A sègle II, la superfícia de l'Empèri roman es al maxim, e compte entre 50 e 80 milions d'abitants. Roma es amb un milion d'abitants la vila mai granda del mond mediterranèu.

D’August a la fin dels Severs

Juli Claudians
August (-27 a 14) Tibèri (14 a 37) Caligula (37 a 41) Claudi (41 a 54) Neron (54 a 68

*August de Prima Porta*, al Braccio Nuovo, Vatican, Roma.

August (Octavi), lo primièr emperaire de Roma, se vei atribuir lo poder proconsulari per dètz ans. Divisa l'Empèri en províncias senatorialas (pacificadas) e imperialas (ont i a de tropas armadas). Pren lo contraròtle absolut de l’armada, que n'assegura lo finançament e es protegit en permanéncia per la garda pretoriana, estacionada dins l’Urbs (fins alara pas cap de tropa aviá demorat a Roma). Lo Senat garda o recep d’importantas prerogativas dins los domenis de l’administracion civila (Roma, Itàlia, províncias), de las finanças, de la justícia e de la moneda. August vòl que siá, en fàcia de l’armada (reformada, que ven definitivament una armada de mestièr.), lo sol element civil que compta dins l’Estat. Jol principat d'August, Roma es divisada en quatorze « regions ». Fa executar d'òbras per estabilizar las ribas del Tibre. Per lutar contra los incendis, pro frequents dins la capitala, un còs de vigils es instaurat, e de nòus aqüaductes son bastits e tanben fòrça autres monuments^[57].

A sa mòrt, es lo seu darrièr filh adoptiu, Tibèri filh d'un primièr mariadatge de Livia, que ven emperaire. L'Empèri prospèra e acumula de fons que contribuisson alara a melhorar las finanças, mas son règne es tanben marcat per los murtres de personalitats politicas, e morís odiat^[58]. Caligula, son pichon nebòt e felen per adopcion, tresen filh de Germanicus, pren enseguida lo poder. Pendent sièis meses, los Romans pòdon se felicitar d'un emperaire just, util e liberal, que lor fan oblidar la sinistra fin del règne de Tibèri; mas una grava malautiá fa cambiar dramaticament Caligula, que ven un tiran. Una de las nombrosas conspiracions acaba amb el e es Claudi, son oncle, que li succedís^[59]. Malgrat son manca d'experiéncia politica, Claudi se mòstra un administrator capable e un grand bastidor public. Son règne vei l'Empèri grandir: cinc províncias s'apondan a l'Empèri coma Britània, en 43, Lícia, Mauritània, Norica e Tràcia. Espandís la ciutadanetat romana a fòrça de províncias, que Gàllia ont nasquèt. Mas es un emperaire flac, e morís empoisonat a l'instigacion d'Agrippina en 54, après aver, suls conselhs d'aquela, adoptat son filh Neron. Las primièras annadas de son règne son conegudas coma d'exemples de bona administracion, puèi fòrça escandals arriban, e tanben lo grand incendi de Roma. Mal conselhat, pren de decisions marridas e ordena un darrièr suicidi, aquel d'un excellent general, Corbulo, çò que provòca la rebellion de fòrça generals. L'emperaire es sacat pel Senat e se suicidi^[60]. es la fin dels Juli Claudians.

Annada dels quatre emperaires (69)
Galba (68 a 69) Oton (començament 69) Vitelli (mièg 69) Vespasian (69 a 79)

A la mòrt de Neron, l'Empèri coneis una primièra crisi. De generals: Galba, Ohon e Vitelli son cadun nomenats emperaires per lors tropas puèi assassinats en 69.

Flavians :
Vespasian (69 a 79) Titus (79 a 81) Domician (81 a 96)

Fin finala es lo cap de l'armada d'Orient, Vespasian, un Italian, que ven emperaire donant naissença a la dinastia dels Flavians. Restablís l'òrdre e la patz a Roma e dins las províncias revoltadas. Per assegurar son poder, l'emperaire s'inspira del modèl d'August tornan prene los grands tèmas de son règne e en monopolizant las magistraturas superioras. A l'escala de l'Empèri, mena una politica entre continuitat e novelum. Coma los precedents, multiplica las construccions publicas, coma lo Colisèu. D'autre costat, utiliza de novelums vertadièrs dins lo domeni financièr. Las frontièras de l'Empèri s'estabilizan e se fortifican amb la construccion d'un sistèma defensiu vigilant los pòbles barbars al delà de ren e danubi (Germans, Daces, Esarmats, Chattes)^[61]. Son filh Titus, que joguèt un grand ròtle jol seu règne, li succedís, mas es emperaire sonque dos ans. Lo segond filh de Vespasian ven alara emperaire. La conquista de Britània per Agricola contunha amb astre e Domician lança una ofensiva suspresa contra lo pòble german del Ren mai poderós a l'epòca, los Chattes, que venç. La preséncia romana en Britània e en Germania es seriosament enforçada. Mas fòrça lèu la situacion se deteriora sul Danubi. Los Daces acaban de s'unir e Domician interven en persona amb la garda pretoriana per los caçar. Fin finala, après de revèrs de generals romans, Domician preferís tractar e fa la patz amb lo rei dace, Decebal, que ven un rei client e percep de subsidis. Al començament del règne, Domician se mòstra liberal e just. Es lausat per son sens de la justícia, de la religion. Mas son natural inquiet, sa tendéncia a veire de complòts pertot, sa violéncia e son autoritarisme escursisson la fin de son règne. Es assassinat en 96 per una conspiracion de palais.

Antonins:
Nerva (96 a 98) Trajan (98 a 117) Adrian (117 a 138) Antonin (138 a 161) Luci Ver (161 a 169) Marc Aurèli (161 a 180) Commòde (180 a 192)

Lo Senat a ja previst un remplaçant amb Nerva que dona naissença a la dinastia dels Antonins. Adopta son successor Trajan, un Roman d'Ispània. Cinc emperaires remarcables sus sièis causisson, de lor vivent lor successor, car an pas de filh, pasmens la causida se fa totjorn sus de parents pròches. Los règnes de Trajan e de son successor Adrian correspondon a l'apogèu de l'Empèri Roman.

Trajan, tot en volent favorizar l'agricultura e desvelopar l'administracion, fa la conquista de la Dacia, de l'Empèri part e annèxa l'Arabia. L'emperaire desvelopa tanben la romanizacion de l'Empèri. La conquista de la Partia li subreviu pas pas^[62]. L'emperaire Adrian mena una politica mai defensiva. Jol seu règne, dins de regions frontièras, en Africa e en Britània, de fortificacions importantas se desvelopan, sovent nomenada limes. Adrian vòl melhorar lo foncionament de l'Empèri. Dins lo contunh d'un esfòrç començat per d'autres emperaires, vòl favorizar l'integracion dels provincials, entre autre per la creacion de colonias onorària: alara que lo tèrme colonia designava mai sovent l'installacion de colons romans, es alara un títol onorific concedit a una ciutat e qui dona la ciutadanetat romana a totes los seus abitants^[63].

Lo règne d'Antonin lo Pietós es pas marcat per de conquèstas, mas puslèu per una volontat de consolidacion de l'estat actual. Tradicionalament pendent son règne que se considèra que l'Empèri Roman es a l'apogèu, a causa de l'abséncia de guèrra e de revòlta majora en província. Pasmens aquela politica defensiva e atentista anóncia las dificultats financièras e militaras de l'Empèri Roman^[64]. Marc Aurèli e Luci Ver venon après Antonin. Lo segond moriguèt après uèit ans de règne, sens acte fòrt. Lo primièr es conegut per èsser un emperaire filosòf estoïc. A l'interior, compliguèt una òbra legislativa importanta. Passèt 15 ans sul front del Danubi a lutar contra los Barbars. L'Empèri intra alara dins un periòde plan mens propici: los vesins frontalièrs semblan mai poderoses, l'Empèri deu enfrentar de dificultats agràrias, de faminas, l'epidemia de la pèsta antonina^[65]^,^[66]. Marc Aurèli causís lo seu filh, Commòde coma successor. L'assassinat d'aquel, que se comportèt coma un tiran pendent una granda partida de son règne, acaba la dinastiá dels Antonins.

Segonda annada dels quatre emperaires
Pertinax (començament de 193) Didi Julian (mitat de 193) Clòdi Albin (193 a 197) Septimi Sever (193 a 211)

Son assassinat en decembre de 192 provòca una crisi politica coma a la fin de la dinastia dels Juli Claudians. La garda pretoriana assassina lo novèl emperaire Pertinax e pòrta al poder Didi Julian.

Severs
Septimi Sever (193 a 211) Publi Septim Geta (211) Caracalla (211 a 217) Macrin (217 a 218) Diadumenian (218) Elagabal (218 a 222) Sever Alexandre (222 a 235)

Es fin finala lo general de l'armada del Danubi, l’African Septimi Sever que pren lo poder. Al benefici l'armada aumenta los efectius e enfòrça lo poder imperial. Los pretorians que fan e desfan tant d'emperaires son recrutats d'entre las legions del Danubi fidèls a Septimi Sever. Salva un temps l'Empèri de l'anarquia e comença de reformas importantas politicas, militaras, economicas e socialas. La mescla culturala dins l'Empèri creis, las religions vengudas d'Orient venon mai popularas dins l'Empèri, subretot lo culte de Mitra pels militars. Aquel aspècte, a vegada, foguèt exagerat pels istorians que descriu los Severs coma una dinastia orientala^[67].

Nomena los seus dos filhs August, mas a sa mòrt, Caracalla lèu tua lo seu jove fraire Geta. Es conegut per aver publicat en 212, lo celèbre edicte que pòrta son nom balhant a totes los òmes libres de l'Empèri la ciutadanetat romana. Es assassinat sul front part sus òrdre del prefècte del pretòri Macrin que capita a prene sa plaça sonque pòt de temps. Nomena lo seu filh Diadumenian Cesar puèi August en 218, mas ambedós son assassinats^[67]. Lo cosin de Caracalla, Elagabal ven enseguida emperaire, mas tot ocupat al culte del dieu del mème nom daissa lo govèrn a sa grand, Julia Maesa. Es tuat pels pretorians e son cosin Sever Alexandre li succedís per un règne de tretze ans. Après son assassinat, l'Empèri cai dins un periòde fòrça mai perturbat, tradicionalament qualificada d'« anarquia militara », tèrme pasmens mal ajustada, perque se lo poder imperial es a vegada divisat, jamai es absent.

Poder e culte imperials

Los emperaires an la titulatura d'imperator, cap suprèma de las armadas. Pendent tota la durada de l'Emperaire roman, la victòria es un poderós factor per afortir lo poder. L'emperaire vençut se vei aisidament contestar lo poder per un autre general ambiciós. Totes los emperaires prenon l'abitud de se far elegir consul per mostrar la continuitat entre las institucions republicanas e lo principat. Aquò li balha l’imperium, lo poder de constrénher e d'èsser obeït de totes^[68]. Tanben an l’imperium proconsular çò que lor balha lo poder de governar totas las províncias. Coma tenent de la poténcia tribuniciana, an l’intercessio, es a dire lo drech de s'opausar a quina que siá decision dels magistrats de l'Empèri. Coma Juli Cesar, an la titulatura de grand pontife que ne fan los caps de la religion romana. Fan un jurament de fidelitat personala de totes los abitants de l'Empèri.

Fin a la fin de l’Empèri Bizantin, la succession d'un membre de la familha de l'emperaire defunt es pas automatic. Lo poder aparten ni a un individú, ni a una dinastia. Atal, i a de riscas importantas de guèrras civilas a cada fin de règne. Lo periòde dels Antonins, ont l'emperaire causís son successor fòra de la familha, e ont i a pas de trebolums a la presa de poder del novèl emperaire, es una excepcion^[68]. Lo Senat e lo pòble son crenhon fòrça d’una guèrra civila a cada succession. Accèptan donc lèu l'idèa qu’un descendent del prince regnant prenga la seguida de son paire. Un dels devers de tot emperaire es de preparar la transmission pacifica de son tròn. La causida mai logica es, quitament als vejaires dels Romans, de designar lo seu filh o de n'adoptar un. En cas de crisi, un general porta en trionf pels seus soldats pòt per las armas accedir al poder suprèma. La garda pretoriana encargat de far atencion a la seguretat dels emperaires joga un ròtle grandissent dins los complòts e los assassinats que marcan lo periòde imperial.

La foncion de grand pontife balha als emperaires un caractèr sacrat. En mai dins las cresenças popularas, Scipion l'African, Cai Mari e Silla an un caractèr divin. Cesar desvelopa a l'entorn del una legenda de divinitat pretendon venir de Vènus e d'Enèu. L'emperaire August inicia lo culte imperial. Fa divinizar Cesar e atal, coma son eretièr, s'auça atal al dessús de l'umanitat. Se dich filh d'Apollon. Assòcia tanben tota la comunautat al culte de l'engenh familial venent tanben lo paire de totes, d'ont son títol de paire de la patria. August rebuta d'èsser divinizat de son vivent. Daissa pasmens que se bastiguèsse de temples que li son consacrats subretot dins l'Orient abituat a considerar los seus sobeirans coma de dieus vivents, a condicion que son nom siá associat a aquel de la Roma divinizada. Lo movement contunha après sa mòrt. Totes los emperaires se plaçan jos l'auspici d'un dieu. Pauc a pauc, son assimilats a de dieus vivents dins tot l'Empèri. Après la mòrt recevon l'apoteòsi. Los Antonins prenon Jupitèr capitolin coma dieu suprèma. Pendent lo règne d'Adrian, la divinizacion de l'emperaire vivent progrèssa encara en Orient. L'ideologia imperiala pren d'aspèctes mai filosofics. L'emperaire deu sa reussita a son meriti (Virtus) e a la proteccion divina^[69].

Lo culte imperial es tanben un biais d'abituar los abitants de l'Empèri, tan desparièrs per la cultura e las cresenças a respectar lo poder de Roma mejans un emperaire divinizat. Dins tot l'Empèri, se restaure o se bastís de temples consacrats al culte imperial. De ceremònias son organizadas en onor de l'emperaire. Es lo moment per comunautat de s'encontrar dins de processions abans de sacrificis, de taulejadas e tota mena d'espectacles.

Administracion imperiala

Dins las províncias senatorialas, lo governador, un proconsul o un propretor, es nomenat pel Senat. Aquelas províncias son en patz e i demòra pas cap de legion en permanéncia. Dins las províncias imperialas lo governador, un legat propretor o procurator, es nomenat per l'emperaire. L'Egipte es dirigida per un prefècte pres dins l'òrdre equèstre nomenat per l'emperaire. Pasmens l'emperaire dispausa de poders de contraròtle dins totas las províncias. Pòt nomenar de legats extraordinaris dins las províncias senatorialas. Pertot dins l'Empèri, los domenis imperials, los impòstes indirèctes e las minas son administrats per un procurator nomenat per l'emperaire. L'Itàlia gausís d'un estatut privilegiat. Escapa a l'impòst fonzièr e es administrada dirèctament pel Senat.

Los governadors son nomenats per un temps de 4 a 6 ans. Gardan de ligams estreches amb lo poder central mercé a una correspondéncia abondanta. Devon vigilar los impòstes, l'òrdre public, lo cens, lo respècte de las proprietats. Dispausan d'una administracion fòrça redusida. De fach, intervenon dins la vida de las províncias subretot per jutjar un ciutadan roman, estofar los trebolums importants a l'òrdre public, resòlvre las dificultats financièras de las ciutats. Gaireben totas las questions administrativas son regladas a l'escalon local dins l'encastre de la ciutat. Aquela constituís pels Romans, l'encastre de vida ideal. D'ont existissián pas, subretot en Occident, los Romans ne creèron.

Dins la capitala, i a a l'entorn del sobeiran d'organismes e dels òmes qu'ajudan a governar. Lo conselh del prince que s'acompanha per prene las decisions màger es compausa d'òmes causits per lors competéncias militaras, juridicas o diplomaticas. Lo conselh torna pauc a pauc permanent e pren una plaça màger dins lo govèrn de l'Empèri. Lo prefècte del pretòri es lo personatge mai important de l'entorn imperial. Dirigís la garda pretoriana e es lo comandant en segond dins las expedicions militaras. Quitament acaba per menaçar lo poder imperial.

Organizacion militara

Fins a la mitat del sègle II, l'armada demòra una armada de conquista. August anèxa l'Illíria e ensag en van de conquerir Germània. Fixa las frontièras de l'Empèri al Ren e al Danubi. Claudi fa la conquista de la Britània, Trajan, aquela de la Dàcia, de l'Arabia. Fa la conquista efemèra de Part. A partir d'Adrian, lo mai important es de mantenir l'Empèri e pas mai de conquerir de territòris nòus. Una de las prioritats d'Adrian es de claure l'espaci roman dins una muralha destinada a aparar l'Empèri dels barbars. Faguèt bastir lo celèbre paret d'Adrian al nòrd de Britània^[70]. Los successors contunhan l'òbra. Als tèrmes de Germània, de l'Orient e de l'Africa, de parets son bastits. E fin finala foguèron nomenats limes pasmens se en latin, limes significa simplament camin de patrolha a la frontièra. De vias estrategicas permeton de circular aisidament fins a la frontièras per las defendre en cas d'atac. Tot comptat, los Romans an 9 000 km de frontièra a vigilar. L'armada demòra cantonada a las frontièras. Los governaires de las províncias frontalièras qu'aculhisson de legions son causits amb calcul per l'emperaire, car n'asseguran lo comandament. 400 000 òmes repartits en 30 legions (25 a l'epòca d'August) defendon las frontièras.

L'armada romana compren gaireben 150000 legionaris de ciutadanetat romana e engatjats per 20 ans. Son doblats per de tropas auxiliaras recrutadas d'entre los non ciutadans e que recebon la ciutadanetat romana acabat 25 ans de servici militars. A partir d'Adrian, una partida dels auxiliars se diferéncian de l'armada romana, car gardan lor armament tradicional^[70]. Los Italians, que al sègle I èran encara majoritaris dins las legions, volent totjorn mens evitar de far lo servici militar, cal donc anar cercar d'òmes dins las províncias que, quand son plan romanizadas, rebutan tanben a partir per l'armada. Los soldats se recrutan donc de totjorn mai dins las províncias mens romanizadas, quitament se, al sègle II, la garda pretoriana e los oficièrs (Centurions) son totjorn recrutats d'entre los Italians. L'Itàlia demòra atal lo principal luòc de recrutament per la formacion de novèlas legions coma se fasiá jos Marc Aurèli (Legio III Italica). Pasmens, l'armada romana venguèt a una armada de mestièr que mesclèt los pòbles desparièrs de l'Empèri. Son unitat ven d'un esperit de còs donat per una practica rigorosa, una disciplina de fèrre auçada al reng de divinitat, una religion especifica dels camps amb los dieus romans tradicionals e del culte imperial, un enquadrament de qualitat. Se deu als còs dels engenhaires militars la construccion de canals, de carrièras, d'Aqüaductes, e de barris. La preséncia de l'armada a las frontièras es un grand factor de desvelopament economic per aquelas zònas e un poderós instrument de romanizacion.

Societat de l'Empèri Naut

Los 80 milions d’abitants de l'Empèri apartenon per naissença o per fortuna a de grops socials diferents. Se nais esclau, òme libre o ciutadan roman. Los esclaus an pas cap de drech. Menan una vida fòrça dificila dins los latifondis o dins las minas. En vila lor astre es melhor: son servicials, artesans e quitament professors o artistas pels mai letrats. D'unes tenon botica e tornan una soma al mèstre per poder trabalhar. Tanben pòdon pagar lor afranquiment. Los subjèctes de l'Empèri son d'òmes libres que son pas ciutadans romans. Pòdon far testimòni en justícia. Devon pasmens pagar un impòst suplementari: lo tributum. Un ciutadan roman n'es per naissença, per decret o après 25 ans de servici militar. Gaireben totes los ciutadans exerçan de pichons mestièrs. A Roma, existisson 200000 ciutadans paures per quals las distribucions gratuitas de l'anóncia son vitalas.

Los mai rics fan partit dins l'òrdre equèstre o l'òrdre senatorial sus decision de l'emperaire. Dins aquela societat d'òrdres: òrdre senatorial, òrdre equèstre o òrdre decurional, la nobilitas se distinguís una reconeissença de l'origina e non pas per un estatut. Pasmens, la nobilitas pèrd de marcaires socials. Al sègle II la procession dels retrach desapareis. Venguèt alara reservada a las funeralhas imperialas^[71].

Al començament de l'Empèri, la societat es pas calada. Los esclaus, subretot urbans, pòdon èsser aisidament afranquits pels seus mèstre. Pauc a pauc totes los òmes libres venon a la ciutadans. L'edicte de Caracalla, en 212, fa de totes los òmes libres dels ciutadans romans, çò que « enfòrça l'unitat morala de l'Empèri^[72] ». Pasmens, los Barbars sometits per la fòrça coma las bassas jaças de la populacion egipciana recebon pas la ciutadanetat^[72]. Atal a Volubilis, los païsans isolats e las tribús miègnomadas mejancièras de la ciutat demòran de subjèctes de l'Empèri, levats d'unes caps recompensats atal de lor sosten^[73]. Mas pauc a pauc, las diferéncias se fan entre los honestiores, los poderoses, e los humiliores, los umils. Son tractats de biais inegal fàcia a la justícia: a la distincion juridica entre ciutadan e non ciutadan se substituiguèt una distincion sociala entre rics e paures.

La vila, luòc de la civilizacion romana

Gaireben totas las ciutats de l'Empèri, se viu a l'ora romana. Segon las estimacions^[74], Roma, la capitala compta mai d'un milion d'abitants jos l'Empèri Naut (entre 600 000 e 1.2 milion^[75]). Los Romans la nomena simplament l'urbs, la vila. Es amb Alexandria, la vila mai granda del mond roman. Dempuèi lo sègle I, la vila melhorèt fòrça pels emperaires. Aqueles fòrça monuments simbolizan la grandor de Roma e l'art de viure dels Romans. Los forums, luòcs de vida politica jos la Republica, son veguts d'ensems monumentals comprenent de basilicas, fòrça temples, d'arcs de trionf e de bibliotècas. Lo puèg del Palatin es ocupat pels palais imperials, l'ostal dels Augustes. Mas Roma es d'en primièr dins l'imaginacion populara, la vila dels jòcs. Fòrça monuments excepcionals lor son consacrats: lo circus Maximus entre lo mont Palatin e l'Aventin, Lo Colisèu, l'anfiteatre mai grand del mond roman, consacrat als jòcs del circ, subretot als combats de gladiators. Los tèrmes apareisson a la fin de la Republica. Los emperaires ne bastisson fòrça pels léser de la plèba romana. Per menar l'aiga que se cal pels tèrmes e una populacion nombrosa, fòrça aqüeductes son bastits. Al sègle I, pòdon menar cap a la vila gaireben un milion de mètres cubes d'aiga en un jorn. La vila grandiguèt pendent los sègles de biais desordonat. Las carrièras son estrechas e sinuosas. En 64, après l'incendi de Roma, Neron torna bastir la vila amb d'axes largs e aerats. Los mai rics vivon dins de vastas vilás, alara que los mai paures vivon dins d'immòbles collectius, los insulae.

L'arquitectura romana s'espelís dins las vilas, l'arquitectura imperiala fa novelum amb la generalizacion de la vòlta en plen cintre, e l'emplec sistematic del mortièr (opus caementicium) puèi de la brica (opus latericium), realizant de monuments totjorn mai audaciós a Roma (Panteon, Colisèu, forums imperials, tèrmes, etc.) e dins las províncias (pont de Gard, arenas de Nimes, etc.).

Las grandas metropòlis coma Cartage, Antiòquia revisculan. Los Romans bastisson de pertot dins l'Empèri de vilas amb plan regular lo plan ippodamian. La vila s’organiza a l'entorn de dos axes, lo cardo e lo decumanus. I a totes los monuments tipics de la romanitat. Las vilas an a lor cap un senat local nomenat curia recrutat d'entre los rics abitants de l'Empèri. Forman l'òrdre decurional. D'entre el es elegit los magistrats: edils — encargats de la polícia dels mercats e de las carrièras —, duumvirs — magistrats amb d'atribucions judiciàrias —, duumvirs quinquennals — elegit cada cinc ans e amb de foncions sensorialas. L'ordo dels decurions deu gerir las finanças (pecunia publica) e lo territòri de la ciutat, assegurar l'òrdre public e las relacions amb lo poder central. Los decurions e subretot los magistrats finançan en granda partida d'esperel, la construccion dels monuments e dels temples. A de somas legalament definidas e exigidas, pòdon apondre volontàriament un don del lor. Aquela practica nomenada evergetisme ten una plaça granda dins la construccion e la vida de las ciutats. L'evergetisme permet als aristocratas de las ciutats de manifestar lor liberaliaté e lor faste, pòt èsser un biais d'autocelebracion, marcar una estrategia familiala, lo monument donat remembrant la glòria de la familha per de generacions, al meteis temps fonda una coesion politica e sociala: lo don de l'evergeta pòt èsser cencebut coma un contra don que respond al respècte que li testimònia la ciutat e al poder politic que li es ligat. Festenals, espectacles e distribucions variadas, sovent eissuits de l'evergetisme, contribuisson, dins las ciutats, a l'elaboracion puèi al manteniment d'una cultura municipala, d'una coesion civica. Se l'istoriografia vegèt dins l'evergetisme un factor explicant l'abandon de las foncions politicas per las aristocracias localas, aquel ipotèsi es pas mai d'actualitat.

Dins las vilas de l'oèst de l'Empèri, lo latin s'espandís alara que l'èst demòra fidèl a la lenga grèga.

Prosperitat economica

Mai sovent, las riquesas produchas venon dels camps e de l'agricultura. Jos l'Empèri Naut, la tendéncia a la concentracion fonzièra se confirma. La nobilitas o los temples d'Orient possedisson de domenis vastes. Mas lo proprietari mai grand de l'Empèri, es lo quite l'emperaire que fa grandir los seus bens confiscant aqueles dels opausants. Lo centre del grand domeni o latifundi es la vilà, la demòra del mèstres amb las dependéncias. Se l'ideal avoat es aquel de l'autarcia, perque es lo patrimòni fonzièr e l'autosufiséncia que fonda la dignitat sociala, existisson d'importantas regions de culturas comercialas. La cultura màger es aquela de las cerealas que permet de noirir totes los abitants del domeni. Los agronòmas romans conselhan de servar una partida de la superfícia a de culturas comercialas coma la vinha e l'olivièr. La pichona proprietat pasmens desapareguèt. Demòra l'ideal de la societat romana, mas son importància mermèt. Se jos l'Empèri, l'agricultura evoluèt pauc, tecnicament difusèt d'unas practicas. L'existéncia de ganhs de productivitat es pas rebutat per d'unes autors.

Las principalas activitats artesanalas son efectuadas dins los camps, mas tanben dins las vilas: produccion textila, fabricacion e manteniment d'aisinas, produccion de terralha. D'importantas regions minièras se trapavan en Espanha e dins las regions del Danubi. Mas aicí tanben, los progrèsses tecnics son minimes. Lo trabalh manual e l'activitat de merças son, per las classas instruchas, una font de mesprés, una causa per las classas inferioras e los esclaus. L'existéncia d'esclaus tanben èra benlèu un obstacle al desvelopament del progrès tecnologic. Pasmens, las recercas arqueologicas recentas relativizan tanben fòrça los ancians jutjaments portats: los arqueològs e istorians s'acòrdan ara par exemple sus la difusion importanta e precòça de la molina dins l'Empèri roman.

La patz e la prosperitat de l'Empèri Naut provòcan un aument de las activitats comercialas. La Mediterranèa al còr de l'Empèri roman coneis un trafec intens. La piratariá es mestrejada mercé a las flòtas de guèrra dels emperaires que susvelhan en permanéncia. Las naus se riscan totjorn mai luènh en mar per acorchar la durada dels passatges. Mas pels la rotas cortas o mejanas, los marins preferisson lo cabotatge costièr. La Mediterranèa es obèrta de març fins a octobre, es a dire que la navigacion i es autorizada. En ivèrn, i a pas de navigacion. Los grands pòrts mediterranèus son Ostia, lo pòrt de Roma, Alexandria en Egipte e Cartage en Africa. Los ligams comercials tòcan tanben la Baltica, l'Africa negra mejan las caravanas transsaharianas, l'Índia e la China. L'Empèri es doncas pas un espaci claus. Lo gost pels produches de luxe dels Romans contribuís al comèrci internacional. Sus aquel aspècte l'Empèri perlonga los dos darrièrs sègles de la Republica, mas la dominacion economica italiana dins qualques domenis — ceramica sigillada, anfòras, vins — pren la plaça, amb lo temps, de las produccions provincialas.

Crisi de l’Empèri roman (sègle III)

Originas de la crisi

Los istorians s'interrògan encara sus las rasons de la crisi prigonda que passa l'Empèri roman al sègle III. I a de causas exterioras a l'Empèri podent l'explicar. En Orient, l'Empèri Part deliquescent daisse la plaça a l'Empèri Sassanid al segond quart del sègle III. Aquel empèri poderós, plan estructurat e agressiu es un dangièr de contunh sus las províncias d'Asia. Al nòrd èst d'Euròpa, los Germans orientals que vivon dins las regions de la mar baltica començan una lenta migracion cap al Sud e Sud Èst europèu. Atal fasent, caçan las autras tribús que se trapan suls territòris ont passan. Aquelas cercan a trobar refugi dins l'Empèri roman esperant i encontrar de tèrra nòvas e una presa rica^[76]. Lors incursions mòstran la flaquesa de l'estrategia defensiva romana. En efièch, las legions son amassadas a las frontièras. Un còp passada la region frontièra, los barbars pòdon ravajar las províncias sens gaireben pas d'empachament. Lo dispositiu militar roman, e l'organizacion del poder imperial son tanben pas plan adaptats a una guèrra subte sus dos fronts, en Orient e sus l'ensems Ren-Danubi.

Las dificultats intèrnas son degudas a l'alunhament totjorn mai grand dels militars prèsts a impausar de sacrificis pesucs als civils per aparar l'Empèri de las menaças d'invasions e de la classa possedanta qu'accèpta gaire l'aument de las cargas fiscalas. Sul plan politic, aquò se traduch per la pujada de l'òrdre equèstre, titular de las grandas prefecturas e totjorn mai present dins las província coma governador a la plaça de la classa senatoriala^[77]. E mai dempuèi 250, l'Empèri roman es tocat per d'epidemias que provòcan, al mens regionalament, una despopulacion e una crisi economica que patís subretot l'Occident ja ravatjat per las incursions germanicas.

L'estat mai recent de la recerca relativiza pasmens lo caractèr general e de contunh de la crisi. Lo sègle III es ara puslèu descrich coma marcat per de grandas crisis definidas melhor del punt de vista cronologic: crisi politica en 238, doas crisis gravas dins los ans 250 e 260, lo periòde mai dificil pel poder imperial. Mas l'accent es ara tanben portat sus la diversitat de las situacions regionalas, una prosperitat mantenguda en Africa, sus l'existéncia de periòde de reviscòl o sus de fasas d'auçament e de resisténcia, provocant puslèu un periòde de mutacion qu'una crisi e un declin de contunh.

Instabilitat imperiala

Anarquia militara:
Maximin I (235 a 238) Gordian I e Gordian II (238) Pupian e Balbin (238) Gordian III (238 a 244) Felip l'Arabi (244 a 249) Felip II (247 - 249) Trajan Dèce (249 a 251) Herennius Etruscus (251)Hostilian (251) Trebonian Gal (251 a 253) Volusian (253) Emilian (253)

Lo periòde comprés entre 235 e 268 es plan mal conegut. Setze emperaires se succediguèron, fachs e desfachs pel sòrt de las armas. Los emperaires son creats per un grop novèl, l’Estat major de l’armada. Causís l'emperaire novèl, qu'es enseguida avalizat pel Senat. Lo reng imperial es vengut, al vejaire dels militars, lo grad mai naut dins la ierarquia dels oficièrs^[68]. Atal Maximin I es lo primièr militar de carrièra a venir emperaire per la volontat sola d'aqueles soldats. Amb fòrça energia per securizar la frontièra fàcia als Dacis e als Esarmats. Exigís de la classa senatoriala e de províncias d'impòstes pesucs per pagar las despensas militaras que totalizan la mitat del budgèt de l'Estat. Aquela pression fiscala provòca la fraude fiscala de senators que la fortuna passa los milions de sestèrcis^[78] e la revòlta dels grands proprietaris d'Africa que pòrtan al poder Gordian I en associacion amb son filh Gordian II en 238. Son lèu vençuts. Maximin es tuat davant Aquilèu coma Pupian e Balbin, causís pel Senat coma novèls Augustes. A la fin de 238, Gordian III, lo falen de Gordian I ven emperaire^[79]. Es assassinat a l'instigacion del prefècte del pretòri, Felip l'Arabi que deu eliminar de concurrents abans d'èsser tuat en afrontant Deci. Deci es lo primièr emperaire tuat per de barbars, pendent la desfacha d'Abrittus fàcia als Gòts en 251. Trebonian Gal e Emilian se succedisson a un ritme subte. Aquel darrièr regnèt sonque quatre vint uèit jorns. La legitimitat imperiala que se basava sus la victòria es somesa a una espròva sevèra: la crisi militara encoratja las usurpacions: las armadas cercant un general eficaç e las regions menaçadas desirant un emperaire pròche pels aparar.

Peròde dich dels Trenta Tirans:
Valerian (253 a 260) Gallian (253 a 268)

Valerian regna associat a son filh Gallian. Es lo darrièr aristocrata a venir l'Emperaire^[80]. Devon far fàcia a las incursions dels Alamans e dels Francs en Gàllia e a l'ofensiva del sobeiran sassanid Sapor I e Siria. En 260, Valerian es tanben fa presonièr pels Pèrses e morís coma esclau en Iran. Gallian es lo sol emperaire que capitèt a arrestar una invasion dels Alamans en Itàlia del Nòrd. Abandona Dàcia conquerida per Trajan qu'èra venguda tròp dificila a defendre e fixa la frontièra de l'Empèri sul Danubi. Mas deu far fàcia a fòrça usurpacions, aquela de Macrian e de Quièt en Orient, de Regalien en Pannònia e de Postum en Gàllia que proclama l'Empèri de las Gàllias.

Emperaires illirians:
Claudi II (268 a 270) Quintil (270) Aurelian (270 a 275) Claudi Tacit (275 a 276) Florian (276) Probus (276 a 282) Carus (282 a 283) Numerian (283 a 284) Carin (283 a 285)

Los successors de Gallian son totes des militars que l'armada donèt una granda rigor e la fe en l'eternitat de l'Empèri Roman. L'Empèri venguèt militar. A partir de reformas començadas jos Gallian — levat de senators del comandament militar — los emperaires illirians fan fàcia a la crisi e tornan organizar la defensa de l'Empèri. Aurelian torna unificar l'Empèri metent un tèrme a las secessions palmirenianas e gallessas e fortifica Roma.

Transformacions après 260

Gallian comença una mutacion prigonda de l'estrategia militara. Despartís los mejans de defensa plaçant dins los principals noses rotièrs de l'Illíria de destacaments de legions frontalièras. Constituís una importanta cavalariá amb un comandament autonòma. Exclutz los senators dels emplecs militars e los remplaça per de cavalièrs. Fa intrar dins l'armada de barbars vençuts començant atal la « barbarizacion » de l'armada^[81]. L'armada absòrba una partida totjorn mai granda de las fonts de l'Estat. Un impòst especial, l'annònocia militara, es levada per la mantenir.

L'Empèri divisat a l'entorn de 271: Empèri de las Gàllias e de Palmira.

Las foncions de cap general e de cap de guèrra victoriós que ten tradicionalament l'emperaire son afortidas dins aquels periòdes de guèrras de contunh. A costat dels qualificatius abituals coma felix, s'associe totjorn mai sovent lo tèrme invictus. En efècte, un emperaire venceire pòt esperar la fidelitat dels seus subjèctes e de las seunas tropas. En cas de desfacha militara, de concurrents apareisson d'entre los autres generals. Los emperaires ensajan pasmens de trobar una legitimitat en transformant lo culte imperial. Aurelian es divinizat de son vivent. Sus las monedas, es inscrich deus e dominus natus (dieu e senhor de naissença).

Las dificultats del sègle III fan pensar als Romans que son abandonats pels dieus e seguís un periòde o los ciutadans rebutant de participar als cultes publics, coma los crestians e los Josieus son persecutats. Deci, a partir de 250 puèi Valerian renovèla l'obligacion de sacrificis, çò que provòca de persecucions contra los refractaris. En 260, son filh Gallian publica un edicte de tolerància mantengut pels seus successors pendent 40 ans.

L'oposicion entre la nobilitas e l'òme novèl es mai vivaç que jamai. L'Empèri passa entre las mans de familhas n'avent jamai exerçat la foncion imperiala. Los emperaires novi daissan a lor familha la noblesa en eretatge. Los honestiores de las províncias d'Occident e los dirigents dels pòbles barbars mejancièrs, venon tanben a la nobilitas que los incorpòra a las jaças mai nautas. Al subjècte la noblesa romana, garda un prestigi social immens, mas pèrd gaireben tota son autoritat politica^[71].

Antiquitat tardièra (fin del sègle III al V)

Emperaire de l'Empèri Bas

Tetrarquias:
Dioclecian (284 a 305) Maximian (286 a 305) Constanci I (305 a 306) Galeri (305 a 311) Sever II (306 a 307) Maxenç (306 a 312) Licinius (308 a 324) Maximin II (310 a 313) Constantin I (310 a 337)

Qualques meses après son arribada al poder, Dioclecian compren que pòt pas dirigir sol l'Empèri e confia a Maximian la tasca de s'ocupar de l'Occident coma Cesar puèi d'August. En 293, dona a Maximian un adjunt que pòrta lo títol de Cesar, Constanci I e se ne causís d'esperel un, Galeri. Atal los besonhs de l'Empèri donan per asard naissença a la tetrarquia, es a dire lo poder de quatre. I a pas de partatge territorial de l'Empèri roman, mas, los quatre òmes se departisson lo comandament de las tropas e los sectors ont intervenon. Dioclecian demòra pasmens lo primièr^[82]. Aquela novèla organizacion permet d'eliminar los usurpators que semanavan lo trebolum en Gàllia, de rebutar los barbars. La victòria suls Sassanids permet d'esforçar la preséncia romana en Mesopotamia amb la constitucion de cinc novèlas províncias^[83]. La politica interiora de Dioclecian es dins linhada dels emperaires dels sègle III. Enfòrça la divinizacion de la foncion imperiala. Provòca la darrièra e mai violenta de las persecucions contra los crestians.

En 305, los dos Augustes abdican lo mème jorn per daissar la plaça a lors Cesars, Galeri e Constanci I, que venon a lor torn Augustes. Dioclecian causís dos nòus Cesars, Maximin II Daïa e Sever II, escartant volontàriament de la succession los filhs de Maximian e de Constanci I. Dioclecian se retira ensegida a Espalato.

La segonda tetrarquia buta a las ambicions de Maxenci e Constantin I, filh respectius de Maximian e de Constanci I. Un periòde d'instabilitat seguís amb fins a sèt augustes al mème moment.

Constantinians:
Constantin I (310 a 337) Constantin II (337 a 340) Constanci I (337 a 350) Constanci II (337 a 361) Julian (361 a 363)

En 313, dos emperaires intran en liça, Constantin I, installat a Nicomèdia, e Licinius. !aquel darrièr es vençut un primièr còp en 316 puèi definitivament eliminat en 324. Constantin, primièr emperaire convertit al cristianisme, demòra alara lo sol sobeiran. Aquel meteis, causís l'anciana colonia grèga de Bizanci, installada sus la riba europèa de l'estrech del Bosfòr per fondar una novèla capitala que portarà lo seu nom, Constantinòple. Bastida sul modèl de Roma, foguèt inaugurada en 330.

Quand Constantin morís en 337, sa succession es pas reglada. Los tres filhs se partejan l'Empèri, mas acaban per se disputir. Fin finala l'Empèri torna s'unir jos l'autoritat del segond filh de Constantin lo Grand, Constantin II que nomena dos cesars als poders fòrça redusits. Lo novèl emperaire seguís la politica de son paire. Un dels cesars, Julian, responsable de Gàllia, empòrta una granda victòria suls Alamans en 357. Los seus soldats lo proclaman emperaire sens qu'aquel o vòlga a Lutècia. Constanci II morís l'an seguent. Julian, cosin del defunt emperaire renóncia al cristianisme per amor de la pensada grèga, que lo seu escais d'apostat. Ensag de restaurar las ancianas religions tornant obrir los temples e obtenent fòrça apostasias. Morís après 18 meses de règne, en 363, dins una escaramossa al retorn d'una campanha contra los Pèrses.

Valentinians:
Jovian (363 a 364) Valentinian Ièr (364 a 375) Valens (364 a 378) Gracian (367 a 383) Valentinian II (375 a 392) Maxim (384 a 388)

Los successors, Jovian, Valentinian Ièr en Occident e Valens en Orient tornan a una absoluda neutralitat religiosa. L’emperaire d’Orient Valens, fraire de Valentinian I^èr deu gerir las dificultats provocada per la preséncia al delà del Danubi dels Gòts. Valentinian I^èr daissa son poder a los seus dos joves enfants Gracian e Valentinian II. Après la mòrt de Valens a la batalha d'Andrinòpli en 378, Gracian se causís un collèga per l’Orient, Teodòsi I. Gracian es assassinat en 383. Valentinian II, lo jove fraire de Gracian, demòra alara sol august de l'Occident amb al seus costats lo general franc, Arbogast que l'assassina en 392. En 394, Teodòsi bat l'usurpator a la Batalha del Riu Freg ont las doas armadas perdon l'essencial de lors fòrças. Alara que lo dangièr barbar es totjorn mai insistent, las defensas de l'Empèri son aflaquidas per d'interminablas guèrras civilas.

Teodsians:
Teodòsi I (378 a 395) Honorius (395 a 423, Occid.) Arcadi (395 a 408, Orient)

En 395, Teodòsi I morís, après aver partejat l'Empèri entre sos deus filh. Arcadi l'aïnat recep l'Orient e Honori l'Occident. Aquel partatge es dins la continuitat dels règnes precedents. Lo partatge se vòl sonque administratiu. L'unitat de l'Empèri deu donc èsser preservada. Mas l'Occident d'Honori es aflaquit per d'annadas de guèrras civilas e contra los barbars. Perd una granda partida de sas tropas. L'economia de l'Occident demòra fragila alara qu'aquela d'Orient es astrada.

Las doas partidas de l'Empèri se separan definitivament.

Instruments del poder

La crisi del sègle III transformèt lo poder imperial qu'es vengut absolut. Lo Senat a pas mai d'influéncia. Se passèt del principat al dominat. Los emperaires de l'Antiquitat tardièra benefician tanben d'una construccion ideologica que pauc a pauc assimilèt los emperaires a de divinitats viventas e justifican atal lor poder absolut. Per Constantin coma per Dioclecian, l'autoritat imperiala es de natura divina^[84]. Dioclecian e Galèri, son filh adoptiu, se pretendon descendents de Jupitèr. Prenon l'escais de Jovian, son collèga Maximian e son cocesar aquel d’Herculian. Aquela sacralizacion del poder imperial a tanben per tòca de lavar tota legitimitat als usurpators eventuals perque sol l'emperaire es elegit dels dieus, e que sol son successor es legitim. En 312, Constantin causís lo cristianisme perque li balha una legitimitat novèla e al dessús de totes los autres^[85].

Constantin cerca pas a afirmar una filiacion divina. Pretend puslèu aver estat investit pel Dieu dels crestians per governar l'Empèri. La moneda de l'epòca mòstra una man sortissent del cèl e li para una corona. L'emperaire agís coma un clergue dins son biais d'exerçar lo poder. A Constantinòple, bastís son palais coma s'èra una glèisa; afirma aver recebut una vision del Crist coma s’èra un apòstol; agís coma un evesque al concili de Nicèa convocat per el meteis, mas l’es pas^[86]. Constantin afirma qu'es lo representant de Dieu sua la tèrra. Dins son intelligéncia rebat l’intelligéncia suprèma^[87]. S'acompanha d'un faste incresible per exaltar la grandor de la foncion imperiala. Ara la romanitat e la religion crestiana son ligats. Eusèbi de Cesarèa, torna sus las tèsis de Meliton de Sardas^[88], crea, l'epòca, la teologia de l'empèri crestian. Per el, l'unificacion politica permetèt l'unificacion religiosa. L'emperaire es dins aquel encastre, lo servicial de Dieu e coma l'imatge de filh de Dieu, mèstre de l'univèrs^[89]. L'emperaire recep tanben la mission de guide cap al salut e la fe crestiana. Son intervencion grandissenta dins las questions religiosas se trapan tanben legitimada dins lo cesaropapisme.

Organizacion militara

Lo nombre de soldats per legion fa pas que mermar dempuèi la reforma de Cai Mari a la fin del sègle II passèt de 6000 a 5000 jos l'Empèri Naut e es de segur a l'entorn de 2000 al començament del règne de Dioclecian^[90]. Dioclecian aumenta lo nombre de militars. Confia a de soldats sovent d'origina barbara, las limitanei^[83], la tasca de defendre lo limes. Las legions de manòbra son de talha mai redusida — 1000 legionaris — mas son mai nombroses que jol periòde precedent. Passan de 39 a 60. Son encargadas d'interceptar los Barbars que capitèron a passar una frontièra totjorn mai fortificada. La necessitat de la defensa de l'Empèri justifica l'abandon de Roma coma demorança imperiala al benefici de vilas mai pròchas de las frontièras: Trevèri, Milan, Sirmium, Nicomedia. Constantin acaba la transformacion de l'armada e realiza lo comitatus, l'armada de campanha. Son comandament es confiat a un magister peditum per l'infantariá e un magister equitum per la cavalariá^[91]. En cas de besonh, de mèstres de las miliças pòdon èsser creadas per una region particulara coma en Illíria. Dins las províncias e los diocèsis expausats, las tropas pòdon èsser dirigidas per un comes o un dux. Aquela armada es plan tractada pels emperaires.

Se supausa que l'armada romana del sègle IV compta entre 250 000 e 300 000 òmes. Per respondre a las dificultats de recrutament, Dioclecian impausa de règlas novèlas. Los proprietaris devon ara donar d'òmes a l'armada romana. Pendent lo sègle IV, obtenon lo drech de remplaçar los òmes per una soma en aur, l'aurum tironicum^[92]. Aquel sistèma es suprimit en 375, mas sonque per l'Orient. Un nombre significatiu de ciutadans cerca a fugir lo ròtle dins l'armada s'anant pel desèrt, se copant lo poce o venent clergue. Las condemnacions pesugas contra los desertors, l'ereditat del mestièr de soldat evitan pas las dificultats de recrutament, çò qu'obliga ls emperaires a far apèl als barbars.

Dioclecian e Constantin recrutan d'auxiliaris d'origina barbara per vigilar sul limes. Aqueles an pauc l'esperit roman. La distincion entre comitatus e limitanei fa nàisser l'armada romana de l'Empèri Bas. Jos Teodòsi, l'armada se barbariza encara mai. L'Empèri roman d'Orient garda las meteissas disposicions del sègle II a VII. La principal novelum es lo remplaçament del sistèma de conscripcion, tant injuste, per aquel del volontariat. Per atirar las recrutas, recebon d'exempcions fiscalas sus lors tèrras. L'armada manca alara pas pus de soldats^[93].

Al començament del sègle V, l'armada d'Occident compren teoricament 200 000 òmes a las frontièras, dels limitanei gaireben totes d'origina barbara, e 50 000 òmes dins l'armada de manòbra, lo comitatus. La paradòxa d'aquela armada es que las frontièras son defendudas per de soldats eissits de pòbles que cercan a envasir l'Empèri^[94].

Administracion e fiscalitat

Jos Dioclecian, las distincions entre províncias senatorialas e províncias imperialas son suprimidas. En 297, las divisa en d'entitats mai pichonas, las fasent passar de 47 a mai de 100. Aquelas novèlas províncias son amassadas en 12 diocèsis dirigits per de vicaris equèstres qu'obeïsson dirèctament als emperaires. Aquela multiplicacion de las circonscripcions administrativas e dels escalons administratius es percebuda coma essent mai eficaças per lutar contra los problèmas de l'Empèri. En 312, i a 108 províncias, 116 en 425^[95].

Constantin divisa l'Empèri en grandas circonscripcions que los limits fluctuan, las prefecturas regionalas amb al cap un prefècte del pretòri. Los prefèctes i an de grandas prerogativas civilas e judiciàrias^[96]. Cada nivèl administratiu — prefectura regionala, diocèsi, província — a la seuna capitala, los seus burèls, los seus foncionaris. Lo poder imperial es atal mai present a cada escalon, mas la massa salariala dels foncionaris es multiplicada per quatre e los grands poders que possedisson son de factors d'autonomia e de corrupcion^[97].

L'organizacion del poder central tanben es transformada. Lo prefècte del pretòri es remplaçat pel questeor del Palais sacrat que redigís los edictes. Aquel darrièr dirigís lo consistòri sacrat, que remplaça lo conselh de l'emperaire. Lo mèstre dels oficis dirigís lo personal administratiu, las fabricas d'armas e las scholæ de la garda; lo mèstre de las milícias, l'infantariá e la cavalariá; lo comte de las larguesas sagradas, lo fisc; lo comte de la fortuna privada, la res privata, es a dire la caissa privada de l'emperaire, los revenguts personals d'aquel darrièr essent eissits subretot del revengut dels seus immenses domenis. Çò novèl es lo grand aument dels foncionaris trabalhant dins los burèls centrals. Una fola de notaris, d'encargats de mission e agents secrets (los agentes in rebus tanben nomenats curiosi), près de 1 000 foncionaris al sègle V^[98], e d'emplegats divèrses fan de l'Empèri roman una vertadièra buroracia^[91]. Aquela administracion centrala pletorica contribuís a l'isolament de l'emperaire al respècte del rèsta de la societat.

Las finanças son abans tot destinadas a sosténer l'armada. L'anóncia militara foguèt pauc a pauc realizat a partir de la dinastia dels Severs. Es, jos Dioclecian, pagada en natura o en espècias. Per enfrentar las despensas aumentant, l'emperaire ordona que siá recensadas, totas las fonts de l'Empèri, òmes, bestials e autras riquesas. Lo cens, que se fa cada quinze ans, servís de basa per establir, un novèl impòst, la capitacion. La fiscalitat pesa subretot suls abitants dels camps. En mai de la capitacion, devon pagar la jugatio suls bens fonzièrs. Los senators devon pagar la collatio glebalis cada quatre ans. Jol règne de Teodòsi, la fiscalitat aumenta encara provocant de revòltas (Antiòquia en 387). En teoria, los revenguts de la res privata devon provesir a la cort e a la familha imperiala, mas una partida totjorn mai granda d'aquela caissa es balhada als immenses besonhs de l’Estat.

Economia e societat

L’economia romana es una economia subretot agricòla. La trilogia mediterranèa domiae la produccion: blat, vinha (vin), Olivièr (òli). La Sicília, l’Africa, l’Egipte, las Gàllias e l’Ispània produson las cerealas que noirisson las grandas vilas de l’Empèri. L’elevatge de cavals, indispensable pels jòcs e per l’armada es concentrada en Ispània, en Africa, en Siriá, en Tràcia e en Asia. A aquela epòca, dos sectors de l’economia pòdon èsser qualificats d’industrials. Son l’espleitacion minièra e la produccion de ceramica sigillada. Aquela es ligada a l’exportacion de produchs agricòlas. Es donc dins las grandas regions de produccion que se trapan los principals talhièrs de ceramica. près quaranta fabricas d’armas son espandidas per l’Empèri. Son d'industrias de l’Estat, coma las fabricas d’armaduras, de vestits pels soldats e las tinturariás^[99].

Al sègle IV las prefecturas de la vila e del pretòri s’apondan al consulat coma cargas permetent d’intrar dins la nobilitas. Constantin pren la decision de suprimir l’òrdre equèstre que los membres intran gaireben totes dins l’òrdre senatorial. Lo nombre de senators passa de 600 a 2000 membres^[100]. Lo Senat creat a Constantinòple compta tanben 2000 membres. L’òrdre senatorial oriental es recrutat d'entre los notables de las ciutats provincialas grègas^[101]. La nobilitas romana se caracteriza tanben per sa resisténcia a l’adopcion del cristianisme. Ligada al culte dels aujòls, a la cultura grecoromana, a la filosofia, espandís una nombrosa literatura anticrestiana^[102]. Pasmens, a la mitat del sègle IV, las grandas familhas romanas se convertisson pauc a pauc al cristianisme. Las invasions barbaras empachan pas l’aristocracia senatoriala de gardar sa riquesa fonzièra e son influéncia fins al sègle VIII. Monopoliza las cargas de comte e d’evesque^[103].

Dempuèi lo sègle III, l’Empèri Roman se noirís de las aportacions barbaras. Lo ròtle fondamental dels pòbles federats dins l’armada romana es evocat çai naut. Tanben poblèron las regions septentrionalas de l’Empèri menaçadas de despopulacion. Los decrets de Valentinian I^èr interdisent los maridatge romanobarbars mòstran qu’existís ja un mestissatge important a l'epòca. Los cas d'oficièrs barbars vivent dins l’Empèri e romanizats son frequents al sègle IV.

La ciutat demòra lo còr de la romanitat. Los luòcs tradicionals de la vida romana, los tèrmes, los circs e los anfiteatres son frequentats fins a la fin del sègle VI e quitament al delà per Constantinòple. Mas fòrça monuments ancians se deterioran, perque las finanças publicas son insufisentas per las poder mantenir, mai que lo periòde de l’Antiquitat tardièra es ric en tèrratrems. Las vilas de l’Empèri coneisson de transformacions. Bastisson de barris als sègles III e IV per s'aparar. Lo grand novelum arquitectural es la construccion d’edificis crestians, una basilica, un baptistèri e la demòra de l’evesque^[104], qu'una partida dels materials utilizat ven dels ancians monuments abandonats. Las novèlas residéncias imperialas: Trevèri, Milan, Sirmium, Nicomedia benefician de la preséncia de las tropas e dels emperaires.

Literatura e arts

A partir del sègle III e IV, los retrachs imperials venon imposant e colossal (coma l'estatua de Constantin I^èr), alara que la generalizacion de l’inumacion dona un vam novèl a l’art del bas relèu suls sarcofags, amb de tèmas decoratius dionisiacs o paleocrestians.

Los Romans revolucionan lo supòrt escrich dels libres, li donant la forma modèrna que coneissèm : generalizan lo codèx, volum de fuèlhas religadas mai manipulable e mai aisit de legir que lo tradicional rotlèu. Lo libre ven un objècte manipulable, aisit de transportar, de servar, legible per un sol individú. Mas demòra un objècte car, quitament se lo nombre de volums en circulacion aumenta fòrça. L'usatge del pergamin, mai solide, mas mai costós s'espandís als despens del papir. Lo passatge de volumen al codèx, a vegadas de talha plan redusida, a coma consequéncia la pèrda d'una partida dels tèxtes antics que son pas mai consultats^[105]. La plaça de l'escrich dins la societat aumenta de contunh.

A partir del sègle IV, la font de la literatura es subretot crestiana. La correspondéncia entre de grands esperits del temps, fòrça plan conservada, permet d'aver una coneissença fina de las mentalitats de l'Antiquitat tardièra. La retorica grèga es utilizada pels Paires de la Glèisa, que siá per redigir de sermons, explicar lo tèxtes sants o ensajar de convéncer los non crestians. L'agiografia se multiplica. Tot en contant la vida dels sants coma o faguèt Sueton o Plutarc, se concentra sus las vertuts crestianas de sants per ne far d'exemples pel lector. Al sègle VI e VII, lo genre agiografic multiplica los recits de miracles, que l'empòrtan sus l'exemple moral^[106]. Es donc pas susprenent que l'òbra màger de l'Antiquitat tardièra siá una òbra religiosa. S'agís de la La Ciutat de Dieu d'Agustin d'Ipòna, acabada en 423. Replica de biais magistral als detractors del cristianisme que fa la religion responsabla del sac de Roma de 410. Dins sa teoria de las doas ciutats, desvelopa l'idèa que Roma es una ciutat terrèstra donc mortala. La ciutat dels crestians es lo reialme de Dieu que los espèra après la mòrt. Devon donc pas ligar lor fei crestiana a l'existéncia de Roma quitament se devon servir l'Empèri amb leialtat.

Vam del cristianisme

Pendent longtemps èra avençada l'idèa qu'al començament del sègle IV, las províncias d'Orient son majoritàriament aqueridas al cristianisme. En Occident, las províncias mediterranèas son mai tocadas per la religion novèla que las autras. Mas de pertot dins aquela partida de l'Empèri roman, las campanhas demòran prigondament politeïstas^[107]. Ara l’espandiment de la cristianizacion de l’Empèri es controverciada^[108]. Sembla qu'en 312, los crestians representan pas que 4 a 5 % de la populacion totala de l’Empèri.

Constantin se convertís al cristianisme alara quel seu camp contra Maxenci en 312. En 313, l'edicte de Milan proclama la libertat de culte e prevei de tornar als crestians los bens que lor foguèron confiscats pendent la granda persecucion de Dioclecian. Aquela conversion pausa lo problèma de las relacions entre la Glèisa e lo poder^[86]. Acompanhat d'evesques, Constantin interven dins las disputas doctrinalas de la Glèisa. Un dels seus objectius es de restablir la patz civila dins l'Empèri. Luta contra lo donatisme en Africa e l’arrianisme en Orient. Quitament presida le concili de Nicèa en 325 que reconeis lo Crist coma Dieu e òme a l’unanimité, quitament Arri aderís a aquela doctrina^[88]. Mas contunha sa predicacion e es excomuniat. Los arrians adòptan de posicions fòrça favorablas al poder imperial, li reconeissent lo drech de trencar las questions religiosas d’autoritat. Constantin acaba per se convertir a aquela mena de cristianisme e se fa batejar sus son lièch de mòrt per un prèire arien^[83]. Aquela conversion cap a l'arrianisme es contestada per la Glèisa catolica e d'istorians. Son filh, Constanci II es un arrian convençut. Esita pas a persecutar los crestians nicèus encara mai que los pagans. Malgrat sas intervencions dins fòrça concilis, escaç a far adoptar un credo qui satisfasca los arrians e los crestians ortodòxes. Los successors, volent la patz civila obsèrvan una estricta neutralitat religiosa arrians e nicèus. La desfacha d'Andrinòple fàcia als Visigòts arrians permet als catolics ortodòxes de passar a l'ofensiva. Ambròsi de Milan, volent defendre lo credo de Nicèa contra los arrians, qualifica l'eretgia de dobla traïson, contra la Glèisa e contra l'Empèri^[109].

Mosaïc de la basilica Sant Ambròsi de Milan.

Gracian acaba decidir la condamnacion de l'arrianisme jos la dobla influéncia de son collèga Tedòsi e d’Ambròsi. L’emperaire d’Orient promulga de leis qu'enebisson las doctrinas s’opausan a la fe de Nicèa^[110]. L'emperaire de la pars orientalis, en 380, dins l'edicte de Tessalonica, fa del Cristianisme una religion d'Estat. Coma son collèga, promulga de leis antiereticas^[111]. Convòca un concili a Aquilèu, en 381, dirigit per Ambròsi. Dos evesques arrians son excomuniats. La Glèisa catolica èra alara pro fòrta per resistir a la cort imperiala. Après la mòrt de Gracian, lo partit arrian torna èsser influent a la cort. Fan promulgar una lei, lo 23 de genièr de 386, que prevei la mòrt per tota persona que s’opausariá a la libertat de las consciéncias e dels cultes^[112]. Ambròsi rebuta de concedir una basilica extra muros als arrians amb lo sosten del pòble e de los notables de Milan. La cort imperiala es obligada de cedir. Mercé a d'òmes coma Ambròsi, la Glèisa pòt se liberar de la tutèla imperiala, subretot en Occident e quitament revendicar la primautat del poder esperital sul temporal remembrant a l'emperaire los seus devers de crestian. Los crestians tanben los cal la fòrça publica per far prevaler lor vejaire. Atal Porfiri de Gaza obten de l'imperatritz Eudoxia, que lo seu espós Honori faga tampar los temples politeïstas de Gaza.

Los emperaires donan als membres del clergat fòrça privilègis. Son dispensats de las prestacions fiscalas impausadas als ciutadans. Los evesques prenon de poders de juridiccion civila. Las personas percaçadas pel poder benefícian del drech d'asil, atal son sortidas de la justícia imperiala. Fin finala los clergues passan pas la juridiccions ordinàrias e se tròban atal plaçats al dessús del drech comun. Constantin dona a la Glèisa una personalitat juridica que li permet de recebre de donas e de legs. Atal pòt aumentar sa poténcia materiala. Al sègle V, possedís d'immenses domenis que d'unes dependon de las institucions caritablas de la Glèisa. Lo desvelopament de las seunas institucions li permet d'ocupar un void daissat pels sistèmas de redistribucions pagans, s'interèssan als paures per çò que son e pas mai coma ciutadans o clients^[113].

Permanéncia del paganisme

Pendent tot lo sègle IV, los cultes politeïstas tradicionals contunhan, coma los cultes de mistèri d'origina orientala que son aqueles de Mitra, de Cibèla, d'Isis e de Sarapis malgrat de restriccions progressivas. Los tèxtes crestians que los denóncian violentament, las dedicaças, los ex voto, o d'atestacions d'òbras dins los temples ne testimònian^[114]. En Egipte, Chenouté, abat del monastèri Blanc en Egipte Nauta e mòrt vèrs 466, conta dins sas òbras sa luta contra los pagans, que nomena « los Grècs »^[115]. L'istorian pagan Zosim nos apren al subjècte que la novèla religion èra pas encara espandida dins tot l'Empèri Roman, lo paganisme que se mantenguèt pro de temps dins los vilatges après son audament dins las vilas.

Constantin interven pas que per enebir los sacrificis nocturnes, las practicas de mascariá e de Magia, los rites d’aruspici privada, çò que ten de la superstitio. Totjorn cequèt, quitament après 324, a estalviar los pagans. Garda a vida lo títol de grand pontife, çò que ne fa lo cap de la religion tradicionala manifesta mai sovent mai granda tolerància al respècte de totes los biais de paganisme^[85]. En efièch, la granda majoritat dels subjèctes de l'emperaire es encara pagana. Deu donc los estalivar. En 356, Constanci II enebís totes los sacrificis, de nuèch coma de jorn, fa tampar de temples isolats e menaça de mòrt aqueles que practican la magia e l'endevina^[116]. L'emperaire Julian, adèpte del paganisme, promulga en 361 un edicte de tolerància permetent de practicar lo culte de sa causida. Exigís que los crestians qu'avián pres de tresaurs dels cultes pagans los tornan. Los successors son totes crestians. En 379, Gracian abandona la carga de Grand Pontife. A partir de 382, segon l'idèa d'Ambròsi, evesque de Milan, l’altar de la Victòria, son simbòl al Senat, es arrancat de la Curia, alra que las Vestalas e totes los sacerdòcis perdon lors immunitats. Lo 24 de febrièr de 391, una lei de Teodòsi enebís a quin que siá d’intrar dins un temple, d’adorar las estatuas dels dieus e de celebrar de sacrificis, « jos pena de mòrt »^[117].

En 392, Teodòsi enebís los Jòc Olimpics ligats a Zèus e a Èra, mas tanben a causa de la nuditat del còs dels competitors, lo culte del còs e la nuditat, essent rebutat pel cristianisme. Pauc a pauc, los temples abandonats cason en roïnas. D’autres son destruits coma lo Serapé d'Alexandria a partir de 391, lo temple de Caelestis, la granda divessa cartaginesa eritièra de Tanit en 399. D'autra mena, lo quite cristianisme se trapa impregnat d'ancians rites pagans. De fèstas tradicionalas romanas son totjorn festejadas a la fin del sègle V, coma la fèsta de Lupercals consacrada a la feconditat e als amoroses. Per l'eradicar, lo papa Gelasi Ièr decidís en 495 de festejar sant Valentin, lo 14 de febrièr, un jorn abans la fèsta dels Lupercals per celebrar los amoroses. Es de segur un ensag de cristianizacion d'un rite pagan. Los Africans contunhan de celebrar de taulejadas los jorns anniversaris dels mòrts directament sus las tombas. Al sègle VI, Cesari d'Arles denóncia dins los seus sermons pels fidèls las practicas paganas que demòran dins lo pòble. La potada d'amulets, los cultes als arbres e a la fonts desapareguèron pas de la Gàllia miègjornala. Las denonciacions dels clergues son nombroses fins a la fin de l'Antiquitat tardièra.

De l’Empèri roman al mond medieval

Invasions o migracions germanicas en Occident ?

En 376, rebutats pels Huns, los Visigòts demandan asil a l’Empèri. Dos cent mila d’entre eles son establits al sud del Danubi, en Mesia^[87] en cambi de levada de las recrutas. Mas son espleitats pels foncionaris romans e lèu se revòltan. D'esclaus, de colons e de trabalhadors de las minas se liga amb eles per ravatjar Tràcia. Sens esperar l'arribada de son nebot Gracian, retengut pels Alamans en Occident, l'emperaire Valens engatja lo combat amb sa sola armada e es tuat pendent la batalha d’Andrinòple en 378 ont la cavalariá visigòta tòca la legion romana. Lo novèl emperaire de la partia orientala de l'Empèri, Teodòsi I, pacifica aviadament los Balcans e capita a conclure un novèl fœdus amb los Gòts en 382^[118]^,^[119]. Los Gòts an lo drech de s'installar en Tràcia. Conservon la lors leis e son pas somés als impòstes romans. Son donc gaireben independants quitament se s'engatjan a servir dins l'armada romana coma federats, es a dire jol comandament de lors pròpris caps. Teodòsi Ièr profiècha d'aquel periòde de relambi amb los Gòts per conclure una patz amb los Sassanids que durèt fins a 502^[120].

Après la mòrt de Teodòsi (395), los Visigòts dirigits per Alaric sacatjan Macedònia, Tessàlia, Grècia. Arcadi negocia fòrça car lor retirada cap a l'oèst. Estilicon, general d'origina vandala e tutor dels dos joves emperaires, es empachat de los combatre pel sobeiran d'Orient. En 402, alara que los Ostrogòts envasison las províncias danubianas, los Visigòts penètran en Itàlia. En 410, sacatjan Roma. L'episòdi es sentit coma una catastròfa pels Romans. Los pagans i veson la consequéncia de l'abandon dels dieus tradicionals. Sant Jiròni i vei lo castig dels pecats dels òmes^[121]. Sant Agustin afirma qu'i a pas cap de ligam entre lo cristianisme e l'Empèri^[122]. L’establiment definitiu dels Visigòts en Gàllia e en Espanha acaba amb lors atacas.

Mas mentretant, lo 31 de decembre de 406, los vandals, los Sarmats, los sueus, los alans e los alamans passan lo Ren lèu seguits pels burgonds. Ravatjan Gàllia e Britània, qu'es, alara, definitivament abandonada. Lo poderós partit antibarbar present a la cort imperiala obten una epuracion de l'armada e de l'administracion en Itàlia, la privant dels defensaires eficaces e fidèls^[123]. L'emperaire, installat a Ravena, deu acceptar l'installacion de novèls reialmes barbars en Gàllia^[124]. En 429, los Vandals envasisson l'Africa romana que ne fan la conquista en 10 ans. Copan Itàlia d'un dels seus granièrs de blat, de lor flota contraròlant la Mediterranèa occidentala. En mai son d'arrians fanatics e persecutan los Romans ortodòxes^[125]. La cort imperiala deu de conclure de fœdus amb los envasaires. En 435, los Vandals obtenon a lor torn l'estatut de federats en Africa orientala^[126]. Lo rei sueu Ermeric crea un vertadièr reialme a l'entorn de sa capitala Braga obtenent un fœdus en 437-438. Las províncias danubianas demòran fidèlas a l'Empèri, mas passan jos l'autoritat de Constantinòple. L'Empèri Roman d'Occident se redusís a l'Itàlia e una partida de Gàllia.

Aeti, general de Valentinian III d'origina barbara, contunha a lutar contra los Barbars. Rebuta los Francs cap al nòrd, los Visigòts cap al sud de Gàllia e Ispània. Venç ls Burgonds mercé a son armada compausada d'Huns — Aeti aviá estat ostatge a la cort dels Huns pendent son enfança, ont venguèt un amic del jove Atila — e los transferís en Esapaudia ont en 434, Valentinian III los autorisa a s'installar coma pòble federat. En 451, mercé una armada mai barbara que romana, — compren un fòrt contingent visigòt —, capita a rebutar Atila a la batalha dels camps Catalaunics. Mas es sagnat en 454 pel quita Valentinian III, gelós dels seus succès. L'emperaire es a son torn assassinat pels partisans d'Aeti. L'Empèri Roman d'Occident coneis alara una instabilitat politica amb d'emperaires despoderats, contestats per d'usurpators. En 455, Roma es sacatjada pendent mai d'un mes pels Vandals de Genseric. Los Barbars s'espandisson alara en Gàllia malgrat l'accion de defensors de la romanitat coma Egidi e son filh Siagri^[125]. Un d'aqueles, Odoacre, despauda lo jove emperaire Romul Augustul e torna los insignes imperials a Constantinòple en 476. Aquel eveniment passa sens bruch en Occident coma en Orient, tant l'emperaire d'Occident aviá perdut son importància. Pasmens pendent longtemps, los istorians occidentals lo marquèron coma data de la fin de l'Empèri roman, tant Roma èra vista coma una entitat occidentala.

En 488, Teodoric lo Grand, rei dels Ostrogòts conqueriguèt Itàlia, alara dins las mans d'Odoacre a la demanda de l'emperaire d'Orient Zenon^[127] que se considèra coma lo sol mèstre de l'Empèri. Après la presa de Ravena en 493, la poténcia dels Ostrogòts s'espandís en Itàlia, Sicília, Dalmàcia e al nòrd d'Itàlia^[128]. Coma representant del poder imperial, Teodoric ensaja d'espandir son poder suls autres reialmes barbs, arrians coma el. Per Teodoric, los Gòts son los protectors dels Romans. L'administracion romana encara existís donc. La politica e la cultura romanas an una granda influéncia suls Gòts. L'emperaire roman li confèra quitament lo títol de rei. Lo reialme ostrogòt d'Itàlia es un excellent exemple de la collaboracion entre Constantinòple e los reis barbars.

La romanitat en Orient

Article detalhat: Empèri Bizantin.

Al sègle V, l'Orient conéis un long periòde de prosperitat economica. Las caissas de l'Estat son plenas d'aur^[129]. Jol règne de Teodòsi II, la vila de Constantinòple contunha a grandir e recep un barri nòu, lo paret de Teodòsi. Un còdi juridic es publicat, lo Còdi de Teodòsi. Mas l'Empèri es destabilizat per de conflictes religioses violents, entre nicèus e arrians e a partir de 430 entre nestorians e monofisitas. A partir de 440, los Huns menaçan l'Empèri d'Orient. Un tribut e l'autreg d'una dignitat romana a Atila permeton d'alunhar lo dangièr. Marcian, espós de Pulcheri, la sòrra de Teodòsi II règne de 450 a 457. Leon I^èr es lo primièr emperaire d'Orient a recebre la corona de las mans del patriarca de Constantinòple. Son felen Leon II règne pas que d'unes meses. Es donc son gendre Zenon que vestís la porpra imperiala pendent quinze ans de 476 a 491. Es jos lo seu règne que lo darrièr emperaire roman d'Occident Romul Augustul es destituit per Odoacre. Es donc lo sol emperaire del mond roman, mas son autoritat sus l'Occident es sonque teorica^[130]. Jol règne d'Anastasi (491-518), la guèrra contra los Pèrses torna. Lo Senat causís enseguida un oficièr macedonian, Justin (518-527) que lo nebot, Justinian passa totes los escalons de la carrièra administrativa.

Justinian (527-565) es lo darrièr emperaire roman. Estimant que tot territòri qu'èra estat roman o demòra inalieniablament^[127], Consacra una granda partida de son règne a tornar prene als Barbars las tèrras de la romanitat e fa de l'Occident son objectiu primièr. Conquerís Africa suls Vandals en qualques meses. Utiliza l'aflaquiment d'Itàlia après la mòrt de Teodoric per intervenir dins la peninsula en 535. La conquista es mai dificila que s'esperava e es definitiva sonqu'al tèrme d'una guèrra devastatritz entre 552 e 554. En 554, los Bizantins fan la conquista d'una partida de l'Espanha visigòta fins a Còrdoa. De mai, las conquistas de Justinian son fòrça costosas. Negligís la menaça persana qu'escarta un temps pel pagament d'un tribut e aquela dels Eslaus qu'apareisson al nòrd de l'Empèri d'Orient. Sacrifica atal l'avenir de regions vitalas per l'Empèri d'Orient o bizantin per contunhar lo sòmi d'un empèri universal. Tanplan capita a reconciliar los tenents de l'ortodoxia romana e los monofisitas.

Aquela reconquista agota Roma e l'Itàlia e gaire pas durabla. En 568, solas las regions de Ravena e de Roma son encara dins las mans dels Bizantins. Lo rèste d'Itàlia ven lombard. Jol règne d'Heraclius (610-641) l'Empèri d'Orient pren un caractèr grèc ineluctable. Lo títol de Basileus remplaça aquel d'August, las províncias venon de tèmas. Es tanben l'epòca de las primièras conquistas aràbias. Siria, Jerusalèm, Egipte, Mesopotamia son definitivament perdudas après sièis sègles de romanitat. Lo mond bizantin remplaça definitivament lo mond roman oriental.

Annèxes

Bibliografia

Fonts anticas

Un nombre pro important de tèxtes istorics de l'Antiquitat, escrich en latin o en grèc ancien, nos venon mejans de còpias. Pasmens que lor contenguts siá sovent controversiat, son una font màger d'informacion sus l'istòria politica de la Roma antica. Se pòt citar:

Tit Livi (trad. (fr) Désiré Nisard), Histoire romaine, París, 1864 (en linha). Òbra monumentala cntant l'istòria de Roma dempuèi los començaments fins a la mòrt de Drus en 9 AbC Mas demòra pas que los primièrs libres, fins a las guèrras samnitas, puèi la Segonda Guèrra Punica fins a la batalha de Pydna en AbC. Pels periòdes mai ancians, Tit Livi admet ne poder diferenciar la legenda e la realitat, mas es una font pro fisabla a partir del sègle IV
Denís d'Alicarnàs (trad. (fr) Earnest Cary), Antiquités romaines, Harvard University Press, 1937 a 1950 ((en) >en li,nha). Òbra principala dels començament de la Republica Romana, fòrça mai detalhada que lo recit de Tit Livi, mas tanben, gaireben totes los libres son perduts, e demòra pas mai que l'istòria de la fondacion de Roma a la mitat del sègle V. Entre tradicion e realitat, aquel recit es pro fisable dins las grandas linhas.
Ciceron (trad. (fr) Abel-François Villemain), De la République, París, 1864 (en linha). Tractat en sièis libres del filosòf roman tractant de las institucions e lo govèrn de la Republica romana abans la crisi del sègle I
Polib (trad. (fr) Fustel de Coulanges), Histoire générale, Amians, 1858 (en linha). Font preciosa sus las guèrras punicas e expausat de las institucions de la Republica romana
Dion Cassi (trad. (fr)Étienne Gros), Histoire romaine, Didot, París, 1864 (en linha). Òbra que conta l'istòria de Roma dels començaments fins a 229 ApC, mas levat qualques fragments suls començament de la Republica, demòra pas que la darrièra mitat, fisabla, tractant de las guèrras civilas romanas e de l'Empèri.
Eutròp (trad. (fr) Nicolas-Auguste Dubois), Abrégé de l'Histoire Romaine, 1865 (en linha). Òbra qui cobrís lo periòde mai long de l'istòria de Roma: de la fondacion de la vila fins a 364 ApC
Flor (trad. (fr) Désiré Nisard), Abrégé de l'Histoire Romaine, 1840 (en linha). Òbra que cobrís lo mème periòde que la precedenta.
Sueton (trad. (fr) Jean-Louis Burnouf), Vie des douze Césars, 1855 ( en linha). Es una òbra biografica dels dotze primièrs imperatores de Roma, de Juli Cesar fins a Domician. Es gaireben fisable pasmens s'es, a vegada, pauc critic e esita pas a contar de rumors e calomnias.
Tacit (trad. (fr) Jean-Louis Burnouf), Histoires e Annales, 1858 (en linha). Las Annalas van de 14 fins 68 e son en partida perdudas. Las Istòrias van teoricament de 68 a 96, mas sola la partida tractant dels ans 69 e 70 demora
Eusèbi de Cesarèa (trad. (fr)Émile Grapin), Histoire ecclésiastique, 1911 (en linha). Son recit es mai sovent racional e precís, mas es pas un istorian objectiu: cossí d'esperel l'indica, fa òbra d'apologista e de propaganda pel cristianisme e omet d'informacions.
Ammian Marcellin (trad. (fr)Désiré Nisard), Histoire romaine, 1860 ( en linha). Sola la partida tractant dels ans 353 a 378 demora

D'autres tèxtes donan d'informacions preciosas sus d'eveniments precises. En mai, la literatura latina, que demòra fòrça tèxtes, dona fòrça informacions sus la mentalitat e l'istòria culturala de Roma.

Obratges generals

Theodor Mommsen (trad. (fr) Charles Alfred Alexandre), Histoire de la Rome antique, París, 1863-1872 (en linha).
(fr)Jean Dautry, Georges Hacquard e Olivier Maisani, Le Guide romain antique, éd.Hachette, París, 1952 ISBN: 978-2-01-000488-9.
(fr)Pierre Grimal, La Civilisation romaine, ed.Flammarion, París, 1960 (ed. nov. 1981) ISBN: 978-2-08-081101-1.
(fr)Michel Christol e Daniel Nony, Des origines de Rome aux invasions barbares, ed.Hachette, París, 1974 (ed. nov. 2003) ISBN: 978-2-01-145542-0.
(fr)Lucien Jerphagnon, Histoire de la Rome antique: Les armes e les mots, ed.Fayard, París, 1987 (4a ed. 2010) ISBN: 978-2818500958.
(fr)Yann Le Bohec, Marcel Le Glay e Jean-Louis Voisin, Histoire romaine, ed.PUF, París, 1991 (2a éd. 2011) ISBN: 978-2-13-055001-3.
(fr)Mireille Cébeillac-Gervasoni, Alain Chauvot e Jean-Pierre Martin, Histoire romaine, ed.Armand Colin, París, 2006 (2a ed. 2010) ISBN: 978-2-200-26587-8.

Monarquia e Republica

(fr) Hinard, François, République romaine, ed.PUF, coll. « Que sais-je ? », París, 2000 ISBN: 978-2-13-044546-3.
(fr)Jacques Heurgon; Rome e la Méditerranée occidentale jusqu'aux guerres puniques 3a ed PUF; col. Nouvelle Clio : l'histoire e ses problèmes; París, 1980; p. 477, isbn 2-13-045701-0

en linha

Marcel Le Glay, Rome, grandeur e déclin de la République, ed.Perrin, París, 1990 (ed. nov. 2005) ISBN: 978-2-262-01897-9.
Claude Nicolet, Rome e la conquête del monde méditerranéen, 264-27 av. J.-C., ed.PUF, París, t. I, 2001 ISBN: 978-2-13-051964-5 e t. II, 1997 ISBN: 978-2-13-043913-4.
Danièle Roman, Rome : la République impérialiste (264 - 27 av. J.-C.), ed.Ellipses, París, 2000 ISBN: 978-2-7298-0425-1.
Dominique Briquel, La Prise de Rome par les Gaulois, París, PUPS, 2008

Empèri roman

(fr) Pierre Grimal L'Empire romain ed. Fallois 1993 París
(fr) Paul Petit Histoire générale de l'Empire romain Le Seuil París 1974
(fr) Paul Veyne L'Empire gréco-romain Le Seuil 2005 París isbn 978-2-02-057798-4
(fr) René Ponthus; illustarcions Emmanuel Cerisier Atlas des Romains 2005 Casterman isbn 2-203-11651-X

Antiquitat tardièra

(fr)Michel Balard, Jean-Philippe Genet e Michel Rouche, Des Barbares a la Renaissance, éd.Hachette, París, 1973 ISBN: 978-2-01-145540-6.
(fr)Brown, Peter, Rousselle, Aline e Veyne, Paul, Genèse de l'Antiquité tardive, ed.Gallimard, París, 2001 ISBN: 2070700267.
(fr)Ducellier, Alain, Kaplan, Michel e Martin, Bernadette, Le Proche-Orient médiéval, ed.Hachette, París, 1978 ISBN: 978-2-01-005523-2.
Gibbon, Edward, Histoire de la décadence e de la chute de l'Empire romain, 1828 (en linha).
Lançon, Bertrand, L'antiquité tardive, ed.PUF, París, coll. « Que sais-je ? », 1997, ISBN: 978-2-13-048125-6.

Societat romana

(fr)Andreae Bernard, L’Art de l’ancienne Rome, ed. Mazenod, París, 1973 ISBN: 978-2-85088-004-9.
(fr)Christophe Bade, La noblesse de l'Empire romain. Les masques e la vertu, ed.Champ Vallon, Seyssel, 2005 ISBN: 978-2-87673-415-9.
(fr)Boissier, Gaston, La religion romaine d’Auguste aux Antonins, 1909 (en linha).
(fr)Breaugh, Martin, L'Expérience plébéienne. Une histoire discontinue de la liberté politique, ed.Payot & Rivages, París, 2007 ISBN: 978-2-228-90260-1.
(fr)Dumézil, Georges, Mythe e Épopée I. II. & III., éd.Gallimard, París, 1995 ISBN: 978-2-07-073656-0.
(fr)Marrou, Henri-Irénée, Histoire de l’éducation dans l’Antiquité, ed.Le Seuil, París, 1948 ISBN: 978-2-02-006015-8.

Institucions politicas

Mommsen, Theodor (trad. (fr) Paul Frédéric Girard), Le droit public romain, París, 1871-1892 (en linha).
(en) Abbott, Frank Frost, A History and Description of Roman Political Institutions, Elibron Classics, 1901 ISBN: 978-0-543-92749-1.
(en) Byrd, Robert, The Senate of the Roman Republic, Lightning Source (en), 1995 ISBN: 978-0-89875-393-6.
(en) Lintott, Andrew, The Constitution of the Roman Republic, Oxford University Press, 1999 ISBN: 978-0-19-926108-6.
(en) Taylor, Lily Ross, Roman Voting Assemblies : From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar, University of Michigan Press, 1966 ISBN: 978-0-472-08125-7.

Article de l'Encyclopædia Britannica

(en) « Ancient Rome », Encyclopædia Britannica, 2008.

Discografia

(en) Synaulia, Music of Ancient Rome, Vol. I – Wind Instruments - Amiata Records, ARNR 1396, Florence, 1996^[131]
(en) Synaulia, Music of Ancient Rome, Vol. II – String Instruments - Amiata Records, ARNR 0302, Rome, 2002

Nòtas e referéncias

↑ (en)F.F. Abbott, A History and Description of Roman Political Institutions, 1901, pp.1-2.
↑ F.F. Abbott, op. cit., p.5.
↑ Modèl:VirÉné, II-VII.
↑ (fr)M. Cébeillac-Gervasoni, « La royauté e la République », Histoire romaine, París, 2006, p.18.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.3-6.
↑ Heurgon 1993, p. 212-213
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.3-5.
↑ ^8,0 ^8,1 et ^8,2 F.F. Abbott, op. cit., p.6.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.9-10.
↑ F.F. Abbott, op. cit., p.7.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.7-8.
↑ F.F. Abbott, op. cit., p.8.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.4-9.
↑ F.F. Abbott, op. cit., p.21.
↑ (fr)G. Dumézil, Mythe e Épopée, I. II. & III., Gallimard, Paris, 1995.
↑ (fr)M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.14-16.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.11-12.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.40-41.
↑ ^19,0 et ^19,1 Encyclopædia Britannica 2008, Ancient Rome.
↑ J. Carcopino, Virgile e les origines d'Ostie, 2^en éd., Paris, 1968, pp.416-420.
↑ A. Giovannini, Le sel e la fortune de Rome, dans Athenaeum 1985, pp.373-286.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.47-49.
↑ (fr)Dominique Briquel, La prise de Roma par les Gaulois, París, PUPS, 2008
↑ (it)Marta Sordi; Guerra E Diritto Nel Mondo Greco E Romano; Vita e Pensiero; 2002
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.64-65.
↑ F.F. Abbott, op. cit., p.29.
↑ (en)Olga Tellegen-Couperus, A Short History of Roman Law, pp.19–20.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.43-48.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.51-53.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., p.68.
↑ F. Hinard, Histoire romaine, Paris, 2000, p.260 e suivants.
↑ F. Hinard, op. cit., pp.266-267.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.94-98.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., p.99.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.99-100.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.101-103.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.99-103.
↑ ^38,0 ^38,1 et ^38,2 Modèl:PolHis, VI.
↑ R. Byrd, The Senate of the Roman Republic, 1995, p.44.
↑ ^40,0 et ^40,1 Cicéron, De la République, II, Modèl:Lire en ligne.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.196&257-259.
↑ L.R. Taylor, Roman Voting Assemblies : From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar, 1966, pp.3-7&63.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.151&196.
↑ A. Lintott, The Constitution of the Roman Republic, 1999, pp.95-113.
↑ R. Byrd, op. cit., p.20.
↑ F.F. Abbott, op. cit., pp.65-80.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., p.137.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.141-145.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.146-148.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.152-153.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.153-158.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.159-160.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.162-168.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.170-180.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.180-181.
↑ M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., p.182.
↑ J.-P. Néraudau, Auguste, Les Belles Lettres, 2007.
↑ P. Renucci, Tibère, l'empereur malgré lui, éd.Mare e Martin, 2005.
↑ P. Renucci, Caligula, l'impudent, in-folio, 2007.
↑ E. Cizek, Néron, Fayard, 1982.
↑ L. Homo, Vespasien l’empereur del bon sens, Albin Michel, Paris, 1949.
↑ P. Petit, Histoire générale de l'Empire romain, T. 1 : Le Haut-Empire, Seuil, 1974, pp.150 e segents.
↑ P. Petit, op. cit., pp.170 e seg.
↑ (fr)B. Rémy, Antonin le Pieux. Le siècle d'or de Rome (138-161), Fayard, 2005.
↑ (fr)Marc Aurèle, Pensées a moi-même, ed. Mille e una nuits, 2005.
↑ (fr)P. Grimal, Marc Aurèle, Fayard, Paris.
↑ ^67,0 et ^67,1 (fr)M. Le Glay, Rome : T2, Grandeur e chute de l'Empire, Perrin, 2005, pp.336-337.
↑ ^68,0 ^68,1 et ^68,2 (fr)P. Veyne, « Qu'était-ce qu'un empereur romain », Diogène, n°199, 2002/3 Modèl:Lire en ligne.
↑ (fr)P. Petit, Histoire générale de l'Empire romain, T. 1 : Le Haut-Empire, Seuil, 1974, p.181.
↑ ^70,0 et ^70,1 (fr)V. Vassal, Le nouvel Hadrien, L'Histoire n° 335, octobre 2008, p.28.
↑ ^71,0 et ^71,1 ==Nòtas e referéncias== <references/> C. Badel, La Noblesse de l'Empire romain. Les masques e la vertu, Champ Vallon, Seyssel, 2005.
↑ ^72,0 et ^72,1 (fr)P. Petit e Y. Le Bohec, « Haut Empire », Encyclopædia universalis, DVD 2007.
↑ (fr)J.L. Panetier, en collaboration avec H. Limane, Volubilis, une cité del Maroc antique, éd. Maisonneuve e Larose/Malika, París, 2002.
↑ Segon lo nombre e l'importància dels aqüaductes, lo cens.
↑ (en)William Duiker World History ed:Wadsworth, 2001, p:149, isbn:0-534-57168-9
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, Des origines de Rome aux invasions barbares, Hachette, 1974, p.191.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., pp.192-193.
↑ (fr)Jean-Pierre Brun, « La croissance a Rome », emission La Marche de l'Histoiresur France Inter, 31 mai 2012
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.192.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.196.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.197.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.206.
↑ ^83,0 ^83,1 et ^83,2 (fr)P. Petit e Y. Le Bohec, « L'Antiquité tardive », Encyclopædia universalis, DVD 2007.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.212.
↑ ^85,0 et ^85,1 (fr)La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain.
↑ ^86,0 et ^86,1 (fr)G. Dagron, Empereur e rêtre, étude sur le césaropapisme byzantin, Gallimard, 1996.
↑ ^87,0 et ^87,1 (fr)C. Diehl, Histoire de l'Empire Byzantin, Picard, 1920, (en linha).
↑ ^88,0 et ^88,1 (fr)Christianisme e stoïcisme, X-Passion, 2001 dans [1].
↑ Eusèbi de Cesarèa, (fr)La théologie politique de l'empire chrétien, Cerf, 2001.
↑ (fr)B. Lançon, L'antiquité tardive, PUF, coll. « Que sais-je ? » n° 1455, 1997, p.40.
↑ ^91,0 et ^91,1 M. Christol e D. Nony, op. cit., p.214.
↑ (fr)B. Lançon, op. cit., p.41.
↑ (fr)A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, Le Proche-Orient médiéval, Hachette, 1978, p.23.
↑ (fr)M. Balard, J.-P. Genet e M. Rouche, Des Barbares a la Renaissance, Hachette, 1973, p.16.
↑ (fr)B. Lançon, op. cit., p.32.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.213.
↑ (fr)B. Lançon, op. cit., p.33.
↑ (fr)A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, op. cit., p.22.
↑ (fr)Y. Le Bohec, M. Le Glay e J.-L. Voisin, Histoire romaine, París, PUF, 1995, p.505.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.221.
↑ (fr)P. Brown, Pouvoir e persuasion dans l’Antiquité tardive : vers un Empire chrétien, Le Seuil, 1998, p.37.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.234.
↑ (fr)M. Balard, J.-P. Genet e M. Rouche, op. cit., p.28.
↑ (fr)Y. Le Bohec, M. Le Glay e J.-L. Voisin, op. cit., pp.501-502.
↑ (fr)B. Lançon, op. cit., p.104.
↑ (fr)B. Lançon, op. cit., p.89.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.233.
↑ Entre autres per A. Cameron e R.L. Fox als Estats Units d'America, e P. Chuvin e C. Lepelley en França.
↑ Ambròsi, Letras, 10, 9-10.
↑ Còdi de Teodòsi, 16,1,2 e 16,5,4.
↑ Còdi de Teodòsi, 16,5,5.
↑ Còdi de Teodòsi, 16,1,4.
↑ (fr)P. Garnsey e C. Humfress, L'Évolution del monde de l'antiquité tardive, cap 4, La Découverte, 2005.
↑ (fr)La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain par Yves Modéran dans [2].
↑ (fr)Le Monde de la Bible, entretien avec Anne Boud’hors dans [3].
↑ (fr)A. Chastagnol, Le Bas-Empire, Armand Colin, 1999.
↑ (fr)P. Chuvin, Chronique des derniers païens, Les Belles Lettres, 1994.
↑ Idaci, Chronica, an.382.
↑ É. Demougeot, De l’unité a la division de l’Empire romain, 395-410. Essais sur le gouvernement impérial, París, 1951, p.22-24.
↑ M. Christol e D. Nony, op. cit., p.248.
↑ Jeròni, Letras, 60, 17.
↑ Sant Agustin, Sermons, 81, B.
↑ (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.251.
↑ Memo, le site de l'histoire, Hachette Multimédia dans [4].
↑ ^125,0 et ^125,1 A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, op. cit., p.19.
↑ M. Balard, J.-P. Genet e M. Rouche, op. cit., p.17.
↑ ^127,0 et ^127,1 (fr)A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, op. cit., p.18.
↑ (fr)De l'Aleph a l'@ [5].
↑ B. Lançon, op. cit., p.39.
↑ (fr)A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, op. cit., p.20.
↑ Amiata Records

Ligams extèrnes

(fr) Site Histoire-fr: istòria de la Roma antica.
(fr) Site Roma Quadrata: istòria e civilizacion romaine.
(fr) Site Études littéraires: sus las originas de Roma e mème site sus la religion.
(fr) Site Empereurs romains: suls emperaires romans.
(fr) The Roman Law Library: recuèlh de fonts del drech roman.
(fr) Site Méditerranées: diccionari de las antiquitats romanas e gracas, d'Anthony Rich (3^a ed. 1883).
(fr) Site Universitat Pau Sabatièr: Diccionari de las antiquitats gregas e romanas segon los tèxtes e monument (Saglio, Daremberg)
(fr) Site BCS - Itinera Electronica: Antiquitat latina.
(fr) Site BCS - Hodoi Elektronikai: Antiquité grega.
(fr) Site Remacle: antiquitat grega e latina.
(fr) Site de Perseus Chicago: antiquitat grega e latina.
(fr) Roma Antiqua: fotos d'arquitectura e escultura de la Roma antica.

[1] (en)F.F. Abbott, A History and Description of Roman Political Institutions, 1901, pp.1-2.

[2] F.F. Abbott, op. cit., p.5.

[3] Modèl:VirÉné, II-VII.

[4] (fr)M. Cébeillac-Gervasoni, « La royauté e la République », Histoire romaine, París, 2006, p.18.

[5] F.F. Abbott, op. cit., pp.3-6.

[6] Heurgon 1993, p. 212-213

[7] F.F. Abbott, op. cit., pp.3-5.

[A6-8] 8,0 ^8,1 et ^8,2 F.F. Abbott, op. cit., p.6.

[9] F.F. Abbott, op. cit., pp.9-10.

[10] F.F. Abbott, op. cit., p.7.

[11] F.F. Abbott, op. cit., pp.7-8.

[12] F.F. Abbott, op. cit., p.8.

[13] F.F. Abbott, op. cit., pp.4-9.

[14] F.F. Abbott, op. cit., p.21.

[15] (fr)G. Dumézil, Mythe e Épopée, I. II. & III., Gallimard, Paris, 1995.

[16] (fr)M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.14-16.

[17] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.11-12.

[18] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.40-41.

[EB-19] 19,0 et ^19,1 Encyclopædia Britannica 2008, Ancient Rome.

[20] J. Carcopino, Virgile e les origines d'Ostie, 2^en éd., Paris, 1968, pp.416-420.

[21] A. Giovannini, Le sel e la fortune de Rome, dans Athenaeum 1985, pp.373-286.

[22] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.47-49.

[23] (fr)Dominique Briquel, La prise de Roma par les Gaulois, París, PUPS, 2008

[24] (it)Marta Sordi; Guerra E Diritto Nel Mondo Greco E Romano; Vita e Pensiero; 2002

[25] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.64-65.

[26] F.F. Abbott, op. cit., p.29.

[27] (en)Olga Tellegen-Couperus, A Short History of Roman Law, pp.19–20.

[28] F.F. Abbott, op. cit., pp.43-48.

[29] F.F. Abbott, op. cit., pp.51-53.

[30] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., p.68.

[31] F. Hinard, Histoire romaine, Paris, 2000, p.260 e suivants.

[32] F. Hinard, op. cit., pp.266-267.

[33] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.94-98.

[34] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., p.99.

[35] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.99-100.

[36] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.101-103.

[37] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.99-103.

[Pol-38] 38,0 ^38,1 et ^38,2 Modèl:PolHis, VI.

[39] R. Byrd, The Senate of the Roman Republic, 1995, p.44.

[Cic-40] 40,0 et ^40,1 Cicéron, De la République, II, Modèl:Lire en ligne.

[41] F.F. Abbott, op. cit., pp.196&257-259.

[42] L.R. Taylor, Roman Voting Assemblies : From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar, 1966, pp.3-7&63.

[43] F.F. Abbott, op. cit., pp.151&196.

[44] A. Lintott, The Constitution of the Roman Republic, 1999, pp.95-113.

[45] R. Byrd, op. cit., p.20.

[46] F.F. Abbott, op. cit., pp.65-80.

[MCG137-47] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., p.137.

[MCG141-48] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.141-145.

[49] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.146-148.

[50] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.152-153.

[51] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.153-158.

[MCG159-160-52] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.159-160.

[53] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.162-168.

[54] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.170-180.

[55] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., pp.180-181.

[MCG182-56] M. Cébeillac-Gervasoni, op. cit., p.182.

[57] J.-P. Néraudau, Auguste, Les Belles Lettres, 2007.

[58] P. Renucci, Tibère, l'empereur malgré lui, éd.Mare e Martin, 2005.

[59] P. Renucci, Caligula, l'impudent, in-folio, 2007.

[60] E. Cizek, Néron, Fayard, 1982.

[61] L. Homo, Vespasien l’empereur del bon sens, Albin Michel, Paris, 1949.

[62] P. Petit, Histoire générale de l'Empire romain, T. 1 : Le Haut-Empire, Seuil, 1974, pp.150 e segents.

[63] P. Petit, op. cit., pp.170 e seg.

[64] (fr)B. Rémy, Antonin le Pieux. Le siècle d'or de Rome (138-161), Fayard, 2005.

[65] (fr)Marc Aurèle, Pensées a moi-même, ed. Mille e una nuits, 2005.

[66] (fr)P. Grimal, Marc Aurèle, Fayard, Paris.

[Sév-67] 67,0 et ^67,1 (fr)M. Le Glay, Rome : T2, Grandeur e chute de l'Empire, Perrin, 2005, pp.336-337.

[Veyne-68] 68,0 ^68,1 et ^68,2 (fr)P. Veyne, « Qu'était-ce qu'un empereur romain », Diogène, n°199, 2002/3 Modèl:Lire en ligne.

[69] (fr)P. Petit, Histoire générale de l'Empire romain, T. 1 : Le Haut-Empire, Seuil, 1974, p.181.

[Vassal1-70] 70,0 et ^70,1 (fr)V. Vassal, Le nouvel Hadrien, L'Histoire n° 335, octobre 2008, p.28.

[Badel-71] 71,0 et ^71,1 ==Nòtas e referéncias== <references/> C. Badel, La Noblesse de l'Empire romain. Les masques e la vertu, Champ Vallon, Seyssel, 2005.

[univHE-72] 72,0 et ^72,1 (fr)P. Petit e Y. Le Bohec, « Haut Empire », Encyclopædia universalis, DVD 2007.

[73] (fr)J.L. Panetier, en collaboration avec H. Limane, Volubilis, une cité del Maroc antique, éd. Maisonneuve e Larose/Malika, París, 2002.

[74] Segon lo nombre e l'importància dels aqüaductes, lo cens.

[75] (en)William Duiker World History ed:Wadsworth, 2001, p:149, isbn:0-534-57168-9

[76] (fr)M. Christol e D. Nony, Des origines de Rome aux invasions barbares, Hachette, 1974, p.191.

[77] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., pp.192-193.

[78] (fr)Jean-Pierre Brun, « La croissance a Rome », emission La Marche de l'Histoiresur France Inter, 31 mai 2012

[79] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.192.

[80] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.196.

[81] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.197.

[82] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.206.

[AntTarEnc-83] 83,0 ^83,1 et ^83,2 (fr)P. Petit e Y. Le Bohec, « L'Antiquité tardive », Encyclopædia universalis, DVD 2007.

[84] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.212.

[conversion_Constantin-85] 85,0 et ^85,1 (fr)La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain.

[dagron-86] 86,0 et ^86,1 (fr)G. Dagron, Empereur e rêtre, étude sur le césaropapisme byzantin, Gallimard, 1996.

[Diehl-87] 87,0 et ^87,1 (fr)C. Diehl, Histoire de l'Empire Byzantin, Picard, 1920, (en linha).

[X-Passion-88] 88,0 et ^88,1 (fr)Christianisme e stoïcisme, X-Passion, 2001 dans [1].

[89] Eusèbi de Cesarèa, (fr)La théologie politique de l'empire chrétien, Cerf, 2001.

[90] (fr)B. Lançon, L'antiquité tardive, PUF, coll. « Que sais-je ? » n° 1455, 1997, p.40.

[Christol214-91] 91,0 et ^91,1 M. Christol e D. Nony, op. cit., p.214.

[92] (fr)B. Lançon, op. cit., p.41.

[93] (fr)A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, Le Proche-Orient médiéval, Hachette, 1978, p.23.

[94] (fr)M. Balard, J.-P. Genet e M. Rouche, Des Barbares a la Renaissance, Hachette, 1973, p.16.

[95] (fr)B. Lançon, op. cit., p.32.

[96] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.213.

[97] (fr)B. Lançon, op. cit., p.33.

[98] (fr)A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, op. cit., p.22.

[99] (fr)Y. Le Bohec, M. Le Glay e J.-L. Voisin, Histoire romaine, París, PUF, 1995, p.505.

[100] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.221.

[101] (fr)P. Brown, Pouvoir e persuasion dans l’Antiquité tardive : vers un Empire chrétien, Le Seuil, 1998, p.37.

[102] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.234.

[103] (fr)M. Balard, J.-P. Genet e M. Rouche, op. cit., p.28.

[104] (fr)Y. Le Bohec, M. Le Glay e J.-L. Voisin, op. cit., pp.501-502.

[105] (fr)B. Lançon, op. cit., p.104.

[106] (fr)B. Lançon, op. cit., p.89.

[107] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.233.

[108] Entre autres per A. Cameron e R.L. Fox als Estats Units d'America, e P. Chuvin e C. Lepelley en França.

[109] Ambròsi, Letras, 10, 9-10.

[110] Còdi de Teodòsi, 16,1,2 e 16,5,4.

[111] Còdi de Teodòsi, 16,5,5.

[112] Còdi de Teodòsi, 16,1,4.

[113] (fr)P. Garnsey e C. Humfress, L'Évolution del monde de l'antiquité tardive, cap 4, La Découverte, 2005.

[114] (fr)La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain par Yves Modéran dans [2].

[115] (fr)Le Monde de la Bible, entretien avec Anne Boud’hors dans [3].

[116] (fr)A. Chastagnol, Le Bas-Empire, Armand Colin, 1999.

[117] (fr)P. Chuvin, Chronique des derniers païens, Les Belles Lettres, 1994.

[118] Idaci, Chronica, an.382.

[119] É. Demougeot, De l’unité a la division de l’Empire romain, 395-410. Essais sur le gouvernement impérial, París, 1951, p.22-24.

[120] M. Christol e D. Nony, op. cit., p.248.

[121] Jeròni, Letras, 60, 17.

[122] Sant Agustin, Sermons, 81, B.

[123] (fr)M. Christol e D. Nony, op. cit., p.251.

[124] Memo, le site de l'histoire, Hachette Multimédia dans [4].

[DKM19-125] 125,0 et ^125,1 A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, op. cit., p.19.

[126] M. Balard, J.-P. Genet e M. Rouche, op. cit., p.17.

[DKM18-127] 127,0 et ^127,1 (fr)A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, op. cit., p.18.

[128] (fr)De l'Aleph a l'@ [5].

[129] B. Lançon, op. cit., p.39.

[130] (fr)A. Ducellier, M. Kaplan e B. Martin, op. cit., p.20.

[131] Amiata Records

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]