Gansu

Gānsù
甘肃
provins
Land	Folkerepublikken Kina
Del av	Xibei
Areal	454 000 km²
Folketal	25 575 254 (2010)
Gansu 38°N 102°E / 38; 102
Kart som viser Gansu. Kart som viser Gansu.
Wikimedia Commons: Gansu

Gansu (forenkla kinesisk 甘肃, pinyin Gānsù) er ein provins nordvest i Folkerepublikken Kina. På kinesisk vert han ofte nemnd med forkortinga 甘 Gan. Han grensar til Mongolia, Indre Mongolia og Ningxia i nord, Xinjiang og Qinghai i vest, Sichuan i sør, og Shaanxi i aust. Gansu har store førekomstar av ulike mineral. Mange av plantane som vert nytta av kinesisk medisin veks i provinsen. Provinsen har ei flatevidd på 364 186 km². Folketalet vart i 2010 berekna til 26,35 millionar. Lanzhou, hovudstaden i provinsen, ligg i søraust.

Geografi

Utsyn over elvedalen langs Daxia i Linxia fylke, med eit løssplatå og eit elvegjel (canyon) til høgre.

Provinsen er langstrakt i form, det er om lag 1 000 km frå aust til vest. Han ligg mellom det tibetanske platået i sør og løssplatået. Delar av Gobiørkenen strekker seg inn i Gansu, til liks med mindre delar av ørkenane Badain Jaran og Tengger. Landskapet i Gansu er fjellrikt i sør og flatt i nord. Fjella i sør er ein del av fjellkjeda Qilian. 5 547 meter høge Qilian Shan er den høgste fjelltoppen i Gansu. Han ligg på 39°N og 99°A. Ein naturleg landpassasje innom Gansu, kjend som Hexi-korridoren, strekker seg ei 1 000 km frå Lanzhou mot vest. Han skil Gobiørkenen i nord frå fjellkjeda Qilian i sør. Elva Huang He renn gjennom den sørlegaste delen av provinsen. Kinas geografiske midtpunkt ligg i provinsen, markert med eit monument på 35|50|40.9|nordleg breidd og 103|27|7.5|austleg lengd.

Klima

Gansu har eit turt til halvturt, kontinentalt klima. Somrane er varme, medan vintrane er svært kalde. Størstedelen av nedbøren fell i sommarmånadene.

Demografi

Størstedelen av menneska i Gansu, 92%, er hankinesarar. Mellom minoritetane finst huifolk, tibetanarar, dongxiangfolk, tufolk, mandsjuar, uighurar, yugurar, bonan, mongolar, salar, og kazakhar.

73 % av innbyggarane i Gansu bur på landsbygda.

Administrasjonseiningar

Gansu er delt inn i 14 einingar på prefekturnivå (12 byprefektur og 2 autonome prefektur).

Kart	#	Namn	Hanzi	Pinyin	Administrativt sete	Type
	1	Jiuquan	酒泉市	Jiǔquán Shì	Suzhou	Byprefektur
	2	Jiayuguan	嘉峪关市	Jiāyùguān Shì	Jiayuguan	Byprefektur
	3	Zhangye	张掖市	Zhāngyè Shì	Ganzhou	Byprefektur
	4	Jinchang	金昌市	Jiǔquán Shì	Jinchuan	Byprefektur
	5	Wuwei	武威市	Wǔwēi Shì	Liangzhou	Byprefektur
	6	Baiyin	白银市	Báiyín Shì	Baiyin	Byprefektur
	7	Lanzhou	兰州市	Lánzhōu Shì	Chengguan	Byprefektur
	8	Linxia	临夏回族自治州	Línxià Huízú Zìzhìzhōu	Linxia	Autonomt prefektur
	9	Gannan	甘南藏族自治州	Gānnán Zāngzú Zìzhìzhōu	Hezuo	Autonomt prefektur
	10	Dingxi	定西市	Dìngxī Shì	Anding	Byprefektur
	11	Longnan	陇南市	Lǒngnán Shì	Wudu	Byprefektur
	12	Tianshui	天水市	Tiānshuǐ Shì	Qinzhou	Byprefektur
	13	Pingliang	平凉市	Píngliàng Shì	Kongtong	Byprefektur
	14	Qingyang	庆阳市	Qìngyáng Shì	Xifeng	Byprefektur

Dei 14 einingane på prefekturnivå er delt opp i til saman 86 einingar på fylkesnivå (17 distrikt, 4 byfylke, 58 fylke og 7 autonome fylke). Desse er så delt opp i til saman 1 348 einingar på kommunenivå (457 bykommunar, 740 kommunar, 30 etniske kommunar og 121 underdistrikt).

Økonomi

Landbruket i Gansu produserer omtrent ein femtedel av bruttonasjonalprodukt, men sysselset tre femtedelar av arbeidsstyrken. Viktigaste avlingane kjem frå kornslag som kveite, mais og hirse. Klimaet tillet ikkje dyrking av ris. I tillegg dyrkar ein grønsaker og belgfrukter, særleg soyabønner. Gansu er også ein viktig produsent av bomull, nøtter, linolje og melonar. Feavlen vert dominert av geiter, sauer og grisar. Gansu er kjent som ei kjelde for viltveksande, medisinske urter brukt i kinesisk medisin.

Om lag 20% av arbeidstakarane i provinsen arbeider i sekundærnæringane, som står for 45% av bruttonasjonalprodukt. Gansus økonomi er sterkt basert på gruvedrift og utvinning av mineral, spesielt av sjeldne jordmetall. Provinsen har større førekomstar av antimon, krom, kol, kobolt, kopar, flusspat, gips, iridium, jarnmalm, bly, kalkstein, kvikksølv, mirabilitt, nikkel, råolje, platina, magnetkis, wolfram og sink. Nikkelførekomstane er dei største i Kina og står for over 90% av Kinas totale nikkelreservar. To større olje- og naturgassfelt ligg i høvesvis Yumen og Changqing.

Sekundærnæringane er i stor grad prega av statsforetak, som genererer tre-fjerdedeler av industriproduksjonen. Viktige industrielle produkt frå tungindustrien og annan industri er petrokjemiske produkt, oljeleitingsmaskinar og byggevarer. Provinsen har trass i turt klima ganske stor kraftproduksjon, og skal visstnok vere eit sentrum for Kinas atomindustri.

Tertiærnæringane har generert om lag 36% av bruttonasjonalprodukt. Dei viktigaste næringsgreinene her er handel og transport. Turisme spelar ei stadig viktigare rolle og har vorte ei vesentleg inntektskjelde. Dei største attraksjonane er den kinesiske muren, buddhistiske grottetempel og det ville landskapet i Gobiørkenen.

Trass i veksten i Gansu og den blomstrande økonomien i resten av Kina, er Gansu framleis ein av dei fattigaste provinsane i Kina.

Historie

Den kinesiske muren ved Yumenguan, frå Han-dynastiet (202 fvt.–220)

Utanfor Mogaogrottene.

Gansu var ein utpost som hadde stor strategisk verd, og som var ein viktig del av kommunikasjonslinjene til keisardømet. Gjennom Hexi-korridoren gjekk ei viktig reiserute. Han-dynastiet forlenga Den kinesiske muren gjennom Hexi-korridoren, og i 121 fvt. vart festningane Zhangyi, Dunhuang, Wuwei og Jiuquan bygde.

Sentralregjeringane i det tidlege Kina hadde einast tidvis større kontroll med landområda i Gansu.

Under Han-dynastiet auka handelen langs silkevegen mellom Kina og Sentral-Asia og rike langt vest i Eurasia. Denne utviklinga påverka også Gansu.

Handelen minka av, særleg på 100-talet, grunna stadige krigar og konfliktar. Omtrent samstundes vart buddhismen kjent i Kina, via gamle handelsvegar gjennom Gansu. To av dei fire største buddhistiske tempelgruppene og -grottene i Kina, Mogaogrottene og Binglingtempelet, ligg i Gansu.

På 300-talet stoppa Toba-oppstanden handelen langs Silkevegen. Gansu vart sidan styrt av ei rekke dynasti som stamma frå, eller var i slekt med tobaene. Seint på 500-talet kom Sui-dynastiet til makta, som var utgått frå ein av tobaherskarane. Suidynastiet samla Kina til eitt rike att, og utvida grensene vestover. Den kinesiske muren vart forlengd vestover, inn i dagens Gansu. Provinsen fekk då namnet sitt, som er sett saman av namna på de to prefektura (州) Gan (rundt Zhangye) og Su (rundt Jiuquan).

Suidynastiet sin politikk vart ført vidare av Tang-dynastiet. Muren vart lengd til Dunhuang og det kinesiske riket vart utvida langt vestover. Det kinesiske hegemoniet låg jamnt under press frå sentralasiatiske folk som uighurane og tibetanarane. I 751 tapte den kinesiske hæren eit slag mot islamske styrkar i Sentralasia, og i 781 erobra tibetanarane Dunhuang og heldt byen i mange tiår.

På 900- og 1000-talet danna dei buddhistiske tangutane eit mektig rike i Gansu, kalla Xia-dynastiet. Dette riket prøvde seinare å erobre heile Kina, eit forsøk som mislukkast i 1044. Tangutene dominerte Nordkina i lang tid. I 1227 vart det då svekka Xia-riket knust av mongolane. Mongolane danna seinare Yuan-dynastiet og la på ny Gansu under det kinesiske riket. Under det mongolske styret flytta mange frå Sentralasia til Gansu.

Under Ming- og seinare Qing-dynastiet var Gansu og særleg hovudstaden, Lanzhou, den viktigaste basen for kinesisk ekspansjonspolitikk mot vest. Særleg frå 1700-talet hamna Qinghai og store delar av Tibet under kinesisk herredømme. Åra 1781-84 og 1862-1877 gjorde huifolk opprør mot sentralmakta, begge oppstandane vart knust. I 1880-åra vart Xinjiang (Aust-Turkestan) til kinesisk provins. Gansu var då ikkje lenger grenseland. Mange muslimar flytta inn i regionen i tida etter. Muslimane vart diskriminerte av den kinesiske majoriteten, og gjorde opprør. Sjølv om opprøret vart knust, kom det stadige oppstandar i Gansu og Qinghai fram til 1895. Den muslimske befolkninga i dei to provinsane minka mykje i perioden.

Føre panthayoppstanden hadde Gansuprovinsen eit stort tal hui-muslimar, som i stor grad vart utrydda av Qing-styret.

Etter Qing-dynastiet fall vart Gansu styrt av krigsherren Feng Yuxiang. Han braut med Kuomintang, men tapte i slag mot Kuomintang og deira allierte huikinesiske krigsherrar. Frå 1928 var områda herja av borgarkrig, men Kuomintang sine allierte heldt fast ved makta. Gansu gjekk klar japanske angrep under den andre kinesisk-japanske krig. I august og september 1949 vart Gansu erobra av kommunistiske styrkar og atter ein del av Kinas territorium.

Fram til 1954 vart Gansu og dei tilgrensa områda styrte av 'Det nordvestlege forvaltningsrådet'. Deretter vart Gansu eigen provins att. I 1958 vart Ningxia utskild som ein autonom region for huikinesarar. Omtrent samstundes starta kommunistane på eit industrialiseringsprogram. Ferdigbygginga av jarnbanelinja mellom Lanzhou og Urumqi var medverkande til at programmet også kunne starte opp i Gansu.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Gansu» frå Wikipedia på engelsk, den 8. mars 2011.
• Denne artikkelen bygger på «Gansu» frå Wikipedia på bokmål, den 10. mars 2011.
• Denne artikkelen bygger på «Gansu» frå Wikipedia på tysk, den 12. juni 2011.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Gansu

• Offisiell nettstad