Andes
De Andes, et Andesgebargde of Andeaanske Bargen (spaansk: Cordillera de los Andes; Quechua: Anti) is de langste döärloupende bargkettene van de wearld. Et strekket sik oaver de heyle westküste van Süüdamerika uut van noord når süüd. De kettene is 8900 kilometer lange un 200 töt 700 kilometer breyd. In döärsneyde sint de bargen 4000 meter houge. De Andes loupet döär söäven landen: Venezuela, Kolombia, Ekwador, Peru, Bolivie, Chili un Argentinie.
De Andes hevt verskeidene laegere deylen, dee as ne ård skeid warket um verskillende grupen to förmen. Ouk ligget der wat houglanden in de Andes, wår wat groute städen ligget as Quito, Bogotá, Cali, Arequipa, Medellín, Bucaramanga, Sucre, Mérida, El Alto un La Paz. Et hougland Altiplano is nå et hougland van Tibet et höygste van de wearld. Disse grupen sint weader upedeyld når öär klimaat: de tropiske, dröyge un natte Andes.
De Andes sint de höygste bargkettene buten Asie. Den höygsten barg buten Asie, Aconcagua, hevt ne höygde van 6961 m boaven den seyspegel. Den top van Chimborazo in Ekwador is et wydste pünt an et aerduppervlak vanaf den aerdkern eseen. Dat kümt döärdat de aerde nen pukkel hevt up den eavenaar, döärdat he üm syne asse drait. De höygste vulkanen van de wearld vind y in de Andes. De Ojos del Salado up de grense tüsken Chili un Argentinie hevt byvöärbeald ne höygde van 6893 meter. De vulkanen untståt döärdat hyr de antarktiske plate un Nazca-plate under de süüdamerikaanske skuvet.
De Andes höyret ouk by de amerikaanske Cordillera, ne rygel bargkeatens (cordillera) dee souwat sunder afbrekken loupet vanaf Noordamerika oaver Middenamerika un Süüdamerika nå Antarktika hen.
Wår as den name Andes vandan kümt, wördt oaver twyfeld, mär de meysten sint et der oaver eyns at et van et Quechua-woord vöär oust kümt: "anti". Dat is ne afkörting van et woord Antisuyu of oustelike strekke, eyne van de gebeden binnen et Inkaryk.
Planten
[bewark | bronkode bewarken]De Andes ligt in verskeidene klimaatstrekken, van et karibiske Venezuela langs de korkdröyge Atacamawööste når de Hoornkaap, den südeliksten tip in en nat, kold un winderig klimaat. Dårdöär groiet der uuteynloupende inheymske planten. In et noorden groit reagenwold. Langs en grout deyl groit laege büsken.
De Andes harbarget sou'n 30.000 inheymske plantenården dee nargens anders up de wearld vöärkummet. Vanaf et noorden töt Bolivia an to groiet byvöärbeald Cinchona pubescens, en klein soort böymken wåras quinine uut ewünnen wördt, en stöfken wårmed as se malaria behandelt. Ouk vöärname gewassen uut de Andes sint tabak un aerdappelen.
De bebusking langs de Andes is fråi ropperig un plükkerig. De lüde weatet neet of dat altyd al sou was of en gevolg van untbusking wat al in de tyd van de inka's begünde. Wat wal düdelik is, is dat et de lätste teentallen jåren fråi hard geyt med de untbusking.
Deers
[bewark | bronkode bewarken]Der leavet sou'n 1000 deersoorten in de Andes. Twey darde dårvan kümt nargens anders vöär. De Andes sint unwys belangryk vöär vöäle amfibien. Der leavet sou'n 600 soorten sougdeers (13% endemisk), meyr as 1700 soorten vöägel (ungeväär 33% endemisk), meyr as 600 soorten kruupdeers (ungeväär 45% endemisk) un souwat 400 viskenården.
Up et Altiplano, et höygste hougland, leavet de vikuna un gwanako, verwant med de temde lama un alpaka. Dee lätsten wordet ehölden vöär öär vleysk un wulle. Ouk deent se as pakdeers. Endemisk is ouk de chinchilla, nen knaagdeer-achtigen. Den andeaansken kondor is de gröätste voagelsoorte up et westelik halvrund. Andere deers up de årdig lösse vlakdes van de houge Andes sint de huemul, de bargleywe un vösken. Vöägel sint under meyr de tinamous, de andeaanske ganse, röäsenkoot, flamingo's, de kleine nandu, de grundspechte, diadeemplevere un verskeidene vinkensoorten.