Taħdit
It-taħdit huwa l-komunikazzjoni vokali umana bl-użu tal-lingwa. Kull lingwa tuża kombinamenti fonetiċi ta’ ħsejjes ta’ vokali u ta’ konsonanti li jiffurmaw il-ħoss tal-kliem tal-lingwa kkonċernata (jiġifieri, il-kliem kollu bil-Malti għandhom ħoss differenti minn dawk tal-Franċiż, anke jekk ikunu l-istess kelma, eż. "bonġu" jew "bonswa"), u l-użu ta’ dak il-kliem fil-karattru semantiku tiegħu bħala kliem fil-lessiku ta’ lingwa jsegwi regoli sintattiċi li jirregolaw il-funzjoni tal-kliem lessikali f’sentenza. Fit-taħdit, il-kelliema jwettqu bosta azzjonijiet intenzjonali differenti marbuta mat-taħdit, eż. jinfurmaw, jiddikjaraw, jistaqsu, jipperswadu, jidderieġu, eċċ., u jistgħu jużaw l-enunċjazzjoni, l-intonazzjoni, l-għoli tal-leħen, ir-ritmu, u aspetti mhux rappreżentazzjonali jew paralingwistiċi oħra tal-vokalizzazzjoni biex iwasslu t-tifsira tal-messaġġ tagħhom. Fit-taħdit tagħhom, il-kelliema, b’mod mhux intenzjonali, jikkomunikaw bosta aspetti tal-pożizzjoni soċjali tagħhom bħall-ġeneru, l-età, l-oriġini (permezz tal-aċċent), il-qagħda fiżika (kemm wieħed qiegħed għassa jew bi ngħas, il-qawwa jew id-dgħufija, is-saħħa jew il-mard), il-qagħda psikika (l-emozzjonijiet jew il-burdati), il-qagħda fiżiko-psikika (fis-sakra jew mhux, jekk hux konxju jew fi stat ta’ estasi), l-edukazzjoni jew l-esperjenza, eċċ.
Għalkemm in-nies is-soltu jużaw it-taħdit ma’ persuni (jew annimali) oħra, meta n-nies jidgħu mhux dejjem ikunu jridu jikkomunikaw xi ħaġa lil xi ħadd, u xi kultant meta jesprimu emozzjonijiet jew xewqat urġenti, jużaw kawża kważi maġika, bħal meta jħeġġu plejer f’logħba biex jagħmel xi ħaġa jew iwissuh biex ma jagħmel xejn. Hemm ukoll ħafna sitwazzjonijiet fejn in-nies jitkellmu waħedhom. In-nies jitkellmu magħhom infushom xi kultant f’azzjonijiet li huma żvilupp li xi psikologi (eż. Lev Vygotsky) sostnew li huwa l-użu tat-taħdit silenzjuż f’monologu interjuri li jagħti ħajja u jorganizza l-konjizzjoni, xi drabi fl-adozzjoni temporanja ta’ persuna doppja li titkellem bejnha u bejn ruħha bħallikieku qed titkellem ma’ ħaddieħor. It-taħdit li jinvolvi persuna waħda jista’ jintuża biex wieħed jimmemorizza jew jittestja l-memorizzazzjoni tal-affarijiet, u fit-talb jew fil-meditazzjoni (eż. l-użu ta’ mantra).
Ir-riċerkaturi jistudjaw bosta aspetti differenti tat-taħdit: il-produzzjoni tat-taħdit u l-perċezzjoni tat-taħdit u tal-ħsejjes li jintużaw f’lingwa, ir-ripetizzjoni tat-taħdit, l-iżbalji fit-taħdit, il-kapaċità ta’ mmappjar tal-kliem mitkellem li wieħed jisma’ mal-vokalizzazzjonijiet meħtieġa biex jerġgħu jinħolqu, li taqdi rwol ċentrali fit-tfal biex iwessgħu l-vokabularju tagħhom, u liema żoni differenti tal-moħħ tal-bniedem, bħaż-żona ta’ Broca u ż-żona ta’ Wernicke, għandhom x’jaqsmu mat-taħdit. It-taħdit huwa s-suġġett ta’ studju għal-lingwistika, ix-xjenza konjittiva, l-istudji tal-komunikazzjoni, il-psikoloġija, ix-xjenza tal-kompjuters, il-patoloġija tat-taħdit, l-otolarinġoloġija, u l-akustika. It-taħdit jista’ jiġi mqabbel mal-lingwa miktuba[1], għalkemm jista’ jvarja fil-vokabularju, fis-sintassi u fil-fonetika, xi ħaġa li tissejjaħ diglossija.
L-oriġini evoluzzjonarji tat-taħdit mhumiex magħrufa u huma s-suġġett ta’ ħafna dibattiti u spekulazzjonijiet. Filwaqt li l-annimali jikkomunikaw ukoll bl-użu tal-vokalizzazzjonijiet, u xadini mħarrġa bħal Washoe u Kanzi jistgħu jużaw lingwaġġ sempliċi tas-sinjali, l-ebda vokalizzazzjoni tal-annimali mhi artikolata fonemikament u sintattikament, u mhijiex meqjusa bħala taħdit.
Produzzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]Il-produzzjoni tat-taħdit hija proċess li fih diversi passi li bihom jiġu ġġenerati l-ħsibijiet f’vokalizzazzjonijiet mitkellma. Il-produzzjoni tinvolvi l-għażla ta’ kelmiet xierqa u l-forma xierqa ta’ dawk il-kelmiet mil-lessiku u mill-morfoloġija, u l-organizzazzjoni ta’ dawk il-kelmiet permezz tas-sintassi. Imbagħad, il-proprjetajiet fonetiċi tal-kelmiet jiġu misluta u s-sentenza tiġi artikolata permezz tal-artikolazzjonijiet assoċjati ma’ dawk il-proprjetajiet fonetiċi.[2]
Fil-lingwistika (il-fonetika artikolatorja), l-artikolazzjoni (jew it-tlissin) tirreferi għal kif l-ilsien, ix-xofftejn, ix-xedaq, il-kordi vokali, u organi oħra tat-taħdit jintużaw biex jiġu prodotti l-ħsejjes. Il-ħsejjes tat-taħdit jiġu kkategorizzati skont l-artikolazzjoni u l-post tal-artikolazzjoni. Dan tal-aħħar jirreferi għall-post fejn l-arja li tgħaddi mill-ħalq tingħadda. Il-mod tal-artikolazzjoni jirreferi għall-mod kif jinteraġixxu l-organi tat-taħdit, pereżempju kif l-arja tiġi ristretta, liema forma ta’ arja tintuża (eż. mill-pulmuni, implożiva, li tintefa’ ’l barra, u titħabbat mas-snien jew max-xofftejn), jekk il-kordi vokali humiex qed jivvibraw jew le, u jekk il-kavità nasali hijiex miftuħa għall-fluss tal-arja.[3] Il-kunċett jintuża primarjament għall-produzzjoni tal-konsonanti, iżda jista’ jintuża għall-vokali fi kwalitajiet bħat-tleħħin u n-nasalizzazzjoni. Għal kwalunkwe post tal-artikolazzjoni, jista’ jkun hemm diversi modi tal-artikolazzjoni, u għaldaqstant diversi konsonanti omorganiċi.
It-taħdit normali tal-bniedem joriġina mill-pulmuni, u jiġi prodott permezz tal-pressjoni mill-pulmuni, li toħloq il-fonazzjoni fil-glottide fil-larinġi, li mbagħad tiġi mmodifikata mill-mogħdija vokali u mill-ħalq f’vokali u f’konsonanti differenti. Madankollu, il-bnedmin jistgħu jippronunzjaw il-kliem mingħajr l-użu tal-pulmuni u tal-glottide fit-taħdit mhux mil-larinġi li jinqasam fi tliet tipi: it-taħdit mill-esofagu, it-taħdit mill-farinġi u t-taħdit bil-ħalq (magħruf aħjar bħala t-taħdit bħal Donald Duck).
Żbalji
[immodifika | immodifika s-sors]Il-produzzjoni tat-taħdit hija attività kumplessa, u b’konsegwenza ta’ dan isiru l-iżbalji, speċjalment mit-tfal. L-iżbalji fit-taħdit isiru b’ħafna modi u jintużaw bħala evidenza biex jappoġġaw xi ipoteżijiet dwar in-natura tat-taħdit.[4] B’riżultat ta’ dan, l-iżbalji fit-taħdit spiss jintużaw fil-kostruzzjoni ta’ mudelli għall-produzzjoni tal-lingwa u għall-akkwiżizzjoni tal-lingwa fit-tfal. Pereżempju, il-fatt li t-tfal spiss jagħmlu l-iżball li jirregolarizzaw wisq is-suffiss tal-passat -ed fl-Ingliż (eż. jgħidu 'singed' minflok 'sang') juri li l-forom regolari jiġu akkwiżiti qabel.[5][6] L-iżbalji fit-taħdit assoċjati ma’ ċerti tipi ta’ afasija ntużaw għall-immappjar ta’ ċerti komponenti tat-taħdit mal-moħħ biex tiġi osservata r-rabta bejn aspetti differenti tal-produzzjoni: pereżempju, id-diffikultà espressiva tal-pazjenti bl-afasija biex jipproduċu verbi regoli fil-passat, iżda mhux verbi irregolari bħal 'sing-sang' intużat biex jintwera li l-forom regolari inflessi ta’ kelma ma jinħażnux individwalment fil-lessiku, iżda jiġu prodotti mill-affissjoni tal-forma bażika.[7]
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ Company, Houghton Mifflin Harcourt Publishing. "The American Heritage Dictionary entry: speech". www.ahdictionary.com. Miġbur 2021-07-18.
- ^ Levelt, Willem J. M. (1999). "Models of word production". Trends in Cognitive Sciences. 3 (6): 223–32.
- ^ Catford, J.C.; Esling, J.H. (2006). "Articulatory Phonetics". In Brown, Keith (ed.). Encyclopedia of Language & Linguistics (2nd ed.). Amsteram: Elsevier Science. pp. 425–42.
- ^ Fromkin, Victoria (1973). "Introduction". Speech Errors as Linguistic Evidence. The Hague: Mouton. pp. 11–46.
- ^ Plunkett, Kim; Juola, Patrick (1999). "A connectionist model of english past tense and plural morphology". Cognitive Science. 23 (4): 463–90.
- ^ Nicoladis, Elena; Paradis, Johanne (2012). "Acquiring Regular and Irregular Past Tense Morphemes in English and French: Evidence From Bilingual Children". Language Learning. 62 (1): 170–97.
- ^ Ullman, Michael T.; et al. (2005). "Neural correlates of lexicon and grammar: Evidence from the production, reading, and judgement of inflection in aphasia". Brain and Language. 93 (2): 185–238.