Ferrara

Ferrara
Italja
Amministrazzjoni
Pajjiż	Italja
Region of Italy	Emilia-Romagna
Provinċja tal-Italja	Provinċja ta' Ferrara
Isem uffiċjali	Ferrara
Ismijiet oriġinali	Ferrara
Kodiċi postali	44121–44124
Ġeografija
Koordinati	44.835297°N 11.619865°E / 44.835297; 11.619865
Ferrara Ferrara (Italy)
Superfiċjenti	405.16 kilometru kwadru
Għoli	9 m
Fruntieri ma'	Baricella (en) , Bondeno (en) , Copparo (en) , Ficarolo (en) , Masi Torello (en) , Ostellato (en) , Riva del Po (en) , Tresignana (en) , Voghiera (en) , Argenta (en) , Canaro (en) , Occhiobello (en) , Poggio Renatico (en) , Vigarano Mainarda (en) , Portomaggiore (en) , Gaiba (en) u Stienta (en)
Demografija
Popolazzjoni	129,340 abitanti (1 Jannar 2023)
Informazzjoni oħra
Kodiċi tat-telefon	0532
Żona tal-Ħin	UTC+1u UTC+2
bliet ġemellati	Giessen (en) , Koper (en) , Kaunas, Formia (en) , Highland Park (en) , Kaufbeuren (en) , Krasnodar (en) , Saint-Étienne, Sarajevo, Swansea (en) , Tartu, Szombathely (en) , Žilina (en) , Kallithea (en) , Lleida, Praga, Broni (en) , Brno, Daugavpils, Sevastopol, Soroca (en) , Craiova, Bitola (en) , Dobrich (en) , Novi Sad, Shkodër (en) , Damasku, Venticano (en) , Baranavichy (en) u San Nicola Manfredi (en)
comune.fe.it

Ferrara ([ferˈraːra]; bl-Emiljan: Fràra [ˈfraːra]) hija belt u komun fl-Emilia-Romagna, fit-Tramuntana tal-Italja. Hija l-belt kapitali tal-Provinċja ta' Ferrara. Sal-2016 kellha 132,009 abitant. Tinsab 44 kilometru fil-Grigal ta' Bologna, fuq il-Po di Volano, fergħa tal-fluss prinċipali tax-xmara Po, li tinsab ħames kilometri fit-Tramuntana. Il-belt għandha toroq wesgħin u bosta binjiet li jmorru lura għar-Rinaxximent, meta l-belt ospitat il-qorti tal-familja D'Este. Iċ-ċentru storiku ta' Ferrara u l-inħawi ta' fejn id-delta tal-Po ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO għas-sbuħija u l-importanza kulturali tagħhom.

Storja

Żmien il-Qedem u Medju Evu

L-ewwel insedjamenti ddokumentati fiż-żona ta' fejn illum hemm il-Provinċja ta' Ferrara jmorru lura għas-seklu 6 Q.K. Il-fdalijiet tar-raħal tal-Etruski msejjaħ Spina, stabbilit tul il-laguni tad-delta antika tax-xmara Po, intilfu sa żminijietna, sa meta skemi ta' drenaġġ fil-widien u fl-imraġ ta' Comacchio fl-1922 żvelaw uffiċjalment għall-ewwel darba nekropoli b'iżjed minn 4,000 qabar, li kienet evidenza ta' popolazzjoni li kienet tgħix hemmhekk fi żmien il-qedem u x'aktarx li kellha rwol importanti x'taqdi.

Hemm inċertezza fost l-istudjużi dwar l-oriġini Rumana proposta tal-insedjament fil-post attwali (Tacito u Boccaccio jirreferu għal "Forum Alieni"), peress li ma tantx nafu wisq dwar dan il-perjodu, iżda xi evidenza arkeoloġika xxaqleb favur l-ipoteżi li Ferrara setgħet oriġinat minn żewġ insedjamenti Biżantini żgħar: raggruppament ta' faċilitajiet madwar il-Katidral ta' San Ġorġ, fuq ix-xatt tal-lemin tal-fergħa prinċipali tax-xmara Po, li dak iż-żmien kien ferm eqreb tal-belt milli huwa llum, u castrum, jiġifieri kumpless iffortifikat fuq ix-xatt tax-xellug bħala difiża kontra l-Longobardi.

Ferrara tissemma għall-ewwel darba f'dokument tar-re tal-Longobardi Desiderju tas-753 W.K., meta ħakem ir-raħal mill-Eksarkat ta' Ravenna. Iktar 'il quddiem, il-Franki, wara li ħakmu lil-Longobardi, ippreżentaw lil Ferrara lill-Papat fis-754 jew fis-756. Fid-988 Ferrara ġiet ċeduta mill-Knisja lill-familja Canossa, iżda mal-mewt ta' Matilda tat-Toskana fl-1115, saret komun ħieles. Matul is-seklu 12 l-istorja tar-raħal kienet ikkaratterizzata minn żewġ familji prominenti jissieltu għall-poter, l-Adelardi tal-Gwelfi u s-Salinguerra tal-Gibellini. Il-familja D'Este kienet setgħana u appoġġat lis-Salinguerra u eventwalment ħasdu l-frott tal-benefiċċji mir-rebħa tagħhom għalihom infushom. B'hekk, fl-1264, Obizzo II D'Este ġie pproklamat mexxej ta' Ferrara għal ħajtu kollha, u ngħata titli addizzjonali, fosthom dawk ta' Sinjur ta' Modena fl-1288 u ta' Reggio fl-1289. It-tmexxija tiegħu mmarkat it-tmiem tal-perjodu komunali f'Ferrara u l-bidu tat-tmexxija tal-familja D'Este, li damet sal-1598.

Żmien modern bikri

Fl-1452, Borso D'Este sar id-Duka ta' Modena u ta' Reggio permezz tal-Imperatur Federiku III u fl-1471 sar id-Duka ta' Ferrara permezz tal-Papa Pawlu II. Lionello u, speċjalment, Erkole I kienu fost l-iktar patruni importanti tal-arti fl-aħħar tas-seklu 15 u l-bidu tas-seklu 16. Matul dan iż-żmien, Ferrara saret ċentru kulturali internazzjonali, u saret rinomata għall-arkitettura, għall-mużika, għal-letteratura u għall-arti viżivi.

L-arkitettura ta' Ferrara ibbenefikat ferm mill-ġenju ta' Biagio Rossetti, li fl-1484 ġie mitlub minn Erkole I biex ifassal pjan direzzjonali ewlieni għall-espansjoni tar-raħal. Iż-"Żieda Erkoljana" li rriżultat titqies bħala waħda mill-iżjed eżempji importanti ta' ppjanar urban Rinaxximentali u kkontribwiet biex Ferrara tintgħażel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.

Minkejja li kienet għaddejja minn epoka tad-deheb, Ferrara ntlaqtet sew minn gwerra kontra Venezja li ġġieldet u tilfet fl-1482-1484. Alfonso I kien is-suċċessur fuq it-tron fl-1505 u żżewweġ lill-famuża Lucrezia Borgia. Mill-ġdid iġġieled kontra Venezja fil-Gwerer Taljani wara li ngħaqad mal-Lega ta' Cambrai. Fl-1509 ġie skomunikat mill-Papa Ġulju II, iżda rnexxielu jegħleb l-armati Papali u Spanjoli fl-1512 fil-Battalja ta' Ravenna. Dawn is-suċċessi kienu bbażati fuq l-artillerija ta' Ferrara, li kienet prodotta fil-fonderija tal-belt stess li kienet fost l-aqwa dak iż-żmien.

Mal-mewt tiegħu fl-1534, is-suċċessur ta' Alfonso I kien ibnu Erkole II, u ż-żwieġ tiegħu fl-1528 mat-tieni bint ta' Lwiġi XII, Renée ta' Franza, ġab prestiġju kbir għall-qorti ta' Ferrara. Taħt ir-renju tiegħu, id-Dukat baqa' post affluwenti u ta' poter kulturali. Madankollu, terremot heżżeż ir-raħal fl-1570 u wassal biex l-ekonomija tikkollassa. Meta iben Erkole II, Alfonso II, miet mingħajr ma ħalla werrieta, il-familja D'Este tilfet lil Ferrara li għaddiet għand l-Istati Papali.

Żmien modern aħħari u kontemporanju

Ferrara, belt universitarja li tiġi t-tieni biss wara Bologna, baqgħet parti mill-Istati Papali għal kważi 300 sena; epoka mmarkata minn deklin kostanti. Fl-1792, il-popolazzjoni tar-raħal kienet tammonta biss għal 27,000 ruħ, inqas milli fis-seklu 17. Fl-1805-1814 għal żmien qasir kienet parti mir-Renju tal-Italja ta' Napuljun, stat klijent tal-Imperu Franċiż. Wara l-Kungress ta' Vjenna tal-1815, Ferrara ngħatat lura lill-Papa, li mbagħad kellu l-garanzija mill-Imperu tal-Awstrija. Fortizza b'bastjun inbena fis-seklu 17 mill-Papa Pawlu V fis-sit ta' Castel Tedaldo, kastell antik fil-Lbiċ tar-raħal, u dan kien okkupat minn gwarniġġjon Awstrijaku mill-1832 sal-1859. Il-fortizza ġiet meqruda għalkollox mat-twelid tar-Renju tal-Italja u l-brikks tiegħu ntużaw għal kostruzzjonijiet ġodda mar-raħal kollu.

Fl-aħħar deċennji tas-sekli 19 u l-bidu tas-seklu 20, Ferrara baqgħet ċentru kummerċjali mudest permezz tal-periferija rurali kbira tagħha li kienet tiddependi fuq għelejjel kummerċjali bħall-pitrava zokkrija u l-qanneb industrijali. Għal deċennji sħaħ twettqu xogħlijiet kbar ta' rkupru tal-art bl-għan li r-raba' disponibbli jitwessa' u tiġi eradikata l-malarja mill-artijiet mistagħdra tul id-delta tax-xmara Po. L-industrijalizzazzjoni tal-massa waslet f'Ferrara lejn l-aħħar tas-snin 30 tas-seklu 20 biss bl-istabbiliment ta' impjant kimiku mir-reġim Faxxista li suppost kellha tforni lir-reġim b'lastiku sintetiku. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, Ferrara ġiet ibbumbardjata darba wara l-oħra mill-ajruplani tal-gwerra tal-Alleati li mmiraw lejn il-kollegamenti ferrovjarji u l-faċilitajiet industrijali u qerduhom. Wara l-gwerra, iż-żona industrijali f'Pontelagoscuro ġiet imwessa' biex issir impjant ġgantesk tal-prodotti petrokimiċi mħaddem minn Montecatini u kumpaniji oħra, li fl-aqwa tiegħu kien jimpjega 7,000 ħaddiem u kien jipproduċi 20% tal-plastik fl-Italja. F'dawn l-aħħar deċennji, bħala parti minn xejra ġenerali fl-Italja u fl-Ewropa, Ferrara bdiet tiddependi iktar fuq is-settur terzjarju u fuq it-turiżmu, filwaqt li l-industrija tqila, li għadha preżenti fir-raħal, tnaqqset ferm.

Wara kważi 450 sena, terremot ieħor heżżeż lil Ferrara f'Mejju 2012 u kkawża ħsara limitata biss lill-binjiet storiċi tar-raħal u ma kien hemm l-ebda vittma.

Sit ta' Wirt Dinji

Iċ-ċentru storiku ta' Ferrara u l-inħawi ta' fejn id-delta tax-xmara Po ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1995.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".

Ġeografija u klima

Ir-raħal ta' Ferrara jinsab fuq ix-xtut tan-Nofsinhar tax-xmara Po, madwar 44 kilometru fil-Grigal tal-belt kapitali reġjonali, Bologna, u 87 kilometru fin-Nofsinhar ta' Venezja. It-territorju tal-muniċipalità, li kollu kemm hu jagħmel parti mill-pjanura Padana, huwa pjuttost ċatt, u jinsab bħala medja disa' metri biss 'il fuq mil-livell tal-baħar. Il-prossimità mal-ikbar xmara Taljana kienet tħassib kostanti fl-istorja ta' Ferrara, li ġiet affettwata minn għargħar rikorrenti u diżastrużi. L-iktar għargħar reċenti kien dak tal-1951. Il-kollegamenti tal-Idrovia Ferrarese jikkollegaw ix-xmara Po minn Ferrara mal-Baħar Adrijatiku f'Porto Garibaldi.

Il-klima tal-wied tax-xmara Po hija kklassifikata bħala klima subtropikali umduża (Cfa) skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen, li hija tip ta' klima rreferuta komunement bħala "kontinentali", bi xtieqi ħorox u sjuf sħan, b'xita qliel fir-rebbiegħa u fil-ħarifa.

Governanza

Il-korp leġiżlattiv tal-komuni Taljani huwa l-Kunsill Komunali (Consiglio Comunale), li, fil-bliet b'popolazzjoni ta' bejn 100,000 ruħ u 250,000 ruħ, ikun magħmul minn 32 kunsillier li jiġu eletti kull ħames snin b'sistema proporzjonali, kuntestwalment mal-elezzjonijiet tas-sindku. Il-korp eżekuttiv huwa l-Giunta Comunale, magħmula minn 12-il kunsillier, li jiġi nnominat u ppresjedut minn sindku elett direttament. Is-sindku attwali ta' Ferrara huwa Alan Fabbri tal-Lega Nord. L-organizzazzjoni urbana hija rregolata mill-Kostituzzjoni Taljana (l-Artikolu 114), mill-Istatut Muniċipali u minn diversi liġijiet, b'mod partikolari d-Digriet Leġiżlattiv Nru 267/2000 jew it-Test Uniku dwar l-Amministrazzjoni Lokali (Testo Unico degli Enti Locali).

It-tqassim attwali tas-siġġijiet fil-kunsill lokali, wara l-elezzjoni lokali tal-2019, huwa kif ġej:

• il-Lega Nord – 14
• il-Partit Demokratiku – 8
• Cambio Ferrara (Ċentru Lemin) – 3
• Forza Italia – 2
• Fratelli d'Italia – 1
• Gente a Modo (Ċentru Xellug) – 1

Pajsaġġ urban

Arkitettura

Il-Kastell imponenti tal-Familja D'Este, li jinsab fil-qalba tal-belt, huwa l-iktar bini ikoniku ta' Ferrara. Huwa binja residenzjali kbira ħafna b'erba' bastjuni kbar u ħandaq bl-ilma li nbena fl-1385 mill-arkitett Bartolino da Novara bil-funzjoni li jħares il-belt minn theddidiet esterni u li jservi ta' residenza ffortifikata għall-familja D'Este. Ġie rinnovat b'mod estensiv fis-sekli 15 u 16.

Il-Katidral ta' San Ġorġ, iddisinjat minn Wiligelmo u kkonsagrat fl-1135, huwa wieħed mill-ifjen eżempji ta' arkitettura Rumaneska. Il-katidral ġie rinnovat bosta drabi matul is-sekli, u b'hekk l-istil ekklettiku li jirriżulta huwa taħlita armonjuża ta' struttura ċentrali u portal Rumaneski, il-parti ta' fuq tal-faċċata Gotika u kampnar Rinaxximentali. L-iskulturi tal-portal prinċipali ġew attribwiti lil Niklaw. Il-parti ta' fuq tal-faċċata prinċipali, b'arkati bi ħnejjiet ippuntati, tmur lura għas-seklu 13. L-iljuni tal-irħam faċċata ta' xulxin u għassa mal-portali huma kopji tal-oriġinali, li issa jinsabu fil-mużew tal-katidral. Riljiev elaborat tas-seklu 13 ta' Jum il-Ħaqq jinstab fit-tieni sular tal-loġġa. Minn ġewwa l-katidral ġie rrestawrat bi stil Barokk fl-1712. Il-kampnar tal-irħam attribwit lil Leon Battista Alberti nbeda fl-1412 iżda baqa' qatt ma tlesta għalkollox, u fil-fatt għad jonqsu sular addizzjonali u koppla li kienu ġew ipproġettati abbażi tal-pjanti storiċi u l-pitturi dwar dan is-suġġett.

Ħdejn il-katidral u l-kastell hemm ukoll il-binja muniċipali tas-seklu 15, li kienet serviet ukoll bħala residenza bikrija tal-familja D'Este, b'garigor grandjuż tal-irħam u żewġ statwi antiki tal-bronż ta' Niccolò III u ta' Borso D'Este.

Id-distrett fin-Nofsinhar tal-belt huwa l-eqdem, u fih sensiela ta' sqaqien u toroq dojoq li jmorru lura għall-bidu tal-Medju Evu. Il-Casa Romei x'aktarx li hija l-iktar binja Medjevali ppreservata tajjeb f'Ferrara. Din kienet ir-residenza privata tal-merkant Giovanni Romei, li kien marbut mal-familja D'Este biż-żwieġ, u x'aktarx kienet frott ix-xogħol tal-arkitett tal-qorti Pietrobono Brasavola. Bis-saħħa tas-sorijiet tal-Ordni tal-Corpus Domini, il-biċċa l-kbira tad-dekorazzjonijiet oriġinali fil-kmamar ta' ġewwa ġew salvati. Id-dar fiha ċikli ta' affreski fis-"Sala delle Sibille", fuklar oriġinali tat-terrakotta bl-istemma ta' Giovanni Romei fis-"Saletta dei Profeti" biswitha, b'allegoriji mill-Bibbja, u fi kmamar oħra, li wħud minnhom kienu ġew ikkummissjonati mill-Kardinal Ippolito d'Este, u pitturi mill-iskola ta' Camillo u Cesare Filippi (is-seklu 16).

Il-Palazzo Schifanoia ("sans souci") inbena fl-1385 għal Alberto V d'Este. Dan il-palazz jinkludi affreski dwar il-ħajja ta' Borso d'Este, is-sinjali taż-żodjaku u rappreżentazzjonijiet allegoriċi tax-xhur. Il-vestibolu kien iddekorat bl-istukko minn Domenico di Paris. Il-binja fiha wkoll kotba fini tal-kor b'minjaturi u kollezzjoni ta' muniti u medalji Rinaxximentali. Il-Palazzo Paradiso Rinaxximentali, li huwa parti mis-sistema tal-librerija tal-Università ta' Ferrara, jeżebixxi parti mill-manuskritt tal-Orlando furioso u ittri ta' Tasso kif ukoll il-qabar ta' Ludovico Ariosto. Fost l-istudenti famużi li studjaw hemm kien hemm Nicolaus Copernicus u Paracelsus.

Id-distrett fit-Tramuntana tal-belt, li żdied minn Erkole I fl-1492–1505 bis-saħħa tal-pjan direzzjonali ewlieni ta' Biagio Rossetti, u b'hekk imsejjaħ l-Addizione Erculea, fih għadd ta' binjiet Rinaxximentali. Fost l-ifjen hemm il-Palazzo dei Diamanti (il-Palazz tad-Djamanti), li ngħata ismu għall-ponot qishom tad-djamanti tal-faċċata tal-binja. Il-binja tospita l-Gallerija tal-Arti Nazzjonali, b'kollezzjoni kbira tal-iskola ta' Ferrara, li saret prominenti għall-ewwel darba fl-aħħar nofs tas-seklu 15, b'Cosimo Tura, Francesco Cossa u Ercole dei Roberti. Fost il-pitturi ewlenin tal-Iskola ta' Ferrara fis-seklu 16 kien hemm Lorenzo Costa, Dosso Dossi, Girolamo da Carpi u Benvenuto Tisi (il Garofalo). Id-distrett jospita wkoll il-Ġnien Botaniku tal-Università ta' Ferrara.

Parks u ġonna

Il-belt għadu mdawwar kważi għalkollox b'disa' kilometri ta' swar antiki tal-brikks, li nbnew l-iktar bejn l-1492 u l-1520. Illum il-ġurnata s-swar, wara restawr bir-reqqa, jiffurmaw park urban kbir madwar il-belt u huma destinazzjoni popolari għall-ġiri u għaċ-ċikliżmu.

Demografija

Fl-2007, kien hemm 135,369 resident f'Ferrara, u 46.8 % minnhom kienu rġiel u 53.2 % kienu nisa. L-ammont ta' minorenni (tfal taħt l-età ta' 18-il sena) kien ilaħħaq total ta' 12.28 % tal-popolazzjoni, filwaqt li l-pensjonanti kienu jammontaw għal 26.41 %. Dan huwa paragonabbli mal-medja Taljana ta' 18.06 % (minorenni) u ta' 19.94 % (pensjonanti). L-età medja tar-residenti ta' Ferrara hija 49 sena, meta mqabbla mal-medja Taljana ta' 42 sena. Fil-ħames snin bejn l-2002 u l-2007, il-popolazzjoni ta' Ferrara kibret bi 2.28 %, filwaqt li l-popolazzjoni tal-Italja inġenerali kibret bi 3.85 %. Ir-rata tat-twelid attwali ta' Ferrara hija li jitwieldu 7.02 għal kull 1,000 abitant, meta mqabbla mal-medja Taljana fejn jitwieldu 9.45 għal kull 1,000 abitant. Ferrara hija magħrufa bħala l-iktar belt anzjana b'popolazzjoni ta' iktar minn 100,000 anzjan, kif ukoll bħala l-belt bl-iktar rata tat-twelid baxxa.

Mill-2006, 95.59 % tal-popolazzjoni kienu Taljani. L-ikbar grupp ta' immigranti kien jiġi minn nazzjonijiet Ewropej oħra flimkien mal-Ukrajna u l-Albanija: 2.59 %, segwiti bit-Tramuntana tal-Afrika: 0.51 %, u l-Lvant tal-Asja: 0.39 %. Il-maġġoranza tal-belt huma Kattoliċi Rumani, u hemm ftit Kristjani Ortodossi. Il-komunità Lhudija storika għadha teżisti wkoll.

Ġemellaġġ

Ferrara hija ġemellata ma':

• Daugavpils, il-Latvja
• Gießen, Hesse, il-Ġermanja
• Highland Park, IL, l-Istati Uniti
• Kaufbeuren, il-Bavarja, il-Ġermanja
• Koper, is-Slovenja
• Krasnodar, Krasnodar Krai, ir-Russja
• Lleida, Lleida, il-Katalonja, Spanja
• Makarska, il-Kroazja
• Opatija, il-Kroazja
• Saint-Étienne, Loire, Auvergne-Rhône-Alpes, Franza
• Sarajevo, il-Bożnija-Ħerzegovina (mill-1964)
• Swansea, Wales, ir-Renju Unit
• Szombathely, l-Ungerija
• Tartu, l-Estonja
• Žilina, is-Slovakkja