Diôkletiano

I Diôkletiano, na Kaio Aorelio Valerio Diokletiano Aogosto, dia emperora rômana nanjaka tamin' ny 20 Nôvambra 284 ka hatramin' ny 1 Mey 305. Teraka tamin' ny 22 Desambra 244 tany Dalmatia ary maty tamin' ny 3 Desambra 311/312 izy. Atao hoe Diocletianus na Caius Aurelius Valerius Diocletianus Augustus izy amin' ny teny latina. ary Διοκλητιανός, / Dioklêtanos amin' ny teny grika.

Teraka tao amin' ny fianakaviana tsotsotra tao Dalmatia i Diôkletiano. Tafakatra tamin' ny laharan' ny tafika ka lasa kômandin' ny mpitaingin-tsoavalin' ny emperora Karo na Karosy (Carus) izy. Taorian' ny nahafatesan' i Karo sy ny zanany lahy Nomeriano (Numerianus) nandritra ny ady maharitra tany Persia na Persa, dia nambara ho emperora izy. Io toerana io dia notakin' i Karino (Carinus) zanak' i Karosy sisa velona, saingy resin' i Diôkletiano izy tamin' ny ady tao Margus.

Tamin' ny nandraisany ny fahefana dia namarana ny fahasahiranana lehibe tamin' ny taonjato fahatelo i Diôkletiano. Notendreny ho emperora miara-manapaka aminy i Maksimiano Herkolio (Maximianus Herculius) mpiara-miasa aminy (Kaisara aloha, avy eo Aogosto) mpiara-miasa aminy tamin’ ny taona 286. Nifidy Kaisara vaovao ny Aogosto tsirairay, Kaisara izay tompon’ andraikitra tamin’ ny fanampiana azy tao amin’ ny faritra nisy azy ao amin’ ny Empira sy natao handimby ny Aogosto izay nampiany tamin’ ny voalohany. Tamin’ ny 1 Marsa 293 ny jeneraly roa voafidy dia i Galerio (Galerius), nofidin' i Diôkletiano, sy Kônstantio Klôro (Constantius Chlorus), nofidin' i Maksimiano. Noho io "Tetrarkia" (fiarahan' olona efatra mitondra) io dia nanjaka amin' ny ampahefatry ny Empira Rômana ny emperora tsirairay.

Nanamafy ny sisin-tanin' ny Empira sy niady amin' ny zavatra rehetra nandrahona ny fahefany i Diôkletiano. Resiny ny Sarmatiana sy ny Karpiana nandritra ny ady maharitra maromaro teo anelanelan' ny taona 285 sy 299, resiny koa ny Alamàna tamin' ny taona 288 ary ny mpisandoka fitondrana tany Ejipta teo anelanelan' ny taona 297 sy 298. I Galerio, nampian' i Diôkletiano, dia nahomby tamin' ny ady maharitra nifanaovany tamin' ny Sasanida, fahavalon' ny Empira Rômana. Tamin' ny taona 299 dia nataony fahirano ka azony i Ktesifôna renivohitr' izy ireo. Nitarika fifampiraharahana sady nahazo fandriam-pahalemana maharitra izy. Nanasaraka sy nanitatra ny sampan-draharaha sivily sy miaramila tao amin' ny Empira i Diôkletiano, ary namaritra indray ny fari-piadidiana ara-pitantanana tao amin' ny Empira, tamin' ny alalan' ny fametrahana governemanta manan-danja sy nanjakan' ny mpiasa birao (biraorôkraty) indrindra tamin' ny tantaran' ny Empira Rômana. Namorona foibem-pitantanana vaovao ao Nikômedia, tao Mediôlanoma, tao Antiôkia ary tao Treverisy (Trier na Trêves any Alemaina ankehitriny) izy, akaikin' ny sisin-tanin' ny Empira raha mitaha amin' i Rôma renivohitra. Niorina amin' ny fironana amin' ny fanjakana tsy refesi-mandidy tamin' ny taonjato faha-3 izy ka nanao ny tenany ho aotôkraty, niakatra ambonin' ny vahoakan' ny Empira rehetra ary nametraka ny fombafomba fanao ao an-dapa sy ny maritrano ôfisialy. Ny fitomboan' ny rafi-pitantanana anaty birao sy ny miaramila, ny ady maharitra maro tsy tapaka ary ny tetik' asa fanorenana dia nampitombo ny fandaniana tao amin' ilay Empira ka nitaky fanavaozana ny hetra amin' ny ankapobeny. Tamin' ny manodidina ny taona 297, ny hetran' ny empira dia nampanarahina fenitra, natao ara-drariny kokoa, saingy amin' ny tahany ambony kokoa.

Tsy ny fanavaozana rehetra nataon' i Diôkletiano no nahitam-pahombiazana; ohatra, ny "Didin' i Diôkletiano" (fanavaozana ara-bola tamin' ny taona 301) sy ny fiezahany hisakana ny fidangan' ny vidim-piainana amin' ny alalan' ny fanaraha-maso ny vidin-javatra dia tsy niteraka an' ilay vokatra nandrasa ka navela haingana. Na dia nahomby aza ny tetrarkia dia nirodana taorian' ny nialany tamin' ny fitondrana noho ny fitakiana ny fitondrana nifaninanan' i Maksentio (Maxentius) sy i Kônstantino (Constantinus), izay zanak' i Maksimiano (Maximianus) sy i Kônstantio (Constantius). Ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano ny Kristiana (taona 303-311), izay fanenjehana ôfisialy farany sy feno rà mandriaka tamin' ny kristianisma, dia tsy namarana ny fiangonana kristiana tao amin' ny Empira Rômana.

Na dia teo aza ny tsy fahombiazan' ny fanavaozana nataon' i Diôkletiano dia nanova tanteraka ny rafitry ny governemantan' ny Empira Rômana izany ary nanampy tamin' ny fahamarin-toeran' ny Empira, ara-toekarena sy ara-tafika, ka nahatonga an' ilay Empira haharitra nandritra ny taonjato roa hafa, Empira izay saika rava tamin’ ny fahatanoran’ i Diôkletiano. Reraky ny aretina i Diôkletiano ka nandao ny fahefana tamin’ ny 1 Mey 305, ary noho izany dia izy irery no emperora rômanina niala an-tsitrapo. Nisintaka tao an-dapany teo amin’ ny morontsirak’ i Dalmatia izy. Ity lapany ity no lasa ivon' ny tanànan' i Split any Krôasia ankehitriny.