| “ | Sam Gamgee z mojej opowieści jest postacią niezwykle heroiczną, teraz ogromnie lubioną przez wielu czytelników, mimo iż ma wiejskie pochodzenie. | ” |
—J.R.R Tolkien o Samie Gamgee | ||
Samwise Gamgee (ur. TE 2980[2]) – hobbit z Hobbitonu, bliski przyjaciel i wierny towarzysz Froda Bagginsa, członek Drużyny Pierścienia, jeden z powierników Pierścienia oraz siedmiokrotny burmistrz Michel Delving.
Biografia[]
Młodość[]
Sam od młodości mieszkał przy Bagshot Row 3 razem ze swoim ojcem Hamfastem Gamgee, matką Bellą Gamgee oraz pięciorgiem rodzeństwa. Od dzieciństwa pomagał swojemu ojcu, który był ogrodnikiem w Bag End, a gdy Hamfast się zestarzał, Sam przejął po ojcu pieczę nad ogrodem w Bag End.
Właśnie w Bag End Sam poznał Bilbo Bagginsa, który opowiadał mu o swoich przygodach w dalekich krajach. To właśnie Bilbo nauczył Sama czytać oraz rozpalił w nim marzenie o podróżach. Kiedy do Bilba wprowadził się Frodo, Sam stał się wspaniałym kompanem i przyjacielem młodego hobbita. 22 września 3001 roku Trzeciej Ery Samwise brał udział w przyjęciu urodzinowym Bilbo Bagginsa[3].
Podróż do Rivendell[]
13 kwietnia 3018 roku Sam podsłuchiwał rozmowę Gandalfa z Frodem o Jedynym Pierścieniu. Gdy został złapany przez czarodzieja, ten kazał mu w ramach kary wyruszyć razem z Frodem do Rivendell, przez co Sam został pierwszym towarzyszem Froda w podróży[4].
Sam wyruszający w podróż
Po sprzedaży Bag End przez Froda Samwise pomagał swojemu przyjacielowi w spakowaniu dobytku, który miał zostać przewieziony do jego nowego domu. Następnie Sam razem z Frodem i Pippinem wyruszyli w podróż do Ustroni. W drodze do nowego domu swojego przyjaciela napotkał elfów pod dowództwem Gildora, a także dwóch Czarnych Jeźdźców, którzy próbowali ich schwytać[5]. W Ustroni wydało się, że Sam informował Meriadoka i Pippina o sprawach Pierścienia, podsłuchując rozmowy czarodzieja z Frodem[6]. Następnego dnia wyruszyli w kierunku Bree.
Samwise razem z towarzyszami przeszli przez Stary Las, gdzie spotkali Starą Wierzbę, która rzuciła Froda do wody, z której wyciągnął go Sam. Gdy Stara Wierzba wchłonęła Merrego i Pippina, Sam zaproponował przestraszyć ją ogniem. Z opresji uratował ich Tom Bombadil[7]. Gościli się u niego i Złotej Jagody przez jakiś czas[8]. Następnie wyruszyli do Kurhanów, gdzie zostali uwięzieni przez Upiory Kurhanów. Z niebezpieczeństwa ponownie uratował ich Bombadil[9].
Gdy dotarli bezpiecznie do Bree, spotkali tam Aragorna i przenocowali w Gospodzie Pod Rozbrykanym Kucykiem[10][11]. Tam Sam spotkał Billa Ferny'ego, od którego kupił za dwanaście srebrnych groszy kucyka Billa. Gdy grupa hobbitów razem z Aragornem opuszczała Bree, Sam rzucił w Billa jabłkiem. Z Bree Sam razem z towarzyszami dotarł na Wichrowy Czub. Tam zostali zaatakowani przez Nazgûle. Gdy Czarnoksiężnik ranił Froda ostrzem Morgulu[12], Obieżyświat poszedł szukać athelasu. Gdy je znalazł, podał rannemu i rankiem wyruszyli w dalszą drogę do Rivendell[13].
Z Rivendell do Morii[]
Gdy hobbici z Obieżyświatem dotarli do Rivendell, Sam cały czas spędzał przy chorym Bagginsie i opiekował się nim. Gdy Frodo wyzdrowiał, Gamgee przesiadywał również w pokoju Bilba[14]. 25 października 3018 roku doszło do spotkania w Rivendell w sprawie Jedynego Pierścienia. Sam potajemnie dostał się na naradę i podsłuchiwał wszystkich omawianych spraw, a kiedy doszło do wybierania członków Drużyny Pierścienia, zaraz po zgłoszeniu się Froda jako głównego powiernika Jedynego Pierścienia, Sam ujawnił swą obecność na spotkaniu i dołączył do składu Drużyny Pierścienia[15].
Z Rivendell wyruszył 25 grudnia 3018 roku Trzeciej Ery razem ze swoimi towarzyszami w kierunku południowym. W dalszej podróży towarzyszył mu jego kucyk Bill, na którym spakował swój cały podróżny dobytek, między innymi sprzęt kuchenny, zapas fajkowego ziela, krzesiwo oraz hubkę.
Po kilku tygodniach marszu dotarli go Hollinu. Tam pierwsza warta przypadła właśnie Samowi, któremu towarzyszył Aragorn. Hobbit jako pierwszy dostrzegł na niebie krebainy z Fangornu i Dunlandu, które szpiegowały dla Sarumana. Następnie bohaterowie próbowali przedostać się na drugą stronę Gór Mglistych przez przełęcz Caradhras. Gdy to się nie powiodło z powodu śnieżycy, Sam został z pomocą towarzyszy zniesiony na dół, aby następnie razem z resztą osób ruszyć do Morii[16]. Właśnie przy Wrotach Durina Sam musiał zostawić swojego ulubionego kucyka Billa[17].
Sam brał udział w walkach z orkami w Sali Mazarbul. Gdy jeden z nich przebił dzidą Froda, Sam mężnie ruszył mu na ratunek i złamał jego broń. Wraz z nacierającą masą orków, Gamgee uciekł z resztą ocalałych z kopalni[18].
Pobyt w Lothlórien[]
Po ucieczce z Morii Sam razem z resztą Drużyny Pierścienia przybył do Lothlórien. Zostali tam ugoszczeni przez Galadrielę i Celeborna[19].
Gdy pewnego razu Sam razem z Frodem przechadzał się po lesie, spotkali Galadrielę. Ta zaprowadziła ich do komnaty, gdzie znajdowało się Zwierciadło Galadrieli. Jako pierwszy zajrzał do niego Sam. Ujrzał w nim robotników wycinających las, potem młyn, który zniknął, a na jego miejsce pojawiła się budowla z czerwonej cegły. Na końcu zobaczył swojego ojca jak próbuje uciec ze swoim dobytkiem[20].
Gdy Drużyna Pierścienia opuszczała Lothlórien, Galadriela i Celeborn obdarowali każdego z nich. Sam Gamgee otrzymał od nich szkatułkę z sadzonką Mallorna. Oprócz indywidualnego podarunku od Galadrieli, Sam dostał też linę, płaszcz oraz lembasy – chleb elfów.
Sam opuszczający Lothlórien
Z Lothlórien Drużyna wyruszyła na elfich łodziach w dół Anduiny aż do Wodogrzmotów Rauros. Sam dzielił swą łódź z Frodem oraz Aragornem[21]. 26 lutego Drużyna rozbiła obóz, żeby przemyśleć jak ma przebiegać dalsza część ich podróży, Sam proponował aby nie iść do Minas Tirith. Natomiast, gdy Frodo oddalił się od grupy, by przemyśleć tę sprawę i długo nie wracał, to właśnie Sam pierwszy pobiegł go szukać. Znalazł go przy łodziach; Baggins chciał w pojedynkę wyruszyć w dalszą drogę, na co Gamgee nie wyraził zgody. Hobbici przepłynęli Nen Hithoel, zostawiając łódki pod Amon Lhaw[22].
Emyn Muil i spotkanie Golluma[]
Sam i Frodo ruszyli przez Emyn Muil w kierunku Mordoru. Gdy dotarli do jednej ze stromych skalnych ścian, Sam wykorzystał linę, którą podarowano mu w Lothlórien, aby bezpiecznie zejść na dół. Z nieznanych przyczyn, gdy szarpnął za nią, mimo mocnego supła odwiązała się, dzięki czemu mógł zabrać ją ze sobą. Podczas przerwy na sen dwaj hobbici zobaczyli idącego po skarpie Golluma. Odczekali chwilę, po czym Gamgee zaatakował go. Stwór bronił się, gryzł i dusił Sama, który został uratowany przez Froda. Hobbici związali Golluma liną elfów, która zadawała mu ból. Frodo mimo niezadowolenia Sama, postanowił rozwiązać Sméagola. W dalszej części Gollum został przewodnikiem niziołków do Mordoru[23].
Martwe Bagna i Czarna Brama[]
Sam i Frodo na Martwych Bagnach
Pierwszego marca, po opuszczeniu Emyn Muil, Sam razem z towarzyszami ruszyli w stronę Mordoru poprzez Martwe Bagna. Wędrowcy po przebyciu większości drogi dostrzegli we mgle błędne ogniki. Gdy światła stawały się coraz wyraźniejsze, Sam potknął się i ugrzązł w błocie – patrząc w wodę, dostrzegł martwe twarze. Po uwolnieniu się z grzęzawiska trzej towarzysze przemieszczali się dalej. W pewnym momencie usłyszeli przeszywający wrzask, a po chwili zobaczyli Nazgûla lecącego na skrzydlatej bestii, który jednak ich nie dostrzegł.
Kiedy podróżnicy wydostali się z bagien i dotarli do gór otaczających Mordor, postanowili rozbić obóz. Gdy w nocy Sam zbudził się, zobaczył Golluma obok śpiącego jeszcze Froda. Sméagol prowadził dialog z samym sobą, wahając się nad kradzieżą Pierścienia. Samwise wiedziony przeczuciem nie zdradził poczynań stwora. Przebudził swojego pana, udając, że nie był świadkiem tego incydentu[24].
Następnie dotarli do przełęczy Cirith Gorgor. Niziołki zamierzały ryzykować pochwycenie przez orków, usiłując dostać się do Mordoru tą drogą. Jednak Sméagol przekonywał ich do pójścia inną ścieżką w pobliżu twierdzy Minas Morgul. Po naradzie między wędrowcami dał się słyszeć wysoki krzyk dochodzący z nieba – przelatywał nad nimi jeden z Nazgûli. Po chwili dołączyły do niego trzy inne, zaś drogą prowadzącą obok kryjówki hobbitów przechodziła wracająca do Mordoru armia ludzi z południa. Sam razem z Frodem ukryli się, a gdy zagrożenie odeszło, podjęli decyzję, aby wybrać drogę proponowaną przez Golluma[25].
Spotkanie z Faramirem[]
Spotkanie hobbitów z Faramirem – autor Ted Nasmith
Sam wraz z Frodem prowadzeni przez Golluma oddalali się od Morannonu. W Ithilien postanowili zatrzymać się i odpocząć. Sam z pomocą Sméagola gotował potrawkę. Gamgee zapomniał jednak ugasić ognisko, które zaczęło dymić, co przykuło uwagę czterech ludzi, którzy, jak się okazało, byli Strażnikami Ithilien. Jednym z nich był Faramir – kapitan Gondoru. Żołnierze zatrzymali dwójkę niziołków, którzy przedstawili się i byli wypytywani o cel ich wyprawy, którego jednak nie zdradzili. Faramir poinformował hobbitów o śmierci swojego brata Boromira.
Gondorczyk pozostawił hobbitów pod opieką dwóch wojowników, zaś sam wyruszył w nieznane niziołkom miejsce, ponieważ jak wyjawił, wkrótce w Ithilien ma dojść do bitwy między oddziałami Gondoru a Haradrimami. Wkrótce starcie zakończyło się, podczas którego spełniło się marzenie Sama, czyli ujrzenie Mûmakila na własne oczy[26].
Następnie ze związanymi oczami zostali zaprowadzeni do tajnej kryjówki Gondorczyków, Henneth Annûn. Podczas kolacji Sam stracił czujność i nieumyślnie wspomniał o Pierścieniu. Gdy Faramir chciał im go odebrać, pomysł ten wyperswadował mu Sam, który powiedział, że Pierścień zawładnął Boromirem i był jego zgubą. Po tym kapitan pozwolił odejść hobbitom, Sam otrzymał od niego zapasy na dalszą podróż oraz drewnianą laskę[27]. W Ithilien odprowadził ich do Morgulduiny i drogi z Osgiliath.
Pobyt w Mordorze i powrót do domu[]
Po spotkaniu z Faramirem hobbici razem z Gollumem udali się w kierunku Minas Morgul[28]. Tam zobaczyli ruszające w pole armie Morgulu. Obok miasta znajdowały się Kręte Schody, tajna ścieżka do Mordoru przechodząca przez jaskinię Szeloby na przełęcz Cirith Ungol[29].
Sam w pojedynku z Szelobą
Za jaskinią Frodo został ukąszony przez pajęczycę i wpadł w śpiączkę. Kiedy pajęczyca oplotła już hobbita swoją siecią, niespodziewanie zaatakował ją od tyłu Sam, który wcześniej pokonał w walce Golluma[30]. Atakując Żądłem, zdołał ciężko zranić Szelobę w brzuch.
Zrozpaczony Sam myśląc, że jego przyjaciel nie żyje, zostawił swojego pana i wziął Pierścień, chcąc samemu dopełnić misję. Tym samym stał się jego powiernikiem. Gdy orkowie znaleźli Froda, Gamgee z ich rozmowy dowiedział się, że Frodo żyje. Słudzy Nieprzyjaciela zanieśli Bagginsa do Wieży Cirith Ungol. Sam postanowił ratować swojego pana[31]. W wieży wybuchła potyczka pomiędzy dwiema stronami orków. Gamgee wykorzystał to i odbił Froda z rąk wrogów, udając się następnie w głąb Mordoru do Góry Przeznaczenia[32].
Osiemnastego marca 3019 TE podążający drogą z Durthangu do Udun hobbici wpadli w ręce orków. Nazajutrz udało im się uciec i dalej podążali drogą do Barad-dûr[33]. W ciągu pięciu dni doszli do podnóży Góry Przeznaczenia. Po jednodniowej wspinaczce, w której Sam udzielał wsparcia Frodowi, dotarli do Szczelin Zagłady. Tam ścigający ich Gollum odgryzł palec Frodowi i wpadł w ognie Orodruiny, gdzie Jedyny Pierścień został zniszczony, a misja Sama dobiegła końca[34].
Dwójkę hobbitów spod Orodruiny uratował Gandalf, który przyleciał na orle. Po zniszczeniu Saurona dwaj przyjaciele zostali ogłoszeni bohaterami. Ósmego kwietnia 3019 TE hobbitom zostają oddane honory na polach Cormallen. Sam, jak i również reszta Drużyny Pierścienia, wziął udział jako gość w ślubie Aragorna i Arweny w Minas Tirith[35][36]. W sierpniu Sam wyruszył w drogę powrotną do domu razem z trójką hobbitów. Gamgee wracał przez Edoras, Helmowy Jar, Isengard, Rivendell i Bree. Podczas powrotu przez Dunland spotkali Sarumana, w Hollinie zaś pożegnali Celeborna i Galadrielę. w Rivendell odwiedzili Bilbo Bagginsa[37][38].
Po Wojnie o Pierścień[]
Sam z Różą Cotton
Po powrocie do Shire pokonał wraz z innymi hobbitami Sarumana i wziął udział w bitwie nad Wodą. Żeby od nowa posadzić drzewa w Shire, użył szkatułki z ziemią z Lórien, daru od Galadrieli. Posadził w miejscu Urodzinowego Drzewa mallorn[39][40].
W 3020 roku TE ożenił się z Różą, z którą miał trzynaścioro dzieci. Ich imiona, od najstarszego do najmłodszego: Elanor, Frodo, Róża, Merry, Pippin, Złotogłówka, Hamfast, Stokrotka, Pierwiosnka, Bilbo, Ruby, Robin oraz Tom[41]. Rok później Sam otrzymał od Froda Bag End, w którym założył rodzinę Ogrodników ze Wzgórza.
Po rezygnacji Willa Whitfoota z urzędu burmistrza Michel Delving w roku 6 CE został wybrany na burmistrza Shire. Funkcję tę pełnił jeszcze przez siedem kadencji.
W roku 21 CE wraz z żoną i Elanorą odwiedził Gondor. Elanor poślubiła Fastreda z Greenholmu i urodził im się syn, Elfstan.
W roku 34 CE Sam poprosił Peregrina Tuka, ówczesnego Thana Shire'u, o przyznanie swojemu zięciowi tytułu Opiekuna Zachodniej Marchii. Prośba została wysłuchana i wkrótce Fastred razem ze Elanor zamieszkał w domu Pod Wieżami na Wieżowych Wzgórzach.
W roku 61 CE, w dniu przesilenia letniego, umarła żona Sama. Zrozpaczony Samwise zdecydował się opuścić Shire. 22 września tego samego roku Gamgee opuścił Bag End. Odwiedził swoją najstarszą córkę i podarował jej Czerwoną Księgę i udał się do Szarych Przystani, by jako ostatni z powierników Pierścienia opuścić Śródziemie, aby spotkać się z Frodem[42][41].
Charakterystyka[]
| “ | Nigdy nie ufaj swojej głowie, bo to najmniej udana część twego ciała. | ” |
—Samwise Gamgee | ||
Sam był oddanym, dobrodusznym i prostolinijnym hobbitem. Cechował się dobrym sercem i miłością do zwierząt, gdzie uwidoczniło się to między innymi przy zakupie wygłodzonego i katowanego kucyka od Billa Ferny’ego. Był bardzo uzdolnionym ogrodnikiem, kochał elfów oraz miał dar do poezji. Jego sposób myślenia był prosty, ale bardzo praktyczny.
Stosunek do Froda[]
Samwise był nadzwyczajne przywiązany i oddany swojemu panu Frodowi, a pokazał to na Amon Hen, gdzie odgadł zamierzenie Froda o opuszczeniu Drużyny i bez względu na dalsze wypadki postanowił mu towarzyszyć w drodze do Mordoru. Tam wykazał się heroiczną odwagą, ratując Froda z macek okrutnej Szeloby, raniąc ją dotkliwie, a później z rąk orków.
| “ | Nie mogę nieść pańskiego brzemienia, ale pana mogę przecież nieść z nim razem! | ” |
— Sam Gamgee do Froda | ||
Stosunek do Golluma[]
Samwise'a cechowała niechęć i nieufność do Golluma. Sam wiedział, że dla Golluma liczył się tylko Jedyny Pierścień, przez co przez całą podróż był wobec niego bardzo ostrożny, a czasami również wrogo nastawiony. Nie rozumiał więzi, jaką Gollum nawiązał z Frodem oraz dlaczego jego pan nie widział w Gollumie zagrożenia. Sam nie potrafił tak jak Frodo dostrzec głębi w Gollumie, tego że był on kiedyś całkiem inną postacią.
Drzewo genealogiczne[]
Etymologia[]
Nazwisko Gamgee Tolkien zaczerpnął od nazwy przędzy używanej w okolicach Birmingham, gdzie kiedyś mieszkał – poprzez związek z rodziną Cottonów. Wymyślając nie wiedział, że jest to nazwa "przędzy Gamgee" materiału chirurgicznego wymyślonego w XIX wieku przez chirurga o tym samym nazwisku – Josepha Sampsona Gamgee. Nekrolog jego syna znalazł w prasie w 1956 roku i dopiero wówczas się dowiedział całości informacji[43]. J.R.R. Tolkien nie był zadowolony z nazwiska Sama i potem wolał zmienić jego nazwisko na Goodchild[44].
W języku staroangielskim imię Samwise było tłumaczone na "półgłupek" [45].
W sindarinie imię Samwise to Perhael. Oryginalne brzmienie Samwise Gamgee w westronie to Banazîr Galbasi[46].
Kreacja w adaptacjach[]
W trylogii filmowej Władca Pierścieni w reżyserii Petera Jacksona w rolę Sama Gamgee'go wcielił się Sean Astin. Aktor przytył 30 funtów (około 15 kilo), by bardziej pasować do wyglądu hobbita[47].
W animowanej adaptacji Władcy Pierścieni z roku 1978 głosu Samowi Gamgee udzielił Michael Scholes, natomiast w Powrocie Króla z 1980 roku głosu Samwise'owi udzielił Roddy McDowall.
Ciekawostki[]
- W wydaniu I z roku 1996 przekładu Jerzego Łozińskiego imię i nazwisko bohatera przetłumaczone zostały na Samlis Gaduła. Porównanie go do lisa miało zapewne na celu podkreślenie jego mądrości i nawiązywało do fragmentu, kiedy został nazwany przez Froda „spiskowcem”, a Gaduła nawiązywało do jego skłonności do ujawniania informacji, kiedy zbytnio się „rozgadał” (co można było zauważyć w książce, gdy przypadkiem zdradził Faramirowi cel wyprawy).
- J.R.R. Tolkien dostał kiedyś list od mężczyzny nazywającego się Sam Gamgee[48]. Tamten wyznał, że napisał do autora Władcy Pierścieni, bo słyszał, iż występuje tam hobbit o jego nazwisku. Pytał profesora o jego etymologię. Otrzymał od Tolkiena pierwsze wydanie książki wraz z autografami.
| Drużyna Pierścienia | |
|---|---|
| Aragorn II | Gandalf | Frodo Baggins | Samwise Gamgee | Meriadok Brandybuck | Peregrin Tuk | Legolas | Gimli | Boromir | |
| Powiernicy Pierścieni Władzy | |
|---|---|
Jedyny Pierścień Trzy Pierścienie Galadriela (Nenya) • Gil-galad, Elrond (Vilya) • Círdan, Gandalf (Narya) Siedem Pierścieni Thrór (przekazał pierścień synowi) • Thráin II (otrzymał pierścień od ojca) • sześciu nieznanych krasnoludów Dziewięć Pierścieni Czarnoksiężnik z Angmaru • Khamûl • Siedem nieznanych Upiorów Pierścienia | |
Przypisy
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, "Powrót Króla", Dodatek F, "Zasady przekładu"
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, "Powrót Króla", Dodatek C Rodowody, Rodowód Sama Gamgee
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Zabawa z dawna oczekiwana”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Cień przeszłości”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Trzech to już kompania”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Wykryty spisek”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Stary Las”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „W domu Toma Bombadila”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Mgła na Kurhanach”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Pod Rozbrykanym Kucykiem”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Obieżyświat”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Sztylet w ciemnościach”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Bieg do brodu”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Wiele spotkań”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Narada u Elronda”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Pierścień rusza na południe”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Wędrówka w ciemnościach”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Most w Khazad-dûm”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Lothlórien”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Zwierciadło Galadrieli”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Pożegnanie z Lórien”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia, „Rozstanie”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „Obłaskawienie Sméagola”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „Przez moczary”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „Czarna Brama jest zamknięta”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „O ziołach i potrawce z królika”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „Okno Zachodu”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „Ku Rozstajowi Dróg”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „Schody Cirith Ungol”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „Jaskinia Szeloby”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dwie wieże, „Sam w rozterce”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Wieża Cirith Ungol”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Kraina Cienia”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Góra Przeznaczenia”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Na polach Cormallen”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Namiestnik i król”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Wiele pożegnań”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Do domu!”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Porządki w Shire”
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Powrót króla, „Szara Przystań”
- ↑ 41,0 41,1 J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, "Powrót Króla", Dodatek C Rodowody, Rodowód Sama Gamgee
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, "Powrót Króla", Dodatek B Kronika Lat (Kronika Królestw Zachodnich), Późniejsze wypadki dotyczące członków Drużyny Pierścienia
- ↑ J.R.R. Tolkien, List 184
- ↑ J.R.R. Tolkien, Listy, List 72
- ↑ J.R.R. Tolkien, Listy, List 72
- ↑ J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, "Powrót Króla", Dodatek F, "Zasady przekładu"
- ↑ https://www.imdb.com/name/nm0000276/bio?ref_=nm_ov_bio_sm
- ↑ J.R.R. Tolkien, List 185