Betelgeuze

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Betelgeuze gezeen door de VLT.

Betelgeuze in 't starebeeld Orion. D'n typische vörm vaan dit starebeeld maak tot Betelgeuze in de wintertied vrij gemekelek te vinde is.

Betelgeuze (alpha Orionis) is 'n staar in 't starebeeld Orion. 't Is de op ein nao helderste staar, Rigel is helderder. Ze steit ouch bekind es Betelgeuse, Betelgeux, Beteiguex en Al Mankib. De naom kump oet 't Arabisch, boe-in de staar yad al-dzjoeza (hand vaan de reus, d.w.z. vaan Orion) geneump weurt. Door 'n leesfout is de naom evels in de westerse wereld aofgeleid van ibt al-dzjoeza (oksel vaan de reus).

Betelgeuze ligk op 'nen aofstand vaan 430 leechjaor, en heet 'n leechkrach vaan 105.000 (ze straolt dus 105.000 kier zoeväöl leech oet es de zon). Zie heet 'n massa vaan 18-19 kier die vaan de zon.

Betelgeuze is 'ne veranderleke roeje superreus mèt 'n periode vaan 'n paar hoonderd daog. 't Is nao de zon de staar mèt de groetste sjijnbare diameter, naomelek 0,047 baogseconde (zon=30 baogminute), en daodoor is Betelgeuze bij extreem vergroetinge es schijfke te zien. De staar is 950 kier zoe groet wie de zon. De Universiteit vaan Berkeley heet bekind gemaak tot Betelgeuze sinds 1993 15% kleiner is gewore.

Betelgeuze is aon 't ind vaan häör leve, en kin op 'eder momint' supernova weure. 'Eder momint' is trouwes wel op astronomische sjaol, 't kin ouch nog wel inkele tiendoezende jaore dore. Es 't gebäört zal Betelgeuze, gezeen vaanaof de Eerd, allezeleve helderheid -10 bereike, en daomèt 250 kier zoe helder zien es Venus en 2500 kier zoe helder es Sirius, dat is neet väöl zwaker es de volle maon.

Begin 2010 heet 'n internationaal team vaan starekundege bekind gemaak tot 'n gedetailleerde opname vaan de staar is gemaak. Dao-op zien twie helder vlekke te zien op 't oppervlak vaan de superreus. D'n umvaank vaan dees vlekke is vergeliekbaar mèt d'n aofstand tösse zon en eerd, zoe'n 150 miljoen kilometer. De vlekke weure veroorzaak door opstijgend heit gaas oet 't inwendige vaan de staar, wat e groet deil vaan 't staaroppervlak bedèk.

In oktober 2019 begós 't leech vaan Betelgeuze te verzwake, en twie maond later waor de leechsterkte al mèt 'n ganse magnitude (wat neerkump op factor 2,5) verminderd. Sommege dachte aon 'nen aonstaonde supernova, meh väöl astronome gónge devaan oet tot dit bij 't variabel gedraag vaan de staar hoort. Oetindelek bleek oet metinge mèt de Hubble-ruimtetelescoop tot de vertroebeling kaom door 'n stöbwolk die (vaanaof de Eerd gezeen) aon de staar veurbijtrok. In miert 2020 had de staar häör gewoen helderheid weer trök.