Truierlands
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Sintruins, es te dit dialek sjpriks.
't Truierlands is e dialek gesproke in 't uterste zuidweste vaan Belsj Limbörg en twie dörper in aonpaolend Vlaoms-Braobant. 't Heet kinmerke vaan zoewel Limbörgs en Braobants, meh weurt in 't gemein nog wel tot 't Limbörgs gerekend.
Umvaank
[bewirk | brón bewèrke]In de indeiling vaan 't Woordenboek van de Limburgse Dialecten (zoewie die vaan zie zöster 't Woordenboek van de Brabantse Dialecten) weure de volgende plaotse daan wel tongvel bij 't Truierlands gerekend:[1][2]
Kinmerke
[bewirk | brón bewèrke]Probleem: Truierlands tössen oos en wes
[bewirk | brón bewèrke]Wie gezag beginne in 't Truierlands de Limbörgse taolkinmerke ziech dujelek aof te bouwe (of op te bouwe, es me vaanoet 't weste riddeneert). 't Truierlands gebeed ligk nog wel zuidoostelek vaan de Uerdinger Linie: me zeet hei dus, op z'ch Limbörgs, vaan ich, mich, oech en ooch, in tegestèlling tot Braobants ik, mij (maai), aa en ook. Dit zègke ze ouch nog in 't Getelands, wat westelek vaan 't Truierlands weurt gesproke.
In 'n aander belaankriek dink deit 't Truierlands neet mèt de Limbörgse dialekte mèt. 't Gief gei structureel versjèl tösse sleiptoen en stoettoen. Me kin de Truierlanders zeker wel hure zinge, meh 't toenversjèl weurt neet gebruuk um twie wäörd die wijer neet versjèlle oeterein te hawwe. In tegestèlling tot beveurbeeld 't Loeënerlands, boe 't woord pjaad ('peerd') in 't inkelvoud de sleiptoen en in 't miervoud de stoettoen heet, kint me in 't Truierlands paed (inkelvoud) en paede (mievoud). 't Mis daomèt eint vaan de belaankriekste kinmerke die 't Limbörgs deit versjèlle vaan aander dialekgróppe. Dit heet 't gemein mèt 't Berringerlands.
De Betoeningslijn es zoedaoneg weurt evels nog zjus door dit gebeed geteikend, tösse Juuk (wes) en Boeket (oos) door. Dat zouw beteikene tot me in 't uterste ooste vaan dit gebeed nog wel in e paar wäörd toenversjèl kint. Dujelek is tot 't toenversjèl ziech hei begint aof te bouwe, en tot de grens vaan dit versjijnsel raofeleg is.[3]
Oplossing: de Getelijn
[bewirk | brón bewèrke]Noe gief 't evels nog mie kinmerke die 't Braobants vaan 't Limbörgs sjeie, sommege al get belaankrieker es aandere. Zoeget op de grens tösse de twie provincies löp 'n aontal vaan die isoglosse (taollijne) same. Dit weurt de Getelijn of Geteboondel geneump. De versjèllende lijne loupe evels neet gans geliek; de grens is get raofeleg. Dialektologe höbbe daorum, veur 't gemaak, de ideaol Getelijn getrokke. Heimèt sjeit me 't Truierlands vaan 't Getelands, en daomèt ouch 't Limbörgs vaan 't Braobants. De lijn begint in 't zuie op de Germaons-Romaonse taolgrens en volg in 't begin de provinciegrens tösse Limbörg en Vlaoms-Braobant. Boe de provinciegrens 'nen drej nao 't ooste maak, geit de Getelijn rechoet; gevolg heivaan is tot de Braobantse plaotse Graoze en Rumme ouch nog in 't Truierlands gebeed valle. Daonao kruis de Getelijn de provinciegrens weer um tösse Haole (westelek) en Dónk (oostelek) door te loupe.
Sommege lijne oet de Getebundel loupe wijer rechoet nao ´t noorde; aandere evels buige hei nao 't noordooste aof. Dao valle ze same mèt de Uerdinger Linie en/of de Betoeningslijn; vaanaof dat punt is daomèt wel dujelek boe de grens tösse Limbörgs en Braobants moot loupe. Dónk en Herk zien zoedoende de noordelekste plaotse oet 't Truierlands gebeed.
'n Belaankrieke taolgrens oet de Getelijn is de lange vocaol in e woord wie daok ('daak') en smeed. In de Braobantse dialekte is 't gemeinelek dak - daoke en smid/smed - smede, dus mèt 'n wisseling tösse 'ne korte en 'ne lange vocaol. In de Limbörgse dialekte is dee normaal gezeen ummer laank. Ouch de grenze vaan umlaut in werkwoordsvörm (lope - hè löp) en verkleinwäörd (póp - pupke) ligke hei in de buurt, meh euver 't algemein loupe die grenze wel get wijer nao 't weste. Aon d'n aandere kant blijf d'n umlaut in 't Truierlands al hiel dèks oet in werkwäörd mèt a: hè valt in plaots vaan heer vèlt enz. in de mieste Limbörgse dialekte.
Aander kinmerke
[bewirk | brón bewèrke]E versjèl tösse aajdlang aa en nuilang aa weurt soms gemaak, zij 't neet wie me dat in 't Oos-Limbörgs gewoen is. Veur 'nen dentaol (mèt de tan of 't verhemelte gemaakde klaank) huurt me 'n ope ao es de klaank nuilaank is, meh 'ne mie geslote oo(ë) es de klaank vaanajds laank is. Dit gief e versjèl tösse laote ('late', bijvoegelek naomwoord') en looëte ('laote', werkwoord). Op aander plaotse is de klaank ummer ao: aovend en maoke. Dit systeem versjèlt vaan 't Loeënerlands, wat de klaank vaan 't werkwoord nog wijer slut tot loeëte, meh ouch vaan 't Getelands, wat wel versjèl maak tösse aovend en make.
Dujelek Limbörgs is ouch de e in drejje. In 't Getelands is dit gemeinelek drooje; dao huurt me dus wie in 't Nederlands 'ne lange klinker.
In e woord wie plaots huurt me daan weer 'ne lange klinker in 't Truierlands. Ouch dit is weer typisch Limbörgs; 't Getelands heet hei plöts (wat typisch veur Zuid-Braobant is).
Wie me bove oet 't veurbeeld vaan paed(e) kint 't Truierlands gein stijgende diftonge op de plaots vaan 'n oetgevalle -r-. Dit is e dujelek versjèl mèt 't Loeënerlands en aander Haspegouwse dialekte.
De zaachlang ee weurt in 't Truierlands dèks 'ne twieklaank eej of zelfs ei. Zoe zeet me vaan eejzel, gans in 't zuie vaan eizel. Ouch in 't Getelands en wijer nao 't weste zeet me vaan eejzel, eizel of zelfs ajzel. In 't Loeënerlands huurt me zjus hiel dujelek ezel mèt 'n zuver lang ee. In e woord wie breke koume de variante breejke, breike ouch wel veur, meh minder algemein. Ouch bij de eu en de zaachlang oo vint me zoeget: leujge (meh wel sleutel), oowve, zoown. Mèt zoe'n klaanke klinke de Truierlanders aander Limbörgers al hendeg Braobants in de oere.
De eu weurt tot 'n lang uu in e woord wie juuk. Dat kin me bove al zien aon de plaotsnaom Juuk.
De Limbörgse dialekte zien in e woord wie brief/breef en goed/good dèks verdeild: de vörm mèt ie en oe zien westelek, de vörm mèt ee en oo zien oostelek. Meh gans in 't zuidweste is de vörm breef weer presint. 't Truierlands maak deil oet vaan e groet Zuid-Braobants gebeed boe me de ee kint. Vreemp genoog zeet me hei miestens neet vaan good, wat me in Zuid-Braobant wel kin hure. Euver nog zoe'ne klaank, zeut of zuut, is 't gebeed verdeild.
In 't Truierlands weurt nog vaan zoer, moer en schoere gezag, wat typisch oosteleke wäörd zien. In 't Getelands kint me nog wel zoer. 't Verkleinwoord vaan moer is mörke, wat in 't groetste deil vaan Belsj Limbörg normaal is.
De geslote oetspraok vaan de i in e woord wie diek ('dik') kump in 't Getelands wel, in 't Truierlands gemeinelek neet veur. In e woord wie keind ('keend') huurt me 'ne twieklaank, e versjijnsel wat wijer in väöl Oos-Braobantse in diverse Hollandse dialekte veurkump (meh neet in 't Getelands). 'n Neiging tot geslote oetspraok besteit nog wel bij e woord wie stoem ('stóm').
In 't Truierlands weurt nog wottel ('wortel') gezag, dewijl dat westeleker al wöttel of wèttel is.
Es Wes-Limbörgs dialek heet 't Truierlands de aw Germaanse ī neet gehawwe. Toch kin 't nog wel e marginaol versjèl geve tösse de korte ei en de lang ij: tèèd ('tied') rijmp ziech neet mèt geit. In 't Getelands rijme ziech die wel, meh umtot 't Zuid-Braobants taollandsjap op dit punt chaotisch is, moot me dao neet te väöl algemein dinger euver zègke.
Op punte boe de oosteleke dialekte 'n oe höbbe en 't Algemein Nederlands 'n ui, heet 't Truierlands dèks 'n aa: aat, haas. Dat versjèlt mèt de Limbörgse dialekte oet de umgeving, die dao 'n au kinne. Versjèl weurt gemaak mèt de ui die al vreuger 'ne veurklinker waor, beveurbeeld in fruit of Sintruin. In 't Getelands zien die klaanke allebei aa of allebei èù.
Versjèl tösse ou en au weurt gemaak: hout rijmp ziech neet mèt kaod ('kaajd'). In de aongrenzende Braobantse dialekte is dat laank neet ummer zoe. In blauw huurt me ouch 'nen twieklaank, wat in 't Limbörgs algemein is meh in 't Getelands neet 't geval is.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ WLD III 4.1: Vogels
- ↑ WBD - Inleiding Compleet
- ↑ Rob Belemans en Ronny Keulen, Taal in stad en land: Belgisch-Limburgs. Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2004: p. 30