Çeçenistan

Чеченская Республика  Çeçenistan Нохчийчоь
Ala Mertal
Sirûd: Shatlak's Song
Çeçenistan li ser nexşeyê
Paytext		Grosnî  43°24'0"Bk, 45°43'0"Rh
Zimanên fermî		zimanê rûsî zimanê çeçenî
Zimanên tên bikaranîn		Judeo-Tat Chamalal Avar zimanê çeçenî zimanê îngûşî
Avakirin
•	Dema avakirinê	9 kanûna paşîn 1993
•	Rûerd	16.165 kîlometre çargoşe
Gelhe
•	Giştî	1.492.992 (2021)
Demjimêr		Moscow Time Europe/Moscow
Malper http://chechnya.gov.ru/

Komara Çeçenistanê (rûsî: Чеченская Республика) komareke federal a li Rûsyayê ye.

Çeçenistan, welatê çeçenan e, û zimanê fermiya komela Çeçenistan hem rûsî û hem çeçenî ne. Bi zimanê çeçenî em dibêjin "Нохчийн Республика", yanî "Noxçhîyn Respûblîka". Piştî damezrandina YKSS di sala 1921´î de wekî herêmeke serbixwe bi Komarên Sowyetên Sosyalîst Otonomîya Gorskaya ve hate girêdan. Di salên 30´î de bu parçeyek ji Otonomiyên Sowyetên Sosyalîst a Çeçen-Îngûş. Dema YKSS belav bû di sala 1991´î de Çeçenistanê serbixwebûna xwe îlan kir û bi hilbijartinan General Çohar Dûdayew wekî serokkomar hilbijart. Ji ber ku hikumeta Çeçenistanê doza veqetandinê ji Rûsya kir û rejîma Îslamê pejirand, Rûsyayê êrîş bire ser Çeçenistanê. Herçendî hikumeta Îslamîst hate daxistin jî heya niha nakokî û pirsgirêka Çeçenistanê safî nebûye. Rûsyayê hikumetek gorî polîtîkayên xwe avakiriye û nerazîbûnên Çeçenan û şerê navxweyî berdewam e. Heya niha nêzîkî 300.000 mirovan di şer û êrîşên Rûsyayê de jiyana xwe jidestdane.

Dîrok

Navçeya ku Çeçenistana îroyîn pêk tîne, ji mêj ve ji aliyê gelek komên etnîkî yên cihê ve, rûs jî tê de dijîn. Rûsyayê di salên 1780î de êrîşî herêmê kir. Ji serhildanên 1785-1791 û vir ve berxwedana misilman ya li dijî desthilatdariya Rûsyayê berdewam dike û diqewime. Paytext Grozny di sala 1818an de di dema Şerê Kafkasyayê de ji aliyê Kozakan ve weke keleheke Rûsyayê hatiye avakirin. Çeçenistan û Ingûşetyaya cîran, piştî şerên dûr û dirêj, di sala 1859an de ji hêla Împaratoriya Rûsyayê ve hatin girêdan û paşê di serdema Sovyetê de komara xweser a Çeçenîstan-Îngûşetya ava kirin.

Şervanê Çeçen li qesra hikûmetê ya şewitî li Grozny, 1995. Di dema Şerê Cîhanî yê Duyem de, nifûsa Çeçen bi darê zorê hate veguhestin bo KSS ya Kazakistanê. Piştî sala 1956an, ji ber têkbirina Stalînîzasyonê, Çeçen destûr dan ku vegerin welatê xwe. Komara Çeçenistanê ya niha piştî hilweşandina Çeçenîstan-Îngûşetya di sala 1991 de hat avakirin.

Dzhokhar Dudayev, serokê paşerojê yê neteweperest ê Komara Çeçenistanê, di sala 1991 de Çeçenistan serbixwe ragihand. Di 1994 de, Borîs Yeltsîn ferman da ku 40,000 leşker derbasî Çeçenistanê bibin û Şerê Çeçenistanê yê Yekem dest pê kir. Çeçenistan xwedî pîşesaziyek girîng a petrolê ye û xwedî cihekî stratejîk e. Gurcistan tekane welat e li dinyayê ku Çeçenistanê wek dewleta xwe nas dike.

Ji ber vê yekê şerê yekem ê Çeçenistanê bi ketina leşkerên rûsî yên herêmê dest pê kir. Şerê Rûsyayê li Çeçenîstanê dişibihe şerê ku Yekîtiya Sovyetê li Efxanistanê şer kir. Şoreşgeran derbên giran li hêzên Rûsî yên wê demê bê moral û nebaş xistin. Di dawiya sala 1994an de, leşkerên rûsî hê jî paytext Grozniyê ewle nekiribûn. Piştî şerên dijwar, bajar di Sibata 1995'an de hate girtin. Di sala 1996'an de bi pêşengiya Aleksandr Lebed agirbestek hate kirin û di Gulana 1997'an de peymana aştiyê hate îmzekirin.

Di yekemîn hilbijartina azad a piştî şer de, di Çileya 1997’an de, Aslan Mashadov wek serokomar hat hilbijartin. Rûsyayê encamên hilbijartinan nas kir û di destpêkê de xuya bû ku Mashadov wek hevkarekî qebûlkirî dibîne, lê di van salên dawî de ew ji hêla çavkaniyên rûsî ve wekî terorîst hate binav kirin.

Di sala 1999 de, piştî ku cudaxwazên îslamî, bi serokatiya Shamil Basayev, li Daxistanê êrîşî axa Rûsyayê kir, şer dîsa gur bû, û bi vî awayî şerê duyemîn ê Çeçenistanê dest pê kir. Cudaxwazên Çeçen li herêmê berxwedana çekdarî organîze kirine û ji bo serxwebûna ji Rûsyayê şer dikin. Ji wê demê ve îslamîst bi şerê bi bandor lê pir caran hovane yê Vladîmîr Pûtîn hema bêje hatin tunekirin. Îro, Çeçenîstan careke din ji aliyê Moskowayê ve bi rêya Ramzan Kadyrov û Çeçenên din ên ku ji ber nakokiyên navxweyî yên di navbera eşîrên Çeçen ên ku hene de xwe guhertiye, tê birêvebirin. Kadîrov ji eşîra malbata herî bi hêz a Çeçenîstanê ye.

Peyvnasî

Peyva "Noxçhî" gelek kevn e û mana wê "Nox = pexemberê Nûh" û "çhî = zade", yanî "Noxçhî" = Nûhzade / zarokên Nûhe

Çavkanî

Paytext: Grosnî
Gelhe: 1.141.362 (2005)
Rûber: 15.700 km çg