Француз республикан орузлама

Республиканны II джылына республикан орузлама (1793/1794)

Француз республикан (революцион) орузлама Францияда Уллу Француз революцияны заманында Миллет конвентни декрети бла 1793 джылны 5-чи октябрында мюкюл этилгенди, 1806 джылны 1-чи январындан башлаб Наполеонну буйругъу бла къоратылгъанды. Орузламаны энчи комиссия къурагъанды, аннга башчылыкъ Жильбер Ромм болгъанды, бу орузлама эски адетлени къойгъанны, дехристианизацияны эмда "табигъат диннге" кёячюуню белгиси болгъанды.

Къурамы

Революцияны биринчи джылы, 1792 джынгы эраны башланыуу болуб баямланнганды. Христосну туугъанындан башланнган эра эмда 1-чи январдан башланнган джыл къоратылады. Джылланы тергеу 1792 джылны 22-чи сентябрындан башланады, бу дата патчах властны къоратылыб, республиканы баямлагъан дата болады. Ол джыл 22-чи сентябрь къачхы кюн тенглик бла келишгенди. Аны ызындан келген джыллада джангы джыл къачхы тенг кюнлюкню кече джарымында башланнганды. Джыл 12 айгъа юлешиннгенди, айда 30 кюн болгъанды. Артыкъ къалгъан 5 неда 6 джылгъа санкюлотидле атны бередиле. Хар кюннге да энчи ат бередиле. Айны атларын Конвентни депутаты Фабр д’Эглантин теджегенди, эмда табигъатда болуула бла байламлы болгъанды. Айланы атлары француз, латин, грек тамырладан къуралгъандыла (юлгюге, «фрюктидор» — «кёгет берген», - лат. fructus «кёгет» и бур.-урум. δῶρον «саугъа», «прериаль» — «джайлыкъланы айы», от фр. prairie «джайлыкъ»). 360 кюнню атлары (санкюлотидлени тышында) табигъатда болууланы, ёсюмлюклени, джаныуарланы атларын джюрютгендиле, сёз ючюн, фр. vache «ийнек», фр. rhubarbe «раугъаш» (ревень), фр. carotte «быхы». Алай кюнлеге ат бериу джанг ачылыу болмагъанды, аннга дери да кюнлеге сыйлыланы атларын бергендиле. Аталагъа-аналагъа бу кюнледе туугъанлагъа ол кюнлени атларын атаргъа теджегендиле, сёз ючюн, Ваш (Ийнек), Каротт (Быхы) д. а. к, кертиликде бу теджеулеге тынгылагъан аз болгъанды, кюнлени атлары, айланы, декадаланы атларыча болмай, хайырланмагъанны орнунда болгъандыла.

Ыйыкъны орнуна он кюнден къуралгъан декада болгъанды; бу атлам, революциячыланы онлукъ биримлеге кёчюуню ( ол заманда метрлик системагъа, тюз мюйюшню 100 юлешиуге кёчюлгенди) эмда дехристианизациягъа кёчюуню ышаны болгъанды (ыйых кюнле, Пасха дагъыда башха христиан байрамла иш кюнлеге тюшгендиле). Декаданы кюнлерине ыйыкъланы кюнлерича  — lundi, mardi… — "номерлик" атла берилгендиле, декада primidi бла башланыб décadi бла бошалгъанды; décadi, ыйых кюн кибик солуу кюннге саналгъанды. Алай бла айда юч декада болгъанды..

Республикан орузлама Париж коммунаны заманында дорнуна салыныб 1871 джылны 18-чи мартындан 28-чи майына дери джюрютюлгенди. Париж коммуна тюшгенден сора григориан орузлама къайтарылгъанды.

Артыкъ джылла

Артыкъ джылла къайтарылгъан тёртджыллыкъ кёзюуге «франсиада» ат бередиле (фр. Franciade), орузламаны ал вариантына кёре аны аты «олимпиадой» болгъанды (фр. Olympiade). Франсиаданы ахыр джылына секстиль дегендиле (фр. année sextile), аны бла анда алты санкюлотида болгъанын белгилегендиле.sextile сёз, артыкъ джылны алгъын атыны bissextile орнуна келгенди.

Айла

• Къач
  • вандемьер (фр. Vendémiaire) (22-чи сентябрь — 21-чи октябрь) — джюзюм джыйыуну айы
  • брюмер (фр. Brumaire) (22-чи октябрь — 20-чы ноябрь) — тубанланы айы
  • фример (фр. Frimaire) (21-чи ноябрь — 20-чы декабрь) — бузлауукъланы айы
• Къыш
  • нивоз (фр. Nivôse) (21-чи декабрь — 19-чу январь) — къарны айы
  • плювиоз (фр. Pluviôse) (20-чи январь — 18-чу февраль) — джангурну айы
  • вантоз (фр. Ventôse) (19-чу февраль — 20-чы март) — джелни айы
• Джаз
  • жерминаль (фр. Germinal) (21-чи март — 19-чу апрель) — ёсюуню айы
  • флореаль (фр. Floréal) (20-чы апрель — 19-чу май) — чагъыуну айы
  • прериаль (фр. Prairial) (20-чы май — 18-чи июнь) — джайлыкъланы айы
• Джай
  • мессидор (фр. Messidor) (19-чу июнь — 18-чи июль) — битим джыйыуну айы
  • термидор (фр. Thermidor) (19-чу июль — 17-чи август) — иссиликни айы
  • фрюктидор (фр. Fructidor) (18-чи август — 16-чы сентябрь) — кёгетлени айы

Декаданы кюнлери

• примиди (фр. Primidi) — 1-чи кюн
• дуоди (фр. Duodi) — 2-чи кюн
• триди (фр. Tridi) — 3-чю кюн
• квартиди (фр. Quartidi) — 4-чю кюн
• квинтиди (фр. Quintidi) — 5-чи кюн
• секстиди (фр. Sextidi) — 6-чы кюн
• септиди (фр. Septidi) — 7-чи кюн
• октиди (фр. Octidi) — 8-чи кюн
• нониди (фр. Nonidi) — 9-чу кюн
• декади (фр. Decadi) — 10-чу кюн

Гражданла солуу кюнлени кеслери сайлагъандыла, алай а къралда къуллукъ этгенлени бир солуу кюнлери болгъанды — декади.

Санкюлотидле

1. Намысны кюню (фр. La Fête de la Vertu) — 17-чи сентябрь
2. Фахмуну кюню (фр. La Fête du Génie) — 18-чи сентябрь
3. Урунууну кюню (фр. La Fête du Travail) — 19-чу сентябрь
4. Оюмланы кюню (фр. La Fête de l'Opinion) — 20-чы сентябрь
5. Саугъаланы кюню (фр. La Fête des Récompenses) — 21-чи сентябрь
6. Революцияны кюню (фр. La Fête de la Révolution) (артыкъ джылда кюн тенгликни ал кюню)

Белгиле

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Француз республикан орузлама.