Автология

Автология — сөздің тура мағынасында қолданылуы. Сөздің өзіндік тура мағынасы және туынды мағынасы болады. Әдетте поэзияда сөзді туынды, ауыспалы мағынада қолдану жиірек кездеседі. Алайда төтелеп, тура мағынасында айтылатын сөздер де аз болмайды.

Мысалы, Абайдың:

Жасымда ғылым бар ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім, -

деген өлең тармақтарын еске алсақ, мұндай сөздер түгелдей өзінің бірінші, негізгі мағынасында алынған.

Ал Абайдың жаңағы сөздерінің жалғасын алсақ:

Ержеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім,-

дегендегі «уысыма түспеді» деген сөз тіркесінде ауыспалы мағына бар. «Ғылымға қолым жетпеді, ғылым қолыма түспеді, қолымды кеш сермедім» дегендей ғып айту.

Әрине, ауызша сөйлеу тілінде де айтыла береді, бірақ мұның өзі соншалықты үйреншікті, өте қарапайым айтылғандай көрінсе де, ғылымды қолмен ұстап, уысқа салып алатын нәрселермен салыстыру негізінде шыққан туынды мағына екені анық. Ал одан әрі келетін: Өзім де басқа шауып, төске өрледім,- деген өлең тармағын алсақ, мұндағы «басқа шабу, төске өрлеу» деген сөздер тікелей өз мағынасында емес, «алға ұмтылдым, сөз өнерінде тіл өнерінде талайдан озып шықтым» деген мағынада айтылған.

Ал осы өлеңнің соңындағы:

Еңбегіңді білерлік еш адам жоқ,

Түбінде тыныш жүргенді жек көрмедім,-

деген сөздер тағы да негізгі, тура мағынасында айтылған. Әдетте поэзия тілі, өлең сөз ерекше бейнелі, көркем болады деп саналады. Ауыспалы мағынада қолданған сөздер эпитет, теңеу, метафора, әсірелеу, т.б. поэзияда жиі кездеседі, өлең тілінің бейнелілік сипатын арттыра түседі делінеді. Бұл айтылғандар, әрине, жалпы алғанда орынды. Дегенмен, поэзияда, әдебиетте сөздің бәрі де көркемдік сипат алады. Себебі, көркемдік ойда эстетикалық ұғым, сезімді білдіреді. Жоғарыдағы мүлде қарапайым түрде, өз қалпында, көріктеп, түрлендірмей-ақ қолданылған сөздер келісті, әсерлі болып тұрғаны осыны дәлелдейді. Тура мағынасында алынған сөздерге көркемдік сипат беретін көркем ойдың қуаттылығы, әр сөздің ақындық ойды, сезімді жеткізуде орнын тауып, терең мағыналы етіп қолданылуы, әр сөздің өлең ырғағына сәйкес әуезді айтылуы. Өлең тілі немесе көркем прозаның тілі тартымды болу үшін жазушы ауыспалы мағына беретін бейнелі сөздерді қалайда неғұрлым көп, мол қолдануға ұмтылады және сонысы оның артықшылығы деп санау дұрыс болмайды. Сөздің тура мағынада қолданылуы, тура мағынада алынуы да қажет болған мөлшерде келтірілсе, әр шығарманың мазмұнына, ондағы ой-сезім өзгешелігіне шығарманың жанрлық, стильдік, тағы сондай сипаттарына сәйкес келеді.