Sloveniya

Sloveniya (Slovenija), Sloveniya Respublikası (Republika Slovenija) — Balqan yarım atawdıń arqa-batısında jaylasqan mámleket. Maydanı 20,3 mıń km². Xalqı 1,93 mln. adam (2002). Paytaxtı — Lyublyana qalası. Basqarıw jaǵınan 62 rayonǵa bólingen.

Mámleketlik basqarıw principi

Sloveniya — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl 23-dekabrde qabıl etilgen; oǵan 1997 hám 2000-jıllarda dúzetiwler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2002-jıldan Yanez Drnovshek). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament — Mámleket jıynalısı hám Mámleket Keńesi, atqarıwshı hákimiyattı baslıq basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Sloveniya — tiykarınan, tawlı mámleket. Arqa-batıs hám arqasında Shıǵıs Alp dizbegi, qublasında Dinara tegistawlıǵınıń arqa sheti, qubla-batısta tań qalarlıq úńgirleri menen ataqlı bolǵan Karst platosı bar. Shıǵısta hám Adriatika teńiziniń Triyest qoltıǵı jaǵasında kishkene oypatlıqlar jaylasqan. Qorǵasın ruwx káni, sınap, biraz muǵdarda gúńgirt kómir, lignit, neft, barit, qurılısshılıq materialları kánleri bar. Íqlımı ortasha, kontinental. Tiykarǵı dáryaları — Sava, Drava (Dunay aǵısları). Tawlarda muz hám karst kóli bar. Sloveniya aymaǵınıń 46% ke jaqını orman, biyik tawlarda buk hám emen ormanları taw janbawırlarında aralas hám iyne japıraqlı ormanlar menen almasıladı. Úlken maydanlar — jaylaw. Haywanat dúnyası qońır ayıw, buǵa, taw eshkisi, kemiriwshiler hám túrli quslardan ibarat. Triglav milliy baǵı dúzilgen.

Xalqı

Tiykarǵı xalqı slovenlar (90%); xorvat, serblar da jasaydı. Qala xalqı 51,5%. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristian (katolik) lar. Rásmiy tili —sloven tili. Iri qalaları: Lyublyana, Maribor.

Tariyxı

Sloveniya aymaǵında áyyemnen keltilliriy qáwimleri jasaǵan. Eramızǵa shekemgi I ásirde Rim mámleketi basıp alǵan. VI-VII ásirlerde bul jerge slavyan (sloven) lar kelip ornalasqan. VII ásirde Karantaniya dep atalıwshı dáslepki mámleket payda bolǵan. XI-XIII ásirlerde Sloveniya aymaǵında Karintiya, Shtiriya, Krayna hám basqa knyazlikler payda boldı. 1282-jıl Sloveniyanıń úlken bólimi Gabsburglar jer-múlki quramına kirdi hám XVI ásir baslarına kelip, barlıq sloven jerleri qosıp alındı. 1478, 1515, 1573-jıllarda diyqanlardıń kóterilisleri boldı. XVIII ásirdiń 2-yarımında ótkerilgen reformalar sebepli ekonomikalıq janlanıw júz berdi. 1848-49-jıllardaǵı revolyuciyalar nátiyjesinde jer-suw múnásibetleri jemirilip, pul tovar múnásibetleri rawajlana basladı. 1914-18-jıllarda milliy háreket háwij aldı. 1918-jıldan Sloveniya jerleri serb, xorvat, slovenlar korolligi (1929-jıldan Yugoslaviya korolligi) ne birlesti. 1941-jıl Yugoslaviya fashistler shabıwılına dús kelip, Sloveniya jerlerin Italiya menen Germaniya bólip aldı. 1945-jıl 15-mayda azat etildi. 1946-jılǵı Parij kelisim shártnamasına qaray, Yugoslaviya menen qayta qosılıp, 1991-jılǵa shekem onıń quramındaǵı respublikalardan birine aylandı. 1991-jıl 25-iyunda respublika Skupshchinası Sloveniyanıń mámleket ǵárezsizligin járiyaladı hám Yugoslaviya quramınan shıqqanlıǵın bildirdi. Sloveniya — 1992-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 27-dekabrde tán alǵan hám 1995-jıl 16-yanvardan diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı — 25-iyun — Sloveniya mámleketlik kúni (1991).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Liberal demokratiya partiyası, 1913-jıl tiykar salınǵan Sloveniya liberal partiyasınıń dawamshısı retinde 1989-jılda qayta tiklengen; Sloveniya demokratiyalıq partiyası, 1992-jıl dúzilgen; Social-demokratlar birden-bir dizimi partiyası, 1992-jıl tiykar salınǵan; Sloveniya jasıllar partiyası, 1992-jıl dúzilgen; Sloveniya xalıq partiyası, 2000-jıl dúzilgen; Sloveniya milliy partiyası; Sloveniya social-demokratiyalıq partiyası, 1989-jıl tiykar salınǵan; Sloveniya pensionerler demokratiyalıq partiyası, Sloveniya ǵárezsiz kásiplik awqamları birlespesi; Sloveniya ǵárezsizligi jańa kásiplik awqamları konfederaciyası.

Xojalıǵı

Sloveniya — industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 35%, awıl xojalıǵınıń úlesi 5%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi 60%.

Sanaatı

Qorǵasın ruwx, polimetall rudalar, gúńgirt kómir, boksit, surma, sınap qazıp alınadı. Yesenitse, Shtore, Ravneda qara metallurgiya, Mejitse, Kidrichevoda reńli hám qara metallurgiya kárxanaları bar. Mashinasazlıq, sellyuloza qaǵaz sanaatı hám metall islew — sanaattıń jetekshi tarmaǵı. Maribor, Lyublyana, Sele, Krandaǵı zavodlarda gidro turbinalar, júk avtomobilleri, avtobus, motocikl, ruwzıger ásbapları, elektro-texnika buyımları hám basqalar islep shiǵarıladı. Ximiya hám elektrximiya sanaatı (atap aytqanda, karbid kalsiy islep shıǵarıw) rawajlanǵan. Aǵashsazlıq, kemasazlıq, toqımashılıq, poligrafiya, awıl xojalıǵı mashinasazlıǵı, ayaq kiyim, azıq-awqat, atap aytqanda, vinoshılıq sanaatı kárxanaları bar. Elektr energiyası GES larda payda etiledi (jılına ortasha 12,6 mlrd. kVt-saat). Tiykarǵı sanaat orayları: Lyublyana, Maribor. Awıl xojalıǵı ónimli. Gósh-sút shárwashılıǵı rawajlanǵan, qaramal, shoshqa, at, qoy baǵıladı. Diyqanshılıqta kartoshka, biyday, mákke, salı, arpa, tarı, xmel, qant láblebi, zıǵır egiledi. Baǵshılıq hám júzimshilik rawajlanǵan.

Transportı

Transportında temirjol uzınlıǵı 1,2 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 14,7 mıń km. Teńiz portı — Koper. Shet el turizmi jaqsı jolǵa qoyılǵan. Shetke júk avtomobilleri, avtobuslar, toqımashılıq, ximiya sanaatı hám awıl xojalıǵı ónimlerin shıǵaradı. Shetten avtomatika hám baylanıs quralları, mashina hám úskeneler, tutınıw tovarların aladı. Pul birligi — tolar.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Sloveniyada 8 jıllıq mektep tálimniń tiykarǵı buwını esaplanadı. Tolıq orta maǵlıwmattı gimnaziya beredi. Maman jumısshılar tayarlaytuǵın mektepler, awıl xojalıǵı, texnika hám basqa tarawlarǵa qánigelesken mektepler bar. 26 joqarı oqıw jurtı bar. Irileri: Lyublyana universiteti (1595-96), Joqarı pedagogika mektep hám basqa kóp ilimiy mákemeler — Sloveniya pán hám kórkem óner akademiyası (1921), Geologiya, Tábiyat hám tariyx esteliklerin saqlaw, Jumısshılar háreketi tariyxı ilimiy izertlew institutları, Lyublyana universiteti janındaǵı Yadro izertlewleri institutı, regionlıq ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq jámiyetler Lyublyanada jaylasqan. 168 iri kitapxana (atap aytqanda, Milliy jáne universitet kitapxanası), 94 muzey (atap aytqanda, milliy hám zamanagóy galereyalar, milliy, etnika hám qala muzeyleri) bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Tiykarǵı gazetaları: "Delo" ("Jumıs", ǵárezsiz kúndelik gazeta, 1959-jıldan), "Drujina" ("Shańaraq", háptenama, 1952-jıldan), "In" ("Sloveniyadan xabarlar", inglis hám sloven tillerindegi háptenama), "Mladina" ("Jaslar", háptenama, 1942-jıldan), "Slovenets" ("Sloveniyalıq", kúndelik gazeta, 1991-jıldan), "Slovenske novitse" ("Sloveniya jańalıqları", kúndelik gazeta, 1991-jıldan), "Vecher" ("Aqsham", kúndelik gazeta, 1945-jıldan). Sloveniya telegraf agentligi (STA) Sloveniya Respublikası xabar agentligi bolıp, 1991-jıl tiykar salınǵan. Sloveniya radio hám televideniesi iskerlik kórsetedi; radioesittiriw 1928-jıldan, telekórsetiw 1958-jıldan baslanǵan. 3 mámleket radio programması hám 2 mámleket telekanalı bar. Esittiriw hám kórsetiwler sloven, venger, italyan tillerinde alıp barıladı.

Ádebiyatı

Sloveniya jazba ádebiyatı X ásirden baslanǵan. Onıń rawajlanıwda bay xalıq awızeki dóretiwshiligi áhmiyetli rol oynaǵan. Ruwxanıy P. Trubar (1508-86) sloven álipbesin islep shıǵıp, sloven tilinde liniy ádebiyatlar basıp shıǵarıldı. Sloveniya Krel. Yu. Dalmatin, A. Boxorich onıń jumısın dawam ettirdi. XVIII ásirde Evropa Oyanıw dáwiri ideyaları tásirinde dúnyalıq ádebiyat júzege kelip, rawajlandı. Dramaturg A. T. Linhart hám shayır V. Vodnik dóretiwshiligi sol dáwirge tuwrı keldi. F. Preshern (1800-49) dóretiwshiligi ("Poeziya", 1847) sloven hám evropa ádebiyatında áhmiyetli waqıya boldı, onıń dóretpeleri Sloveniyada romantizmniń júzege keliwinde úlken rol oynadı. F. Levstik sloven poeziyalıq, prozalıq hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı sınshılıǵında realistlik aǵımdı baslap berdi. Onıń isin dawamlawshıları — áwele tariyxıy qıssa hám romanları menen belgili Y. Yurchich, jazıwshı hám shayırlardan Y. Strirar, I. Tavchar, Ya. Kersnik, S. Yenko, S. Gregorchich, A. Ashkers realizmdi joqarı tekshege kóterdi. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında "Sloven moderni" dóretiwshilik toparı (prozada Y. Sankar, D. Kette, poeziyada O. Jupanchich hám basqalar) kórkem ádebiyatqa baylanıslı processti rawajlandırdı. Topar aǵzaları sol waqıtta Evropada úrp-ádet bolǵan naturalizm, impressionizm, simvolizm poeziyalıq usıllarınan paydalanıp, social hám milliy teńsizlikke qarsı narazılıq keyipin sáwlelendirdi. 20-30-jıllarda shayırlardan O. Jupanchich, A. Gradnik, jazıwshı hám dramaturglardan F. Bevk, Yu. Kozak, B. Kreft, P. Vorans xalıq ómirin shın sáwlelendirdi. Ekinshi Jáhán urısı jıllarındaǵı azatlıq gúresi dáwirinde poeziya jetekshi janr boldı. Partizan shayırlar M. Bor, K. Destovnik Kayux, T. Selishkar, E. Kotsbek hám basqa óz qosıqları menen xalıqtı gúreske shaqırdı. Urıstan keyingi jıllarda Ya. Menart, L. Krakar, T. Pavchek, K. Kovich poeziyasında, M. Mixelich, P. Zidar, V. Kavchich qıssa hám romanlarında, P. Kozak, D. Smole, P. Bojich pyesalarında insan jaǵdayı psixikası tereń analiz etilip, waqıyalar dizbegi tasqınlı sáwlelendirilip berildi, túrli ideyalar gúresi qalıs sáwlelendirildi.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Sloveniya aymaǵında eramızǵa shekemgi I ásir hám eramızdıń IV ásirlerde Áyyemgi Rim qalaları (Emona, házirgi Lyublyana; Petovio, házirgi Ptuy) bar bolǵan. Olardaǵı qorǵanlar, ibadatxanalar, aspa trubalardıń qaldıqları házirge shekem saqlanǵan. Orta ásirlerden roman usılındaǵı (Stichnadaǵı shirkew, 1136-56), gotika usılındaǵı (Ptuydaǵı shirkew, 1260-70. Ptuysk Gora awılındaǵı shirkew, XV ásir bası) ibadatxanalar qalǵan. XV-XVI ásirler arxitekturasında Oyanıw dáwiri belgileri bilinedi. XVII-XVIII ásirlerde barokko usılı jayıldı, bul usıl shirkewler (Lyublyanadaǵı áwliye Yakov shirkewi, 1613-15; Ursulin shirkewi, 1718-26), ratushalar, fontanlar (Lyublyanadaǵı F. Robba fontanı, 1751) hám sol sńyaqlılar qurılısında kórindi. XIX ásir aqırı —XX ásir baslarında Y. Plechnik, I. Vurnik, V. Shubits sıyaqlı arxitektorlar dóretiwshiliginde milliy dástúrler hám áyyemgi arxitekturalıq usıllar menen bir qatarda "modern" usılınan da paydalanıldı. 1945-jıldan keyin erkin rejeli jańa qalalar, sanaat rayonları, kóp qabatlı turar jay komplekslerin, jámiyetlik orayları, Koper, Piran hám basqa kurort qalalar, turizm mákanları qurıla basladı. Teńiz boyında diywalları tastan tiklenip, tóbesi cherepitsa menen jabılǵan, arqa hám taw aldı jaylarında aǵash hám ılaydan islenip qurǵatılǵan qurılıs materialınan tiklenip, tóbesi topan hám taxtashalar menen jabılǵan úyler kóbirek ushıraydı. Sloveniya aymaǵında paleolit dáwirine tiyisli súyekten jasalǵan buyımlar, neolit dáwirine tiyisli taxta sıpa ústine qurılǵan imaratlardıń qaldıqları, oylandıratuǵın naǵıs penen islengen ılaydan islengen ıdıslar tabılǵan. Jez dáwirinen jez háykelsheler, naǵısın qılısh hám basqalar saqlanǵan. IX-XII ásirler slavyan qábirlerindegi gúmis zergerlik buyımları zer menen ziynetlengen. XII-XIII ásirlerde shirkewler tas naǵıs oyıwshılıǵı hám bórttirilgen gúller menen bezetilgen. XIV ásirde aǵash músinshiligi payda boldı (Solchavdaǵı "Bibi Maryam" shirkewi). XVI ásirde portret hám dúnyalıq reńli-súwret kórkem óneri rawajlandı, shirkew diywallarına rayem salıw úrp-ádet boldı. Metall, aǵash hám ılaydan islengen ıdıs buyımlar soǵıwǵa kirisildi. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında F. Kovchich súwretleri, L. Yansha tábiyat kórinisleri, I. Tomins portretleri ataqlı boldı. XX ásir súwretshilerinen F. Tratnik, G. Kos, F. Mixelich, músinshilerinen F. Berneker, L. Dolinar dóretiwshiligi dıqqatqa ılayıq. Ámeliy bezew kórkem óneri túrleri rawajlanǵan.

Muzıka

Kóplegen xalıq namalarına nemisavstriya hám de venger xalıq muzıka dástúrleriniń jaqınlıǵı tán. Sloveniyada máwsim, dástúr (koledalar), tariyxıy, qaharmanlıq, muhabbat, házil qosıqları bar. Kóp dawıslı jırlaw keń tarqalǵan. Xalıq saz ásbaplardan erin garmonikası, skripka, klarnet hám basqalar bar. Professional muzıka kórkem óneri monastrlarda (XII ásirden) hám de shirkewler janındaǵı qosıq mektepleri (XIII ásirden) nde rawajlandı. Dáslepki kompozitorlar arasında Ya. Gallus (diniy hám dúnyalıq kóp dawıslı dóretpeler jaratqan) bólek ajıralıp turadı. XVII ásir kompozitorlarınan vokal hám namalıq shıǵarmalar avtorları G. Plavets (Plauts), Ya.B.Dolar, I.Posh (Poxius) nátiyjeli dóretiwshilik etti. XVIII ásirde Lyublyanada Filarmoniya akademiyası dúzildi. Ya. Zupan, Ya. Novak dáslepki operalardı jazdı. 1892-jıl Lyublyanada Sloveniya teatrı ashıldı, 1919-jıl konservatoriya (1939-jıldan Muzıka akademiyası), 1934-jıl Muzıka tariyxı institutı, 1939-jılda filarmoniya jumıs basladı. XX ásirdiń 2-yarımında Sloveniya radio hám televideniesi janında xor hám estrada orkestri, Lyublyana universiteti janında muzıka institutı dúzildi. Zamanagóy kompozitorlardan D. Shvara, P. Ramovsh, I, Petrich; dirijyorlardan S. Xubad, D. Jebre, sazendelerden D. Tomishich, M. Lipovshesh, I. Ozim, qosıqshılardan L. Koroshech, V. Bukovetslar ataqlı.

Teatr

XVII ásirde nemis hám latın tillerinde dáslepki tamashalar — "mektep draması" hám diniy temadaǵı dramalar kórsetile baslaǵan, sung dúnyalıq teatrlar da payda bolǵan. 1765-jıl Lyublyanada turaqlı isleytuǵın Tabaka teatrı ashılıp, onda nemis tilinde A. Iffland, A. Kotsebu, XIX ásirden F. Shiller hám basqa avtorlardıń pyesaları kórsetilgen. 1789-jıl birinshi sloven pyesası — A. Linharttıń "Mitska — jupan qızı" pyesası saxnalastırıldı. 1867-jıl dúzilgen Teatr jámiyeti, tiykarınan, sloven dramaturglarınıń dóretpelerin kórsete basladı. Birinshi hám Ekinshi Jáhán urısı ortasındaǵı dáwirde Sloven milliy teatr truppası qaytadan dúzildi, XX ásirdiń 2-yarımında jańa teatrlar qurıldı. Lyublyanada Eksperimental (1956-jıldan), balalar teatrları, quwırshaq teatr, Teatr kórkem óneri akademiyası, Sloven teatr muzeyi isleydi.

Siltemeler

• Slovenia.si. Your gateway to information on Slovenia.
• Government of the Republic of Slovenia