Gvineya

Gvineya (Guinee), Gvineya Respublikası (République de Guinée) - Batıs Afrikadaǵı mámleket. BMSh aǵzası. Maydanı 246 mıń km2. Xalqı 7,4 mln. adam (1990-jıllar aqırı). Paytaxtı Konakri qalası. Basqarıw tárepten 8 wálayat (provinciya) qa, wálayatlar 35 prefekturaǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Gvineya - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl 23-dekabrde kúshke kirgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı - prezident (L. Konte; 1998-jıl qayta saylanǵan). Ol ulıwma jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám taǵı bir ret qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Millet jıynalısı (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Gvineya aymaǵı subekvatorial regionda. Jaǵaları bóleklengen. Relyefi, tiykarınan, ortasha biyiklik (800-1000 m) hám tómen tawlar, tegis platolardan (300-400 m) ibarat. Eń biyik noqatı - Nimba tawı, 1752 m. Okean jaǵası tar oypatlıq. Paydalı qazılmalardan boksit, temir, almaz, altın hám basqalar bar. Íqlımı ekvatorial-mussonlı, ıssı, jazı joqarı ıǵallıqta. Eń ıssı ayınıń (mart yamasa aprel) ortasha temperaturası 27-30°, eń biyik jaylarında 23° qa shekem, eń salqın ayı (avgust) 24-26°, biyikliklerde 18° qa shekem. Ortasha jıllıq jawın 1200-4000 mm. Jawınlı máwsim mámleket arqasında 5 ay, qublasında 7-10 ay. Dáryaları kóp hám suwlı. Tiykarǵı dáryaları: Gambiya, Bafing, Niger hám Konkure. Gvineya aymaǵı qızıl, qızıl-sarı topıraqlı. Eń kóp ósimligi - savanna. Jaǵada mangra ormanları bar. Gvineyada tártipsiz awlaw nátiyjesinde pil, gippopotam, kiyik, jabayı shoshqa, qaplan, gepard sıyaqlı haywanlar az qalǵan. Meshin, jılan, hár túrli qus, balıq, shıbın-shirkeyler (atap aytqanda, setse shıbını) júdá kóp.

Xalqı

Gvineyada fulbe, malinke, susu hám basqa da xalıqlar jasaydı. Mámleketlik tili - francuz tili. Xalıqtıń 89% musulman, 1,5% xristian, qalǵanı jergilikli dinlerde. Qala xalqı 25,6%. Iri qalaları: Konakri, Kindia.

Tariyxı

Házirgi aymaǵınıń bir bólegi Gana (shama menen IV-XIII ásirler) hám Mali (shama menen XIII-XVI ásirler) sıyaqlı orta ásir mámleketleri quramına kirgen. 1725-jılda Batıs Afrikanıń arqasınan kirip kelgen kóshpeli shárwa iyeleri fulbe qáwimi Futa-Jallonda áskeriy feodal mámleket dúzgen. XV ásir ortalarında Gvineyada dáslepki evropalıqlar payda bolǵan. Kóp ótpey onıń jaǵa boyı jerleri kolonizatorlar qol astına ótkennen keyin, olar XIX ásirge shekem mıńlaǵan jergilikli xalıqtı qul etip Amerikaǵa alıp barıp satqan. XIX ásirde francuzlar Gvineyanı baǵınıqlı etiw ushın keskin gúres alıp bardı. Franciya bul gúreste uttı hám 1880-1890 -jıllarda onı basıp aldı. 1895-jıl Franciya Gvineyası atı menen bólek koloniyaǵa aylandırıldı. Gvineya xalqı kolonizatorlarǵa qarsı uzaq waqıt gúresip keldi. XIX ásirdiń 70-90-jıllarında malinke xalqınıń gúresin, Futa-Jallondaǵı kóterilislerdi (1900) francuzlar qıyınshılıq penen bastırdı. 1904-jılda Gvineya Franciya Batıs Afrikası quramına qosıp alındı. Húkimetti francuz gubernatorı basqardı.

Birinshi jáhán urısınan keyin Gvineyada evropalıqlardıń banan, ananas, kofe plantaciyaları payda bola basladı. Keyinirek sanaat kárxanaları (tiykarınan kánshilik sanaatı) payda boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Gvineyada milliy azatlıq háreketi háwij alıp ketti. 1945-1946-jıllarda mámlekette siyasiy partiyalar, dógerekler dúzildi. Afrika Demokratiya Birlespesiniń seksiyası retinde 1947-jılda shólkemlestirilgen Gvineya Demokratiyalıq partiyası kolonizatorlikke qarsı bolǵan barlıq kúshlerdi birlestiriw wazıypasın óz moynına aldı. 1958-jıl 2-oktyabr referendumına muwapıq Gvineya ǵárezsiz respublika dep daǵaza etildi. 1978-jıldan 1984-jılǵa shekem Gvineya Xalıq Revolyucion Respublikası dep ataldı. 1984-jıl aprelde Gvineya Respublikası atın aldı. Gvineya 1958-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1993-jıl 24-iyunda ornatqan. Milliy bayramı - 2-oktyabr- Ǵárezsizlik kúni (1958).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamı

Gvineya xalqi birlespesi (1992-jılda dúzilgen), Birlik hám rawajlanıw partiyası (1992-jılda dúzilgen), Rawajlanıw hám jańalanıw ushın awqam partiyası (1998-jılda dúzilgen). Gvineya miynetkeshleri konfederaciyası (1984-jıl dúzilgen) mámlekettiń birden-bir kásiplik awqamı orayı bolıp tabıladı.

Xojalıǵı

Gvineya - kán sanaatına salıstırǵanda rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 28%, sanaat úlesi 27,5% (atap aytqanda, kán sanaatı úlesi 23,9%) ti quraydı. Ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Gvineya milliy ekonomikası talay tez óse basladı. Shet el puqaralarına qaraslı kompaniyalar, bankler, elektr stanciyalar, bir qansha kárxanalar mámleket ıqtıyarına alındı. Awıl xojalıǵı - Gvineya ekonomikasınıń negizi. Miynetke qábiletli xalıqtıń 74% i awıl xojalıǵında bánt. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri - kofe, banan, ananas, salı; sonıń menen birge aq júweri, mákke, tarı, maniok, batat, jer ǵoza hám basqa eginler de egiledi. Eń zárúrli texnika egini - maylı palma. Shárwashılıq - awıl xojalıǵında qalaq tarmaq; qaramal, qoy hám eshki baǵıladı, balıq awlanadı. Elektr energiyanıń kóbisin GES lar beredi. Jılına 521 mln. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Gvineyada kúkirt-temeki hám toqımashılıq kombinatları, gerbish, mebel, avtomobil hám velosiped jıynaw, konserva, may, palız eginleri-miywe konservalaw, aǵash tiliw zavodları bar.

Transportı

Transport jollarınıń uzınlıǵı - 662 km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı -28,4 mıń km. Zárúrli avtomagistralı Konakri, Kindia, Kankan, Beyla, Nzerekore qalaları arqalı ótedi. Iri teńiz portları: Konakri, Kamsar. Mámleket ishkerisinde júklerdiń kóbi Milo dáryasında tasıladı. Gvineya shetke alyuminiy oksidi, kofe, banan, almaz, altın, boksit, palma mayı, ananas, temir ruda shıǵaradı. Shetten ásbap-úskene, awıl xojalıǵı mashinaları, avtomobil, neft ónimleri, metall buyımlar, azıq-awqat hám basqalar aladı. AQSh, Franciya, Germaniya, Ispaniya, Kamerun menen sawda etedi. Pul birligi - Gvineya franki.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy mákemeleri

Gvineyada xalıqtı emlew hám jarlılarǵa medicinalıq xızmet - biypul. Shıpakerler Konakri politexnika institutınıń medicina fakultetinde hám shet ellerde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi

Ǵárezsizlik daǵaza etilgen waqıtta úlken jaslı xalıqtıń 90% sawatsız, joqarı oqıw orınları joq edi. 1968-jılda sawatsızlıqtı tamamlaw milliy basqarması dúzildi, baslanǵısh mektepte milliy tiller oqıtıla basladı. 7 jastan baslap balalar ushın 6 jıllıq májburiy baslanǵısh tálim engizildi. Orta mektep 6 jıllıq. Óner-texnika tálimi lawazımlı jumısshılar tayarlaydı. Joqarı oqıw orınları: Konakri politexnika institutı, Kankan politexnika institutı, Fulayya awıl xojalıǵı institutı. Ilimiy izertlew jumısları, Konakri ilimiy izertlew hám hújjetlestiriw institutı, Kindia mikrobiologiya institutı, Kankan salı, Kindia mıywe institutları, okean, geliofizika hám tropikalıq ıqlım shárayatında konstruktiv materiallardı sınaw ilimiy izertlew orayında alıp barıladı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Gvineyada bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: "Jurnal ofisyel de Gine" ("Gvineya rásmiy gazetası", francuz tilindegi húkimet xabarnaması, ayına 2 ret shıǵadı), "Xoroyya" ("Salawat", francuz tilindegi háptelik gazeta, 1961-jıldan shıǵadı), "Fonike" (aylıq jurnal, 1974-jılda tiykar salınǵan). Gvineya baspasóz agentligi 1960-jılda dúzilgen. Gvineya radioesittiriw hám telekórsetiwi xızmeti húkimetke qaraslı. Milliy telekórsetiw 1977-jıl maydan berli berip barıladı.

Ádebiyatı

Gvineya xalıqları folklor úlgilerine bay. Jazba ádebiyatında táriyp formasında jazılǵan dástanlar keń tarqalǵan. Tariyxıy hám diniy temalardaǵı táriyplerden geyparaları (Muhammed Ali Tyamnıń "Xoja Umar turmısı", 1935) xalıq arasında ataqlı. Gvineya ádebiyatında jańa poeziya eski dástúrler tiykarında francuz tilinde payda boldı. Keyta Fodeba siyasiy temadaǵı "Afrikada tań", "Yarım keshe" (1950) dástanların xalıq ańızları tiykarında jaratqan. Ray Otra (Mamadu Traore) kolonizatorlikke qarsı qosıqlar jazdı ("Azatlıqqa qaray" toplamı). Óz dóretiwshiliginde avtobiografiyalıq qıssa ("Qara bala", 1953) menen baslaǵan Qamara Ley "Patshanıń qarası" modernistlik romanın, "Háykel kózleri" gúrrińin baspa ettirdi. "Faralako", "Assiatu sentyabrde" romanlarınıń avtorı E. Sisse ǵárezsizlik ushın gúres ideyasın alǵa súrgen. A. Fantureniń "Tropiklar sheńberi" hám "Saxel áskerindegi adam" romanlarında kolonizatorlikten keyingi haqıyqatlıq máseleleri kóterilgen.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Gvineya xalıqlarınıń áyyemgi turar jayları domalaq formada qurılıp (otawǵa uqsas), tamı qamıs penen jabılǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyingi ımaratlar qurılısında zamanagóy arxitektorlıq úlgileri ayqın kórindi. Bul ımaratlarda bólmelerdi quyashtan saqlawshı bug'ot, torlardan paydalanılǵan. Ǵárezsizlik jıllarında Konakrida jámiyetlik hám sanaat ımaratları: politexnika institutı, stadion, radiooray, baspaxana hám basqalar qurıldı. Gvineya aymaǵınan adam hám haywanlardıń háykelsheleri, oyma bezewli hám boyalǵan aǵash buyımlar, adamlardıń aǵash formaları (ápsanalıq haywan baslı, geometriyalıq figuralı), aǵash hám súyekten islenip túrli reńge boyalǵan nıqaplar (diniy dástúrlerde kiyilgen) tabılǵan. Qamıstan buyım soǵıw (túrli reńge boyalǵan sumka, jelpigish, sebet hám basqlar), geometriyalıq jıyekli reńli gezlemeler toqıw rawajlanǵan. Gvineyada professional kórkem óner rawajlanbaǵan.

Teatrı

Teatr kórkem óneri áyyemgi awıl bayramlarında júzi hám deneleri boyalǵan, saltanatlı kiyim hám nıqaplardaǵı ayaq oyınshı er adamlar oyını kóbinese teatr tamashalarına aylanıp ketedi. 1948-jıl Gvineya shayırı K. Fodeba Parijde "Afrika baleti" ansamblin dúzdi. Sol tiykarda "Gvineya Afrika baletleri" dúzildi (1958). 1964-jılda "Joliba" milliy ansambli dúzildi. Hár jılı kórkem háweskerler dógerekleriniń kórigi ótkeriledi. Wálayatlarda báhárden gúzge shekem drama, folklor, balet, qosıq jarısların ótkeriw ádet kórinisine kirgen. Mámlekette jılına 2-3 film jaratıladı. 30 ǵa jaqın kinoteatr bar.