Gruziya

Gruziya yamasa Gruzinstan, rásmiy Gruziya Respublikası (gruzinsha: საქართველო [sɑkʰɑrtʰvɛlɔ], Sakartvelo) - Kavkaz artınıń oraylıq hám batıs bólimlerinde, Qara teńizdiń shıǵıs jaǵasında jaylasqan mámleket. Yarımı Shıǵıs Evropanıń eń shet qubla-shıǵıs bóleginde, yarımı Jaqın Shıǵıstıń arqa-shıǵıs bóleginde jaylasqan. Ulıwma maydanı 69 700 km². Xalqınıń ulıwma sanı 3 729 500 adam (2015). Paytaxtı - Tbilisi qalası. Arqada Rossiya, qublada Armeniya, qubla-batısta Túrkiya, shıǵısta hám qubla-shıǵısta Ázerbayjan menen shegaralas. Gruziya basqarıw aymaqlıq bóliniw boyınsha 2 avtonomiya respublika hám 10 wálayattan ibarat (gruzinsha: მხარე / mxare). Bul avtonomiya respublikalar hám wálayatlar 59 munisipalitetke bólingen. 4 qala: Batumi, Kutaisi, Poti hám Rustavi wálayatlar huqıqına iye. Gruziya aymaǵına kiretuǵın 2 avtonomiya respublika: Abxaziya hám Qubla Osetiya defakto yarımı tán alınǵan mámleketler esaplanadı hám bul respublikalar aymaqları Gruziya tárepinen defakto basqarılmaydı. Bul aymaqlar Gruziya, AQSh, YXHT Parlament Assambleyası hám Evropa komissiyası tárepinen Rossiya okkupaciyasındaǵı Gruziya aymaqları dep tán alınǵan.

Atalıwı

Bul mámlekettiń atı gruzin tilinde - საქართველო (Sakartvelo dep oqıladı hám aytıladı). Bul atama tariyxıy Katli wálayatına barıp taqaladı. Kóp tillerde, sonday-aq rus hám ózbek tillerinde keń tarqalǵan Gruziya sózi áyyemgi Gurjan sózinen kelip shıqqan. Gurjan sózi arab, parsı, suryoniy hám basqa tillerdegi tariyxıy áyyemgi qoljazbalarda ushıraydı. Bul sóz, arab hám parsı tillerindegi gurj (Gruzinstan - qasqırlar mámleketi) sózi arqalı payda bolǵan. Evropa hám Amerikada keń tarqalǵan Georgia (Jorjiya) sózi ilimpazlar tárepinen úlken itimal menen Áwliye Georgiy atınan kelip shıqqanı aytıladı. Bul mámlekettiń ózbek tilindegi atalıwı úlken báseki hám tartıslarǵa bay. Ózbek tilinde bul mámlekettiń eki túrli atalıwı bar: Gruziya hám Gruzinstan. Ózbek tilindegi kitaplar, jurnallar, gazetalar, televidenie hám radioda tiykarınan Gruziya termini keń qollanılıp kelinedi. Ózbekstan milliy enciklopediyasında da bul mámlekettiń atı Gruziya dep belgilengen. Gruzinstan termini tiykarınan ayırım ózbek shayırları hám jazıwshıları arasında, sonıń menen birge Ózbekstan aymaǵınan sırttaǵı ózbek tilindegi ayırım ǴXQ nda tarqalǵan.

Mámleketlik basqarıw principi

Gruziya - demokratiyalıq respublika. 1995-jılda qabıl etilgen konstituciyaǵa qaray mámleket hám atqarıwshı húkimet baslıǵı - prezident (2018-jıl 16-dekabrden Salome Zurabishvili). Ol xalıq tárepinen ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı joqarı húkimet - parlament.

Tábiyatı

Gruziya tábiyatı hár túrli. Aymaǵı biyik hám ortasha biyikliktegi tawlar, tóbelik, oypatlıq, tegistawlıq hám platolardan ibarat. Respublikanıń arqası Úlken Kavkaz (gruzinsha Kavkasioni) dıń orta bólegi menen bánt. Gruziyanıń eń biyik noqatı - Shhara tawı (5068 m). Úlken Kavkazdıń Gruziyadaǵı batıs bóleginde karst relyef formaları ushıraydı. Shıǵısında jas vulkan tawları bar. Úlken Kavkazdıń qubladaǵı Kolxida hám Iveri tegisliklerin Lix dizbegi ajıratıp turadı. Taǵı da qublaraqta Kishi Kavkazdıń Gruziya bólegindegi ortasha taw (2850 m) dizbekleri keńlik boylap sozılıp jatadı. Respublikanıń eń qubla sheti vulkan tawlıǵı (Didi-Abuli tawı, 3301 m) menen bánt.

Íqlımı

Íqlımı subtropikalıq ıqlım menen ortasha ıqlım arasında. Kolxida oypatlıǵında teńiz betinen 500-600 m biyiklikke shekem ızǵar subtropikalıq ıqlım (yanvarda temperaturası 5-7 °C) bolıp, jawın kóp jawadı (1200-2600 mm). Iveri batıǵında yanvardıń ortasha temperaturası - 2 °C den -3 °C ge shekem, qıs penen jaz temperaturası arasında ayırmashılıq úlken, jawın azraq (300-800 mm). Eń ıssı ayı - avgusttıń temperaturası 23-26 °C. Gruziyanıń qubladaǵı tawlıqta ıqlım talay kontinental bolıp, qısı qattı suwıq, azraq qar jawadı.

Paydalı qazilmaları

Paydalı qazılmalardan marganes rudası (Chiatura káni), taskómir (Tkibuli, Tkvarcheli) hám neft (Kolxida hám Sırtqı Kaxeti), Úlken Kavkazda kemnen-kem ushıraytuǵın metall, polimetall hám surma-mishyak kánleri bar. Qurılıs materialları (mramor, slanes, cement shiyki ónimi hám basqalar) derlik hámme jerde ushıraydı.

Ishki suwları

Gruziya óziniń hár túrli mineral suwları menen ajıralıp turadı; bul tárepten dúnyada jetekshi orınlardı iyeleydi. Mineral suwlar ximiyalıq quramı boyınsha gidrokarbonatlı, xloridli, sulfatli hám aralas toparlarǵa, gaz muǵdarınıń bolıwına qaray karbonat angidridli hám karbonatsız angidridli túrlerge bólinedi. Eń ataqlı mineral suwları: Barjomi, Sairme, Nabeglavi, Zvare, Dzau, Lugela hám basqalar. Gruziya dáryaları Qara hám Kaspiy teńizleri háwizine tiyisli. Kura Kaspiyge, Rioni, Inguri, Kodori hám basqalar Qara teńizge quyıladı. Gruziya gidroenergiya resurslarına bay. Gruziyada kól az. Eń úlkeni - Paravani (maydanı 37 km2); Ritsa (tereńligi 116 m) hám Amtkel (tereńligi 72-122 m). Tabatskuri, Palestomi hám basqa kóllerde balıq awlanadı.

Topıraqları

Gruziyada qızıl, sarı, qara, qońır, sur-qońır hám kúlreń-sur topıraqlar ushıraydı. Taw ormanlarında qońır orman topıraq, taw ósimlikleri ósetuǵın orınlarda - taw-otlaqı topıraq. Kolxida oypatlıǵında batpaq hám sarǵısh kúlreń podzol topıraqlar úlken maydandı iyeleydi.

Ósimlikleri

Gruziyada 4500 túrden kóbirek gúlli hám 10 000 ǵa jaqın sporalı ósimlik bar. Relikt hám endemikalıq ósimlikler (dioskoreya, pontiya hám Kavkaz rododendronları, kavkaz palması, lavr-shiye, xurma hám basqalar) kóp. Maydanınıń 2/5 bólegi orman. Taw ormanlarında emen, grab, kesten, qaraqayın, tawlardıń joqarı regionlarında qaraǵay, aqqaraǵay, shırsha ósedi. Ormanlardıń joqarı shegarasınan 2800-3500 m biyiklikke shekem taw otlaqları ushıraydı.

Haywanları

Úlken Kavkazdıń otlaq regionında taw eshkileri - serna, bezoar eshkisi, taw tekesi, quslardan Kavkaz taw túyetawıǵı (olar), ormanlarda qońır ayıw, hasıl buǵı, elik, qara qulaq ushıraydı. Ulıwma Gruziyada sút emiziwshilerdiń 100 ge jaqın túri, quslardıń 330, jer bawırlawshılardıń 48 hám balıqlardıń 160 qa jaqın túri bar. Tbilisi tábiyiy milliy baǵı, qorıqxanalar bar.

Xalqı

2015-jıldıń 1-yanvar jaǵdayına kóre, Gruziya xalqınıń ulıwma sanı 3 729 500 adamdı quraydı. 2014-jılda bul kórsetkish 4 483 800 adamdı (Abxaziya hám Qubla Osetiya esapqa alınbaǵan) quraǵan edi. 2002-jılǵı pútkil mámleket xalıq sanın sanawda, Gruziya xalqınıń sanı 4 369 579 adamdı quraǵan edi. 1 km2 de xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı - 65 adamdı quraydı. Xalıqtıń 60% kóbi qalalarda jasaydı. Mámleket xalqınıń tiykarǵı bólegin (83,5%) gruzinlar (gurjlar) quraydı. Xalıqtıń 6,7% ázerbayjanlar, 5,7% armanlar, 1,9% ruslar quraydı. Qalǵan milliy azshılıqlar: osetinler, abxazlar, yezidler, grekler, chechenler, ukrainlar hám basqalar. Gruzinlerdiń 1,6 millionı (pútkil gruzinlerdiń 27% i) Gruziya aymaǵınan sırtta jasaydı. Gruziya mámleketlik tili gruzin (gurj) tili. Bul til mámlekettegi eń keń tarqalǵan til esaplanadı. Ázerbayjan, arman hám rus tilleri de mámlekette keń tarqalǵan. Sońǵı jıllarda inglis tili de kópshilikke arnalǵan tillerden birine aylandı. Din boyınsha xalıqtıń tiykarǵı bólegin gruzin pravoslavları quraydı. Sonıń menen birge mámlekette protestantlar hám lyuteranlar, katolikler hám musulmanlar bar.

Tariyxı

Arxeologiyalıq qazılmalar bul jerde adam paleolit dáwirinen baslap jasap kiyatırǵanı haqqında maǵlıwmat beredi. Neolit dáwirinde Gruziya aymaǵında matriarxal tuqımgershilik basqarıw principi bolıp, eneolit dáwiri hám jez dáwiriniń baslarınan (eramızǵa shekemgi 5-3-mıń jıllıq) patriarxal-tuqımgershilik basqarıw principi qáliplesken. Jez dáwiriniń aqırlarında (eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtan) tuqımgershilik qatnasları jemirilip, qulshılıq jámiyeti júzege kelgen. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń aqırlarında gurj qáwimleriniń iri awqamları payda boladı. Eramızǵa shekemgi VI ásirde Kolxida (Batıs Gruziya), eramızǵa shekemgi V-IV ásirlerde Iberiya yamasa Kartli (Shıǵıs, yarımı Qubla Gruziya) patshalıǵı dúzildi. Sonnan Gruziya atı Sakartvelo (kartvelilar tilinde gurj mámleketiniń atı) kelip shıqqan. 523-jıl Iran Iberiyanı basıp alıp, bul jerge óz orınbasarın tayınlaǵan. Sasaniyler dinastiyası kriziske ushıraǵannan keyin, Iberiya Irannıń qol astınan qutıldı hám húkimet jergilikli húkimdarlar qolına ótti. VII-VIII ásir baslarında Gruziyanıń derlik hámme jerlerin arablar basıp alǵan. Arablar húkimranlıǵına qarsı gurj, alban hám armanlar birgelikte gúres alıp bardı. VIII- X ásirlerde bólek-bólek korollikler (Kaxeti, Tao-Klarjeti, Abxaziya patshalıǵı) payda boldı.

Korollikler arasında baslanǵan óz-ara gúres X ásirdiń 2-yarımı hám XI ásirdiń baslarında Gruziya jerlerin korol Bagrat III (975-1014) basshılıǵında birden-bir mámleketke birlestiriw menen tamamlandı. Patsha Xoeyd „Qurıwshı“ dáwiri (1089-1125) nde Gruziya saljuk túrklerine qarsı gúresip, Zakavkazyeniń kóp bólegin azat etti. Georgiy III (1156-1184) hám Tamara (1184-1213) Korollikleri dáwirinde Gruziya Jaqın Shıǵıstaǵı eń kúshli mámleketlerden birine aylandı, siyasiy-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwǵa eristi, XII ásirge kelip, siyasiy húkimet oraylastırıldı, awıl xojalıǵı óndirisi talay rawajlandı, qalalarda ónermentshilik hám sawda jumısları rawajlandı. Mádeniyat hám kórkem óner de rawajlandı. 1226-jılda Xorezmshah Jalaliddin Manguberdi Gruziyanı iyeledi. XIII ásirdiń 2-sheregindegi mongollar basqınshılıǵı Gruziyanıń siyasiy birligine, xojalıǵına ziyan jetkerdi. XIV ásirdiń 2-yarımında Gruziya Ámir Temur qolına ótti. XVI-XVIII ásirlerde Gruziyaǵa Iran hám Túrkiya bastırıp kirdi. Ishki gúres kúsheydi, nátiyjede Gruziya bir neshe ǵárezsiz mámleketke (Kartli, Kaxeti, Imereti korollikleri hám Samsxe, Guriya, Svaneti, Abxazeti knyazliklerine) ajıralıp ketti. XVIII ásirdiń 2-yarımınan Kartli-Kaxeti mámleketi talay kúsheydi. Iraqliy II eń iri knyazliklerdi ózine boysındırıp, mámleketti qaytadan qayta tiklew, xojalıq hám sawda-satıq jumısların rawajlandırıw jolında kóp ilajlar kórdi.

XVII-XVIII ásirlerde Gruziyada ádebiyat hám tariyx janlandı, kitap basıp shıǵara basladı. XVIII ásirdiń 2-yarımında Rossiya -Gruziya qatnasları júzege kele basladı: 1783-jıl Georgiyevsk qalasında Rossiya menen Kartli-Kaxeti patshalıǵı arasında doslıq shártnaması dúzildi. Biraq, Rossiya imperiyası shártnamada belgilengen minnetlemelerin buzıp, 1801-jıl Shıǵıs Gruziyanı, 1803-1864-jıllarda Batıs Gruziyanı da basıp aldı. Bul bolsa ashıqtan-ashıq basqınshılıq edi, mine sol satqınlıq sebepli Imereti korolligi hám Gruziya knyazlikleri tamamlandı. Gurj xalqı milliy mámleketshilikti qayta tiklew ushın, ruslastırıw siyasatına qarsı gúresti, bir qansha kóterilisler kóterildi. Usınıń menen birge Gruziya bólimlerin birlestiriw múmkinshiligi tuwıldı. XIX ásirdiń 2-yarımınan gurj xalqı milliy azatlıq háreketiniń jańa basqıshı baslandı. Biraq Gruziyanıń milliy mámleketin qayta qayta tiklew máselesi Rossiyadaǵı 1917-jıl Fevral revolyuciyasınan, ásirese bolsheviklerdiń Oktyabr awdarıspaǵınan keyin qatań etip qoyıldı. Bolshevikler Rossiyadaǵı hákimiyattı qolǵa alǵanınan keyin Zakavkazyeniń abıraylı siyasiy kúshleri Shoro hákimiyatın tán almadı hám 1917-jıl noyabrde ǵárezsiz basqarıw (Zakavkazye komissarligi) ın ornattı. Nátiyjede Zakavkazye Federaciyası qáliplesti, biraq onıń strukturalıq bólimleri ekonomikalıq hám siyasiy mápleri hár túrliligi, sonıń menen birge, Túrkiya menen qatnaslar keskinleskenligi sebepli federaciya jasawǵa tıńlamaytuǵın bolıp shıqtı hám tez arada joq boldı. Gruziya aymaǵınıń bir bólegi (Batumi, Ozurgeti, Axalsixe) n Túrkiya iyelep aldı.

Gruziyanıń 1-milliy qurıltayı tárepinen 1917-jılda saylanǵan kepillikli xalıq organı - Gruziya Milliy Keńesi 1918-jıl 26 -mayda mámleketti ǵárezsiz dep járiyaladı hám Gruziya Demokratiyalıq Respublikasın dúzdi. 1919-jıl martta Milliy Keńes shólkemlestiriw jıynalısına aylandırıldı. Respublika húkimeti mámleket shegaraların belgiledi, gurj tilin mámleket tili dep járiyaladı, mekteplerdi mámleket ıqtıyarına aldı, mámleket basqarıw keńseleri hám sudlaw jumısların reformaladı, mayda milletler ushın mektepler ashtı hám taǵı basqalar. 1921-jıl 21-fevralda Shólkemlestiriw jıynalısı Gruziya Demokratiyalıq Respublikasınıń Konstituciyasın qabılladı. Biraq tez arada bolshevikler Rossiyası Gruziya ǵárezsizligin tán alıw tuwrısında 1920-jıl 7-mayda ózi qol qoyǵan shártnamanı buzdı hám 1921-jıl 25-fevralda Qızıl Armiya Tbilisi qalasın basıp aldı. Gruziya húkimeti aǵzaları shet elge ketiwge májbúr boldı. Gruziya taǵı jawlap alındı hám bolshevikler húkimranlıǵı dáwirinde 1922-jıldan 1936-jılǵa shekem Zakavkazye Socialistlik Federativ Sovet Respublikası, 1936-jıl 5-dekabrden bolsa tikkeley burınǵı SSSR quramına kirdi.

Sovet hákimiyatı dáwirinde dúzilgen mámleket mákemeleri rásmiy kóriniste bolıp, hámme jumıs Moskva kórsetpesi menen etiletuǵın edi. Totalitar basqarmanıń shápáátsizliklerine qaramay, gurj xalqı milliy ǵárezsizlik ushın gúresti toqtatpadı, tek gúres usıllarıǵana ózgerdi. 1924, 1953 hám 1989-jıllardaǵı qozǵalańlar armiya járdeminde bastırıldı. 1990-jıl oktyabrde Gruziya Joqarı Keńesi mámleket atın Gruziya Respublikası dep ataw tuwrısında nızam qabılladı, mámleket gerbine, bayraǵına hám gimni teksti hám de muzıkası ózgertirildi. 1991-jıl 9-aprelde Gruziya mámleket ǵárezsizligi tiklendi. 1991-jıl aprelde Joqarı Keńes tárepinen Gruziya Respublikası prezidenti lawazımı shólkemlestirildi, may ayında Z. Gamsaxurdia prezident etip saylandı. 1992-jıl yanvarda ishki siyasiy kúshlerdiń qarama-qarsılıǵı hám xalıq kópshilik bóleginiń prezident alıp baratırǵan siyasattan narazılıqları sebepli sol waqıtta dúzilgen Áskeriy Keńes Z. Gamsaxurdiani lawazımınan shetlestirdi. 1992-jıl martta Áskeriy Keńes tamamlanıp, E. Dialektrdnadze basshılıǵında Mámleket keńesi dúzildi. 1992-jıl 11-oktyabrde bolıp ótken putkil xalıq saylawlarında Gruziya Respublikası parlamentiniń jańa quramı hám baslıǵı, 1995-jıl 5-noyabrde mámleket prezidenti saylandı. Gruziya - 1992-jıldan BMSh aǵzası. 1993-jılda ol ǴMDA na aǵza bolıp kirdi. Ózbekstan menen Gruziya arasında diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 16-martta ornatılǵan. Milliy bayramı 26-may - Mámleket ǵárezsizligi qayta tiklengen kún.

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Gruziya puqaraları parlament awqamı (baslıǵı E. Dialektrdnadze), Demokratiyalıq tikleniw awqamı (baslıǵı A. Abashidze), Milliy-demokratiyalıq partiya (baslıǵı I. Sarishvili), Socialistlik partiya (baslıǵı V. Rcheulishvili), Xalıq partiyası (baslıǵı M. Georgadze), Leyboristler partiyası (baslıǵı Sh. Natelashvili) hám parlamentten tısqarı is júrgiziwshi taǵı bir neshe partiya bar. Erkin kásiplik awqam birlespeleri islep turıptı.

Xojalıǵı

Gruziya sanaatı hám awıl xojalıǵı rawajlanǵan mámleket. Milliy dáramatta sanaattıń úlesi ortasha 34%, awıl xojalıǵı úlesi 29%. Marganes kán, ferroqatpa, polat truba, elektrovoz, júk avtomobilleri, metall qırqıw stanokların islep shıǵarıw jetekshi tarmaqları bolıp tabıladı.

Sanaatı

Gruziya sanaatı quramında keyingi waqıtlarda awır sanaat tarmaqları zárúrli rol oynay basladı. Azıq-awqat sanaatı da tiykarǵı orında turadı. Jeńil sanaat, mashinasazlıq hám metallsazlıq tarmaqları jaqsı rawajlanǵan. Iri transport, elektrotexnika hám vibraciya mashinaları, sabıw apparatları, elektrotexnika buyımları, esaplaw texnikası priborları, suw astı qanatlı katerler islep shıǵarıladı. Elektr energetikası gidroelektr stanciyalar hám janılǵı menen isleytuǵın stanciyalardan ibarat (Inguri GES, Rioni GES, Xrami GES hám Tbilisi, Tkvarcheli GRES ları). Jılına ortasha 13,4 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Tkibuli hám Tkvarchelida kómir qazıp shıǵarıladı. Chiaturidaǵı úlken marganes káni negizinde kánshilik sanaatı rawajlanǵan. Marneulidegi mıs-polimetall kánin qazıp alıw hám bayıtıw tiykarında jańa tarmaq júzege keltirildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Rustavida metallurgiya zavodın qurıp, iske túsirildi. Túrli truba hám prokat tiykarǵı metallurgiya ónimi bolıp tabıladı. Rustavi azotlı tógin, kaprolaktam hám sintetikalıq talshıq zavodları hám basqa kárxanalar ximiya sanaatın quraydı. Tbilisi, Kutaisi; dolya naseleniya, jivushego za shertoy bednosti,- 31% (2006 ), Batumi hám basqa qalalarda mashinasazlıq hám metallsazlıq kárxanaları, iri elektrovozsazlıq, avtomobilsazlıq, stanoksazlıq, ásbapsazlıq hám elektrotexnika ónimleri zavodları bar. Kaspi, Rustavidegi qurılıs materialları kárxanaları cement, shifer, blok, jıynama temir-beton, gerbish, cherepica hám basqalar islep shıǵaradı. Tbilisi, Kutaisi, Batumi, Gori qalalarındaǵı jeńil sanaat kárxanalarında jipek, jún, jip gezleme, trikotaj, sherim ayaq kiyim hám basqalar islep shıǵarıladı. Azıq-awqat sanaatında shay, vino, konyak, shampan vinoları, temeki, palız eginleri hám miywe konservaların islep shıǵarıw salmaqlı orın tutadı. Jergilikli mineral bulaqlardan, ásirese Barjomi bulaǵınan shıǵatuǵın shıpalı suwdı shiyshelerge quyıw jolǵa qoyılǵan.

Awıl xojalıǵı

Dıyqanshılıq - Gruziya awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı. Mámleket jámi aymaǵınıń 16,1% ine egin egiledi. Eń áhmiyetli egini - shay (66 mıń ga dan artıq). Subtropikalıq zonada citrus (mandarin, apelsin, limon), subtropikalıq miyweler (xurma, ánar, mushmula, feyxoa), tung (joqarı sapalı may alınatuǵın ósimlik), hasıl lavr, bambuk hám basqalar ósiriledi. Júzimgershilik - Gruziya awıl xojalıǵınıń áyyemgi tarmaǵı. Gruziyada júzimniń 400 den artıq sortı bar. Júzim tiykarınan Kaxeti, Imereti hám Racha-Lechxumi rayonlarında jetistiriledi. Mayda miyweler de kóp muǵdarda egiledi. Dánli eginlerden mákke, arpa, biyday, texnika eginlerinen temeki, ayǵabaǵar, qant láblebi, efir maylı eginler, palız eginleri hám kartoshka ádewir maydandı iyeleydi. Shárwashılıǵı tiykarınan gósh-sút hám gósh-jún jetistiriwge qánigelestirilgen; qaramal, shoshqa, qoy, tawlı rayonlarda eshki baǵıladı. Kóplegen rayonlarda qusshılıq hám nawqanshılıq rawajlanǵan.

Transportı

Transportı mámleket relyefi hám ıqlımına, gidrografiya tarmaǵı, xalıq tıǵızlıǵı, háreket tártibi hám jaylasıwına iykemlestirip uyımlastırılǵan. Elektrlastırılgan temirjol uzınlıǵı - 1,6 mıń km ge jaqın. Ulıwma paydalanıwdaǵı avtomobil jollarınıń uzınlıǵı - 21,6 mıń km, atap aytqanda qattı qatlamlı jol - 20,3 mıń km. Teńiz transportı rawajlanǵan. Tiykarǵı teńiz portları: Batumi, Poti. Tbilisi, Kutaisi, Suxumi, Batumida aeroportlar, kóplegen rayonlarda jergilikli aeroportlar bar. Boku - Batumi neft trubası, Arqa Kavkaz - Ázerbayjan gaz trubası Gruziya aymaǵınan ótken. Tbiliside Metropoliten qurılǵan. Júk hám jolawshı tasılatuǵın aspa jollar sisteması bar. Gruziyadaǵı ekonomikalıq turaqsızlıq hám Gruziya- Abxaziya kelispewshiligi aqıbetinde sırtqı sawda páseńlew jaǵdayına túsip qaldı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Rossiya, Túrkiya, Ázerbayjan. Pul birligi - lari.

Densawlıqtı saqlaw

Kurort xojalıǵı hám turizmge úlken itibar beriledi. Gruziyanıń taw hám teńiz ıqlımı birge qosılıp, kóplegen dártlerdi emlew ushın jaqsı shárayat jaratadı. Teńiz jaǵasındaǵı tómen taw hám orta taw regionları ıqlımı járdeminde emlew ásirese nátiyjeli bolıp tabıladı. Bay hám hár túrli ósimlik dúnyası - qaraǵay, búgilgen iyne japıraqlı hám aralas keń japıraqlı ormanlar tábiyat qoynında sharshaw shıǵaratuǵın hám densawlıqtı tikleytuǵın ráhát baǵıshlaytuǵın mákanlar esaplanadı. 80 ge jaqın kurortta hár jılı 2 mln. ǵa jaqın adam dem aladı. Bir qansha turizm bazaları hám marshrutları bar. Shıpalı bulaqlar, ılay hám kare tawlarınan da medicinalıq maqsetlerde paydalanıladı. Eń ataqlı kurortları: Gagra, Pitsunda, Jańa Afon, Suxumi, Maxinjauri, Kabule, Abastumani, Gudauri, Sxaltubo, Menji, Shovi, Borjomi hám basqalar.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Áyyemgi grek tariyxshıları bergen maǵlıwmatlarına kóre, Gruziya aymaǵındaǵı mámleketlerde bilimlendiriw áyyemgi dáwir úlgisinde dúzilgen. III ásirdiń 2-yarımında tiykar salınǵan Kolxida joqarı ritorika mektebi (Kolxida akademiyası) bilimlendiriwdi rawajlandırıw salasında kóp jumıs isledi. IV ásirde xristianlik mámleket dinine aylanǵannan keyin, shirkew hám monastrlar janında mektepler ashıldı. Biraq, shet ellik basqınshılardıń basqınshılıqları gurj mádeniyatı rawajlanıwın uzaq waqıt toqtatıp qoydı. XIII ásirge kelip, úlken pán hám bilimlendiriw orayları - Gelat (Batıs Gruziya) hám Ikaltey (Shıǵıs Gruziya) akademiyaları qurıldı. XVII ásir 2-yarımınan shet ellerde gurj álipbe hám sabaqlıqları basılıp shıǵa basladı. Gruziya mámleketi tamamlanılǵannan keyin (1801), bilimlendiriw sisteması Rossiya úlgisi tiykarına ótkerildi. 2000-jıl Gruziyadaǵı 3500 den kóbirek ulıwma tálim mektep hám orta arnawlı oqıw orınlarında 850 mıńǵa jaqın bala oqıdı. Gurj hám abxaz mektepleri menen bir qatarda rus, armen, ázerbayjan hám osetin mektepleri de bar. Gruziyada 19 joqarı oqıw jurtı, atap aytqanda Tbilisi hám Suxumi universitetleri, politexnika, awıl xojalıǵı, medicina hám basqa institutlar bar. 2000-jıl Gruziyadaǵı joqarı oqıw orınlarında 100 mıńnan kóbirek student tálim aldı. 200 ge jaqın pullı joqarı mektepler de bar. Tiykarǵı ilimiy kúshler Gruziya Pánler akademiyasına birlesken. 2000-jıl Gruziyada NO muzey isledi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Gruziyada 250 gazeta, 84 jurnal hám de 200 basılım, 13 informaciya agentligi iskerlik kórsetedi. Biraq 15 gazeta hám jurnal úzliksiz túrde shıǵıp turadı. Eń iri rásmiy gazetaları: „Sakart-Velos Respublika“, „Svobodnaya Gruziya“, „Vecherniy Tbilisi“. Mámleketlik emes basılımları: „Kavkasioni“, „Droni“, „Jorjian tayme“, „Iveriya-ekspress“, „Mimomxilveli“, „Rezonansi“, „Axalgazrda Iverieli“ hám basqa gazetalar. Gruziyada telekórsetiwler 1956-jıldan baslanǵan. Mámleket televidenie hám radioesittiriw korporaciyası, „Sakinform“ milliy informaciya agentligi, „Imrinda“, „Bi-Es-Press“, „BGI“ ǵárezsiz agentlikleri, „Kavkasioni“, „Iberviziya“ menshikli telekompaniyaları bar.

Ádebiyatı

Ádebiyatı xalıq awızeki dóretiwshiligi úlgileri tiykarında payda bolǵan. Dahriy Amirani haqqındaǵı epos eramızǵa shekemgi III ásirde-aq málim bolıp, onıń kóp nusqaları házirge shekem jetip kelgen. Orta ásirlerde „Eteriani“ (shahzada Abesalomnıń padashı qız Eteriga muhabbatı haqqında), „Areshidze knyazliginiń joq etiliwi“. „Arsen haqqında qosıq“ dástanları jaratılǵan. Eramızdıń V ásirde shirkew ádebiyatı rawajlandı. X ásirde Georgiy Mechulidiń áwliyeler haqqındaǵı „Grigoriy Dandzteli tirishiligi“ (951) shıǵarması payda boldı. Áyyemgi Gruziya ádebiyatında XII ásir rawajlanıw dáwiri boldı. Qaharmanlıq-ápsanalıq gúrrińleri („Ameriani - Dáryajaniani“), romanlar („Visramiani“), gimn dástanları („Abdul-Messiya“, „Tamariani“) payda boldı. Shota Rustavelidiń „Jolbarıs terisini jamılǵan bahadır“ dástanı da sol dáwirde jaratılǵan. XVII-XVIII ásirlerde gurj xalqı siyasiy qosılıwǵa umtıldı. Bul dáwirde „Ańızlar hikmeti tuwrısında“ atlı tımsallar toplamınıń avtorı Sulxansaba Orbeliani, „Gruziya baxıtsızlıǵı“ dástanınıń avtorı David Guramishvili, muhabbat lirikası ustası Besarion Gabashvili dóretiwshiligi salmaqlı orın tutadı. XIX ásirge shekem bolǵan Gruziya ádebiyatında Shıǵıs, birinshi náwbette parsı ádebiyatı dástúrleriniń tásiri kúshli edi. XIX ásirdiń 1-yarımında Gruziya Rossiya tárepinen basıp alınǵannan keyin, Evropa mádeniyatı menen bekkem baylanıs ornatıldı. Jas gurj jazıwshıları romantizm ideyasın isenimli qabılladı. Milliy azatlıq jáne sociallıq ádalat ideyaların jırlaǵan shayır A. Chavchavadze XIX ásir Gruziya ádebiyatında romantizmdi baslap berdi.

Bul dástúrdi Gruziya Orbeliani, N. Baratashvili dawam ettirdi. XIX ásirdiń 2-yarımınan baslap ádebiyatta realizm principleri payda boldı. Komediyalar avtorı, Gruziya teatrınıń tiykarshısı G. Eristavi realizmniń belgili wákili edi. XIX ásirdiń 60-jıllarındaǵı sociallıq hákimiyat ádebiyattıń gúlleniwine múmkinshilik berdi. Sın kózqarastan realizm ádebiyatta tiykarǵı jónelis bolıp qaldı. Milliy azatlıq háreketi ideyaların I. Chavchavadze jırladı („Jarıq“, „Jolawshınıń eslewi“ dástanları, „Insan ba ol?“ qıssası hám basqalar). XIX ásir 80-jıllarında Gruziya ádebiyatına A. Kazbegi hám Vaja Pshavela kirip keldi. A. Kazbegi qıssalarında („Elguja“, „Padarkush“, „Xevisberi Gocha“) tawlı gurjlar turmısı reń-báreń boyawlarda súwretlengen. Vaja Pshavela dástanları („Bálexor“, „Qonaq hám miyman kútiwshi“, „Aluda Ketelauri“, „Baxıtrioni“), lirikası hám prozalıq dóretpelerinde sol dáwirdiń filosofiyalıq hám etikalıq máseleleri óz kórinisin taptı. XIX ásir 90-jıllarında Gruziya ádebiyatında socialliq ómirdi qayta qurıw máseleleri oraylıq orındı iyeledi. E. Ninoshvili, D. Kladiashvili óz dóretpelerinde jarlı awıl ómiriniń ayanıshlı tábiyat kórinisin, dıyqanlardıń awır ómirin súwretledi. 1917-jıl oktyabrdegi mámleket awdarıspaǵınan aldınǵı jıllarda realistlik ádebiyat dástúrlerin Sh. Dadiani hám N. Lordkipanidzelar dawam ettirdi. Gruziyada sovet hákimiyatı ornatılǵannan keyin, bul jerde de proletar mádeniyatı dep atalǵan mádeniyattı toqtatıwǵa kirisildi, ol hár qanday hádiyseni tar klasslıq kózqarastan bahalaytuǵın edi. Biraq talantlı gurj jazıwshıları bunday shekleniwdi jónge salıp, haqıyqıy shıǵarmalar jarattı. Bular - Paolo Yashvili, Tician Tabidze, Grigol Rokabidze, Simon Chikovani, Iraqliy Abashidze, Lado Asatiani, Nodar Dumbadze, Mixail Javahishvili, Konstantine Gamsaxurdia, Polikarpe Kakabadze, Leo Kiacheli, Georgiy Leonidze, Iosif Grishashvili hám basqalar Anna Kalondadze, Grigol Abashidze, Chabua Amirejibi. Otar Chiladze dóretpeleri oqıwshılar arasında keń tarqalǵan. Gruziya ádebiyatınıń ájayıp úlgileri ózbek tiline awdarma etilgen: Shota Rustavelidiń „Jolbarıs terisin jamılǵan bahadır“ dástanı, I. Abashidze dástanları, N. Baratashvili hám basqalardıń poeziyalıq dóretpeleri, N. Dumbadzeniń „Máńgilik nızamı“, „Quyashtı kórip atırman“ romanları hám taǵı basqalar.

Arxitektura

Gruziya aymaǵında áyyemgi mákan-jaylar eneolit (Shulaveris tóbe qala qaldıǵı), jez hám dáslepki temir dáwiri (Natsar tóbe, Trialeti, Samtavro qorǵanları) ne tiyisli. Msxeta akropoli, Vani qalası qaldıqları saqlanǵan (eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 2-yarımı hám eramızdıń dáslepki ásirler). Áyyemgi „darbazi“ tipindegi tuwrı tórtmúyesh tárizli hám tóbesi aǵashtan gúmbez tárizli, teksheli gvir-gvini úyleri keń tarqalǵan. Xristian dininiń qabıl etiliwi (I-V ásirler), jer iyeligi qatnaslarınıń rawajlanıwı nátiyjesinde qalalar (Ujarma, Tbilisi) átirapına qorǵanlar qurılǵan. Bazilika formasındaǵı shirkewler saqlanǵan (Bolnis Sioni, 478-493 jıl hám basqalar). VI ásir 2-yarımınan orayı gúmbezli 4 apsidali ımaratlar (Jvari ıbadatxanası, Ateni Sioni hám basqalar) qurıldı. X ásir ortaları hám XIII-XIV ásirlerde jańa qalalar qurıldı, kóplegen eski qalalarda qorǵanlar, iri monastr ansamblleri, soborlar boy kóterdi. Ímaratlar tuwrı tórtmúyesh sızılmalı, atanaq tárizli gúmbezli, aldınǵı tárepi saltanatlı, naǵıs oyıwlı formada bezetilip, ishki diywalları hám gúmbez astına súwretler túsirildi (Kutaisidaǵı Bagrata ıbadatxanası, X-XI ásirler, Msxetadaǵı Alaverdi hám Svetitsxoveli soborlari, XI ásir hám basqalar). XIV-XVIII ásirlerge tiyisli qala qaldıqları (Gremi, XVI ásir hám basqalar), ıbadatxana, monastr, qorǵan (Ananuri, XVI-XVII ásirler), qorǵan (Xertvisi), kárwansaray, kópirler saqlanǵan.

XIX ásirde Gruziyanı Rossiya basıp alǵannan keyin, klassicizm usılındaǵı imaratlar qurıla basladı. XIX ásir 2-yarımında qala arxitekturasında eklektizm húkimranlıq etken bolsa, XX ásirden milliy arxitektorlıq formaları hám temaları payda boldı (Tbilisidegi Gruziya dvoryan mákán banki, házirgi Respublika xalıq kitapxanası, 1912-1916, arxitektorı A. N. Kalgin). XX ásirdiń 20-30-jıllarında ımaratlar sovet konstruktizmi ruwxında júzege keldi (sanatoriya, dem alıw mákanları), dástúriy milliy arxitektorlıq formaları qollanıldı (ZAGES, 1927, arxitektorlar A. N. Kalgin, M. S. Machavariani, K. A. Leontyev; Tbilisidegi „Dinamo“ stadionı, 1933-1937, arxitektorı A. G. Kurdiani). 50-60-jıllarda iri sanaat qalaları qurıldı (metallurglar qalası - Rustavi hám basqa), Tbilisi hám basqa qalalarda basqarıw ımaratlar (Tbilisidegi húkimet úyi bas korpusı, 1938-1953, arxitektorı V. D. Kokorin hám G. I. Lejava, V. D. Nasaridze qatnasıwında), teatr, oqıw hám sport imaratları, mıymanxanalar („Iveriya“ mıymanxanası, 1967, arxitektorı O. D. Kalandarishvili, I. S. Sxomelidze qatnasıwında) boy kóterdi. Jergilikli ıqlım shárayatına maslastırılǵan kóp qabatlı úyler qurıla basladı. Iri qala hám kurortlardıń jańa bas joybarları islep shıǵıldı (Sxaltubo, Pitsunda hám basqalar). Arxitektorlıqta músinshilik, mozaika, reńli súwret, naǵıs oyıwshılıqtan paydalanıldı (Tbilisidegi baxıt úyi, Tbilisi metropoliteni stanciyaları hám basqalar). Kishi forma arxitektorlıǵı (qıyabanlar, dúkanlar, ımaratlar) qurıw salasında durıs tabıslarǵa erisildi.

Súwretlew kórkem óneri

Eramızǵa shekemgi 2-1 mıń jıllıqta altın, gúmis, jezden bezew buyımları (zergerlik, reńli taslar, metall, tas naǵıs oyıwshılıǵı), sirkor, naǵıslı ılaydan islengen ıdıslar islengen (Trialeti qorǵanları, Samtavro maqbarası hám Msxetadan tabılǵan buyımlar). Orta ásirlerde piramidalarǵa bórttirilgen háykeller hám zerler islew rawajlanǵan, monumental súwretshilik, miniatyura háwij alǵan (Jvari relyefleri, Sromi mozaikaları, VII ásir). X-XIII ásirler Gruziya kórkem óneri gúllegen dáwir boldı: Kumurdo hám Oshki piramidaları, Svetitsxoveli sobori (Msxeta), Ateni, Vardzia, Svanetiya shirkewlerindegi diywal súwretleri (súwretshi Tevdore), Gelat monastri tiykarǵı piramidalarınıń mozaikaları, astronomiya qollanbası (1188) hám basqa ózine tartatuǵınlıǵı menen dıqqattı tartadı. Metall naǵıs oyıwshılıǵı Gruziya kórkem óneriniń zárúrli tarmaǵı: Zarzmadaǵı „Tiriliw“ (IX ásir), „Mehir“ (XI ásir) ikonaları, Brili (ustası Asat), Bretidegi altın atanaqlar hám basqalar. XIX ásirden rus kórkem óneriniń tásiri kúsheydi. XIX ásir 2-yarımı hám XX ásir baslarında ayırım súwretshiler dóretiwshiliginde demokratiyalıq-realistlik jónelis zárúrli orın aldı, portret kórkem óneri rawajlandı (G. I. Maysuradze hám basqalar) hám xojalıq temaǵa itibar kúsheydi: R. N. Gvelesiani, A. L. Beridze, A. I. Gogiashvili, G. I. Gabashvili, A. I. Mrevlishvili, M. I. Toidze hám basqalar. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında házirgi zaman Gruziya músinshiliginiń tiykarshısı Ya. Sh. Nikoladze hám súwretshi N. Pirosmanishvili dóretiwshilik etti. Tbiliside islengen Kórkem akademiya (1922) Gruziya súwretlew kórkem óneri rawajlanıwına úlken úles qostı.

1950-1960-jıllarda sol akademiyanı pitkerip shıqqan súwretshiler E. Kalandadze, G. Kutateladze, K. Maharadze, J. Nijaradze, R. Tarxan Mouravi, J. Xundadze, N. Ignatov, T. Tordiya hám de artistlerden A. G. Simakuridze, V. V. Sidamon-Eristavi, D. N. Kakabadze, hayal súwretshilerden Ye. D. Axvlediani, K. K. Manalashvili, músinshilerden N. P. Kandelaki, S. Ya. Kakabadze, teatr súwretshilerinen I. I. Gamrekoli, S. B. Birsaladze hám basqalardıń dóretiwshiligi itibarǵa iye. 1950-1960-jıllarda Gruziya súwretshileriniń jańa áwladı jetilisti: G. D. Gelovani, E. A. Totibadze hám basqalar; A. M. Bandzeladze, T. L. Kubaneyshvili hám basqalar grafikada, E. D. Amashukeli, M. I. Vardzenishvili, D. Mikatadze hám basqalar. Músinshilikte, I. A. Ochiauri, G. Z. Gabashvili, K. Ye. Guruli hám basqalar metall naǵıs oyıwshılıǵında dóretiwshilik etti. Zurab Seretelidiń monumental dóretpeleri Gruziyadaǵana emes, AQSh (Nyu-Yorktaǵı BMSh ımaratı janında), Rossiya, Braziliya, Yaponiya, Angliya hám basqa mámleketlerde de ornatılǵan.

Muzıkası

Muzıkasına tiyisli dáslepki maǵlıwmat eramızǵa shekemgi VIII ásirden baslanadı. Xalıq muzıkası hár túrli forma, usıl hám janrlarda, bir dawıslı namalar menen birge kóp dawıslı jolları da bar. Kartuli, perxuli, xorumi sıyaqlı xalıq oyınları, chonguri, panduri, changi (shertpe-tarlı), chuniri (tarlı-oq jaylı), salamuri (nay tárizli), gudastviri (demli), doli, dayra (urıp shertiletuǵın) sıyaqlı xalıq sazları áyyemnen málim. Kóp dawıslı xalıq qosıqları tásirinde shirkew muzıkası payda bolǵan (XIV ásir). XVIII ásirden qala ónermentleri muzıkası payda bolǵan. XIX ásirden kompozitorlıq muzıka mádeniyatı rawajlana basladı. Tbiliside opera teatrı (1851), kamer hám simfoniyalı koncertler dúzilgen, qor kursları hám muzıka mektebi (1886-jıldan muzıka bilim jurtı) ashılǵan. F. Ya. Koridze, Z. P. Paliashvili, gurj muzıkalıq folkloristligi tiykarshısı D. I. Karnizshvili hám basqa xalıq qosıqların toplap basıp shıǵarǵan.

1905-jılda Gruziyada filarmoniya jámiyeti dúzilgen. 1904-jıl D. I. Karnizshvili birinshi milliy opera - „Shota Rustaveli haqqında qıssa“ nı jarattı. 1919-jıl Z. P. Paliashvilidiń „Abesalom hám Eteri“ operası, V. I. Dolidzeniń „Keto hám Kote“ satiralıq operası saxnaǵa qoyıldı. 1917-jıl Tbiliside konservatoriya ashıldı. 1919-jıl opera studiyası ashılıp, onda rus hám Batıs Evropa kompozitorlarınıń operaları saxnalastırıldı. 1922-jılda 2-konservatoriya ashılıp, milliy opera rawajlandı. Z. P. Paliashvilidiń „Daney“, I. R. Tokıyelidiń „Qızıl qalpaqsha“ hám „Xrustal gewishshe“, N. L. Mamisashvilidiń „Maqtanshaq gójek“ sıyaqlı balalar operaları jaratıldı (bul operalar jańa redaktorlawda 60-jıllarda saxnaǵa shıqtı). A. D. Machavariani, S. F. Sinsadze, A. M. Balanchivadze sıyaqlı kompozitorlar jáhán klassikalıq ádebiyatı dóretpeleri tiykarında baletler jaratqan. 1930-jıllar aqırınan simfoniyalıq janr jetekshi bolıp qaldı. 40-50-jıllar aqırı O. V. Taktakishvilidiń 1-simfoniyası menen fortepiano koncerti, A. D. Machavarianidiń skripka koncerti (1949) hám basqa dóretpeler jaratıldı. Sh. Mshvelidzeniń „Tariel haqqında ańız“ epikalıq monumental operası Gruziya muzıkalıq teatrınıń iri shıǵarması bolıp tabıladı. O. Takishvili, R. Lagidze, G. Sabadze, S. Nasidze, G. Kancheli hám basqa kompozitorlardıń dóretpeleri kóp mámleketlerde ataqlı. Gruziya mudamı talantlı dirijyor, qosıqshı hám sazendeler menen dańq taratqan (Ye. Mikeladze, O. Dimitriadi, S. Inashvili, N. Kumsiashvili, D. Badridze, D. Gamrekeli, D. Andguladze, N. Haradze, M. Nakashidze, P. Amiranashvili, Z. Sotkilava, M. Kasrashvili, P. Minnetuladze, E. Virsaladze, A. Toradze, L. Isakadze, Z. A. Anjaparidze, N. Bregvadze, V. Kikabidze, T. Gverdsiteli hám basqalar).

Teatrı

Gruziyadaǵı áyyemgi ónim bayramı oyınlarında teatr elementleri bolǵan. Eramızǵa sheklemgi 2 mıń jıllıq ortalarına tiyisli gúmis buyımlarda nıqap taǵıp oyınǵa túsip atırǵan adamlar súwretlengen. Sol oyınlardıń elementleri keyinirek berikaoba dep atalǵan nıqaplı xalıq teatrına ótken. Onıń tamashalarında xalıqtıń tınıshlıq sezimi, zulımǵa qarsı gúresi sáwlelengen. Ksenoba dep atalǵan ǵalabalıq xalıq karnaval bayramları gurjlardıń shet el puqarası basqınshılarǵa qarsı gúresin sáwlelendirgen. Orta ásirlerde shirkewdiń quwǵınına qaramay, saxioba dep atalǵan saray teatrı rawajlandı. Ol ápsanalıq, ashıqlıq hám satiralıq tamashalar kórsetetuǵın edi. XVIII ásirdiń 2-yarımına kelip, teatr mektebi quram taptı. Gruziya professional teatrı patsha húkimeti tárepinen 1856-jılda jawıldı. Professional teatr tiykarshısı dramaturg G. Eristavi edi. 1879-jıl I. Chavchavadze hám A. Sereteli sıyaqlı jazıwshılar Tiflis hám Kutaisida professional teatrlardı dúzdi. V. Abashidze, V. S. Aleksii Mesxashvili, N. Gabuniya, K. Mesxi, V. Guniya hám basqalar sol jıllardıń iri aktyorları bolıp tabıladı. 90-jıllarda Tiflis, Batumi, Kutaisida xalıq teatrları payda boldı. 1921-jıl Tbiliside Sh. Rustaveli atındaǵı teatr, 1928-jıl Kutaisida K. A. Marjanishvili basshılıǵındaǵı teatr dúzildi (1930-jıl Tbilisige kóshirildi, 1938-jıldan K. A. Marjanishvili atı menen ataldı). 1939-jıl Sh. Rustaveli atındaǵı G. mámleket teatr institutı payda bolǵan. V. Anjaparidze, A. Vasadze, V. D. Godziashvili, U. Chxeidze, A. Xorava, N. Vachnadze, T. Chavchavadze, S. Chiaureli, K. Kavsadze, R. Chxikvadze, G. Kavtaradze, S. Zakariadzelar G. teatrınıń iri ǵayratkerleri bolıp tabıladı. M. Japaridze, M. Chaxava, K. Maharadze, L. Ioseliani hám basqa aktyor hám rejessyorlar teatrǵa keyingi jıllarda kirip keldi. Gruziyada opera, operetta hám muzıka teatrları, balalar teatrları ataqlı. Gruziyada 38 mámleket hám onlaǵan xalıq teatrları bar. Suxumi, Rustavi, Gori, Sxinvali, Chiatura, Telavi, Poti, Maharadze, Zugdidi, Axalsixe qalalarındaǵı teatrlar solar qatarına kiredi.

Kinosı

1908-jıl súwretshi V. Ya. Amashukeli súwretke alǵan hújjetli filmnen baslanǵan. Gruziyanıń birinshi kórkem filmi „Xristian monaxa“ bolıp tabıladı. 1921-jıl „Arsen Jorjiashvili“, 1923-jılda „Qızıl shaytanshalar“ filmleri ekranǵa shıqtı. „Úsh turmıs“ (I. Perestiani), „Kim ayıplı“ (A. Sutsunava) filmleri 30-40-jıllarda jaratılǵan. A. I. Bek-Nazarov, I. Perestiani, N. Shengelaya, A. Sutsunava, M. Chiaureli, K. A. Marjanashvili sıyaqlı rejessyorlar, N. Vachnadze, M. Gelovani hám basqa aktyorlardıń Gruziya kinematografiyasınıń júzege keliwinde xızmetleri úlken. "Georgiy Saakadze (M. Chiaureli), „Kópir“ (S. Pipinashvili) filmleri Ekinshi jáhán urısı jılları ekranlastırıldı. „Iynelik“, „Eki okean sırı“, „Aq kárwan“, „Jolbarıs“ sıyaqlı filmler keyingi jıllardıń jemisi. Rejissyorı M. Chxeidze islegen „Soldat atası“ filmi Gruziya kinosınıń jetiskenligi esaplanadı. Gruziya kinematografshıları qısqa metrajlı filmler ustası retinde at shıǵarǵan. Gurj kinosınıń rawajlanıwı hám de ájayıp filmlerdiń jaratılıwı 50 hám 60-jıllarda kinoǵa kirip kelgen rejessyorlar atı menen baylanıslı. 50-jıllardan baslap olardıń dóretpeleri túrli xalıqaralıq kinofestivallarda 100 den artıq hár túrli sıylıqlarǵa iye boldı. „Lurja Magdani“ (1955, rejissyor T. Abuladze, R. Chxeidze), „Soldat atası“ (1964, rejissyor R. Chxeidze), „Seniń perzentiń, Jer“ (1980, rejissyor R. Chxeidze), „Jolbarıs“ (1968, rejissyor T. Abuladze), „Toy“ (1964), „Qasnaq“ (1967, rejissyor M. Kokobadze), „Pirosmani“ (1968, rejissyor E. Shengelaya), „Tań qalarlıq kórgizbe“ (1968, rejissyorı E. Shengelaya), „Birinshi qarlıǵash“ (1975, rejissyorı N. Mchedlidze), „Jaqsılıq teregi“ (1976, rejissyorı T. Abuladze), „Tekshe“ (1986, rejissyorı A. Rexviashvili), „Suram qorǵanı tuwrısında ańız“ (1986, rejissyor S. Parajanov), „Táwbe etiw“ (1987, rejissyor T. Abuladze) hám basqa filmler usılar qatarınan bolıp tabıladı. Keyingi jıllarda Tbilisi teatr institutınıń kino fakultetin pitkerip shıqqan artistler tárepinen jaratılǵan „Áwladlar shaqırıǵı“ (1981, rejissyor G. Choxeli), „Robinzoniada yamasa inglis babam“ (1986, rejissyorı N. Jorjadze), „Altın qońız“ (1988, rejissyorı D. Janelidze), „Sergekler quyashı“ (1991, rejissyorı T. Babluani) hám basqa filmler xalıqaralıq kinofestivallarda joqarı itibarǵa iye bolǵan. Házir Gruziyada bir neshe ǵárezsiz kinostudiya hám „Gruziyafilm“ kinokoncerni bar. 1991-2001-jıllarda A. Sabadze, D. Sinsadze, N. Janelidze sıyaqlı rejissyorlar abıroylı xalıqaralıq sıylıqlarǵa iye boldı.

Ózbekistan - Gruziya qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekistan - Gruziya qatnasları