Fara í innihald

Bretland

Breyta tenglum
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
(Endurbeint frá Bretar)
Sameinaða konungsríkið Stóra-Bretland og Norður-Írland
United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland
Önnur tungumál
  • kornbreska:Rywvaneth Unys Breten Veur ha Kledhbarth Iwerdhon
    írska:Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann
    lágskoska:Unitit Kinrick o Great Breetain an Northren Ireland
    ulsterskoska:Claught Kängrick o Docht Brätain an Norlin Airlann
    skosk gelíska:Rìoghachd Aonaichte Bhreatainn is Èireann a Tuath
    velska:Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon
Fáni Bretlands Skjaldarmerki Bretlands
Fáni Skjaldarmerki
Kjörorð:
Dieu et mon droit (franska)
Guð og réttur minn
Þjóðsöngur:
God Save the King
Staðsetning Bretlands
Höfuðborg London
Opinbert tungumál enska
Stjórnarfar Þingbundin konungsstjórn

Konungur Karl 3.
Forsætisráðherra Keir Starmer
Sameining
 • Sambandslögin 1707 1. maí 1707 
 • Sambandslögin 1800 1. janúar 1801 
 • Lög um stofnun fríríkisins Írlands 12. apríl 1922 
Evrópusambandsaðild 1973–2020
Flatarmál
 • Samtals
 • Vatn (%) 		78. sæti
242.495 km²
1,51
Mannfjöldi
 • Samtals (2022)
 • Þéttleiki byggðar 		22. sæti
67.791.400
270,7/km²
VLF (KMJ) áætl. 2022
 • Samtals 3.776 millj. dala (9. sæti)
 • Á mann 55.862 dalir (26. sæti)
VÞL (2021) 0.929 (18. sæti)
Gjaldmiðill Sterlingspund (£) (GBP)
Tímabelti UTC+0 (+1 á sumrin)
Ekið er vinstra megin
Þjóðarlén .uk
Landsnúmer +44

Bretland eða Sameinaða konungsríkið Stóra-Bretland og Norður-Írland (enska: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) er land í Vestur-Evrópu. Landið nær yfir megnið af Bretlandseyjum fyrir utan Ermarsundseyjar, Mön og norðurhluta Írlands. Bretland skiptist í England, Wales, Skotland og Norður-Írland. Bretland á ekki landamæri að öðrum löndum, nema þar sem landamæri Norður-Írlands liggja að Írska lýðveldinu, en er umkringt Atlantshafi, Norðursjó, Ermarsundi og Írlandshafi. Ermarsundsgöngin tengja Bretland og Frakkland.

Á íslensku hefur skapast sú venja að kalla ríkið Bretland en stærstu eyjuna (meginland Englands, Skotlands og Wales) Stóra-Bretland. Hafa ber í huga að sú nafngift getur verið ruglandi þar sem ríkið Bretland nær einnig yfir Norður-Írland sem er á Írlandi. Stóra-Bretland er einungis notað um eyjuna, sem er stærsta eyja Bretlands (og Bretlandseyja allra).

Í Bretland er þingræði og þingbundin konungsstjórn og Karl 3. Bretakonungur er þjóðhöfðinginn. Ermarsundseyjar og Mön eru svokallaðar krúnunýlendur og ekki hluti af Bretlandi þrátt fyrir að vera í konungssambandi við það. Bretland ræður yfir hjálendum sem allar voru hluti af breska heimsveldinu. Það var hið stærsta sem sagan hefur kynnst og náði hátindi á Viktoríutímanum á seinni hluta 19. aldar og fyrri hluta 20. aldar.

Bretland er þróað land og hagkerfi þess er hið sjötta stærsta í heimi, mælt í nafnvirði landframleiðslu. Það var fyrsta iðnvædda landið í heiminum. Bretland er meðlimur í Öryggisráði Sameinuðu þjóðanna, Breska samveldinu, G8, OECD, NATO og WTO.

Heiti

[breyta | breyta frumkóða]

Heiti Bretlands er dregið af latneska heitinu Britannia sem var rómverskt skattland frá 1. öld f.Kr. Elsta heimildin um eyjarnar er í riti eftir Pýþeas frá Massilíu sem nefnir eyjarnar Πρεττανική Prettanike.[1] Hugsanlega er það heiti dregið af keltnesku þjóðaheiti, en það er ekki víst. Britannia var ýmist notað yfir skattlandið sem náði að Forth-firði, eyjuna Stóra-Bretland eða Bretlandseyjar allar. Stundum var fleirtalan Britanniae notuð yfir eyjarnar allar. Stóra-Bretland (megale Britannia) og Litla-Bretland (mikra Britannia) koma fyrir í heimildum frá fornöld sem heiti á annars vegar Stóra-Bretlandi og hins vegar Írlandi.[2] Annað grískt-latneskt heiti yfir eyjuna var Albíon.[3]

Í engilsaxnesku var heitið Bryttania notað yfir eyjuna.[4] Þá var tekið að nota orðið yfir héraðið Armoríku í Frakklandi (Bretagne) og íbúa þess. Latneska heitið Britannia kom þannig aftur inn í ensku úr frönsku og Stóra-Bretland var notað til að greina það frá Litla-Bretlandi (Bretagne). Heitið var hins vegar ekki notað um neitt ríki til ársins 1707.

Þegar Konungsríkið England og Konungsríkið Skotland sameinuðust árið 1707 var tekið fram í Sambandslögunum 1707 að heiti nýja sameinaða konungsríkisins væri Stóra-Bretland (Great Britain). „Sameinaða konungsríkið“ var stundum notað sem lýsing á ríkinu. Þegar Írland var sameinað þessu ríki með Sambandslögunum 1800 varð heiti nýja ríkisins „Sameinað konungsríki Stóra-Bretlands og Írlands“ (The United Kingdom of Great Britain and Ireland). Þegar Írska fríríkið klauf sig frá þessu ríki árið 1922, en Norður-Írland kaus að vera áfram hluti af því, var nafni ríkisins breytt í „Sameinað konungsríki Stóra-Bretlands og Norður-Írlands“. Þetta heiti er oft stytt í „Sameinaða konungsríkið“ (United Kingdom, skammstafað UK). Heitið Bretland er líka oft notað á ensku sem samheiti fyrir bæði ríkið[5][6] og eyjuna Stóra-Bretland.[7][6] Í flestum öðrum tungumálum er ríkjaheitið þýðing á stytta heitinu „Sameinaða konungsríkið“. Á íslensku er Bretland notað sem ríkjaheiti[8] meðan Stóra-Bretland er heiti á eyjunni,[9] en í flestum hinum Norðurlandamálunum er ríkjaheitið dregið af Stóra-Bretlandi. Í sumum tungumálum er ríkjaheitið dregið af Englandi.

Saga

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Saga Bretlands
Orrustan við Waterloo markaði lok Napóleonsstríða.
Landsvæði sem á einhverjum tímapunkti tilheyrði breska heimsveldinu.

Konungsríkið Stóra-Bretland varð til þann 1. maí 1707[10][11] með sameiningu konungsríkisins Englands (þar með Wales) og konungsríkisins Skotlands. Þessi sameining kom í kjölfar Sameiningarsáttmálans sem var samþykktur 22. júlí 1706 og staðfestur af enska þinginu og skoska þinginu sem settu bæði lög um sameiningu (Sambandslögin 1707).[12] Einni öld síðar sameinaðist konungsríkið Írland (sem var undir stjórn Englands til 1691) konungsríkinu Stóra-Bretlandi og þá varð ríkið Bretland til, með Sambandslögunum 1800.[13] Þó að England og Skotland væru aðskilin ríki fyrir árið 1707 höfðu þau verið í konungssambandi frá 1603 þegar Jakob 6. Skotakonungur erfði ensku og írsku krúnurnar og flutti hirð sína frá Edinborg til London í kjölfarið.[14][15]

Á 18. öld var Bretland leiðandi í mótun vestrænna hugmynda á borð við stjórnskipan byggða á þingræði, en landið lagði einnig mikið af mörkum í bókmenntum, listum og vísindum.[16] Iðnbyltingin hófst í Bretlandi, umbreytti landinu í efnahagslegt stórveldi og hraðaði mjög vexti breska heimsveldisins. Líkt og önnur nýlenduveldi Evrópu var Bretland viðriðið ýmiss konar kúgun á fjarlægum þjóðum, þar á meðal nauðungarflutninga á afrískum þrælum til nýlendnanna í Ameríku. Bretland tók þó afstöðu gegn þrælaverslun með lögum, settum 1807, fyrst stórþjóða.

Með sigri á herjum Napóleons í Napóleonsstyrjöldunum styrkti Bretland verulega stöðu sína og varð langöflugasta flota- og efnahagsveldi heimsins á 19. öld og fram á miðja 20. öld. Mestri útbreiðslu náði breska heimsveldið árið 1921 eftir að Þjóðabandalagið veitti því umboð til að stýra fyrrum nýlendum Ottómanaveldisins og Þýskalands eftir ósigur þeirra í fyrri heimsstyrjöldinni. Ári síðar var Breska ríkisútvarpið (BBC) stofnað[17] en það varð fyrst fjölmiðla til að hefja útvarpssendingar á heimsvísu.[18]

Í kjölfar kosningasigurs Sinn Féin á Írlandi í þingkosningunum 1918 braust út stríð milli Breta og írskra sjálfstæðissinna sem lauk með stofnun Írska fríríkisins 1921. Norður-Írland kaus þó að vera áfram hluti af Bretlandi.[19] Í kjölfar þessa var formlegu nafni Bretlands breytt til núverandi horfs.

Bretland var í liði bandamanna í seinni heimsstyrjöldinni. Eftir ósigra bandamanna á meginlandi Evrópu á fyrsta ári stríðsins háði Bretland miklar loftorrustur við Þjóðverja sem þekktar urðu sem bardaginn um Bretland. Í kjölfar sigurs bandamanna var Bretland eitt af þeim þremur stórveldum sem mest höfðu að segja um gerbreytta skipan heimsmála eftir stríðið. Fjárhagur landsins var þó illa farinn eftir stríðið, en Marshalláætlunin og rífleg lán frá Bandaríkjunum og Kanada hjálpuðu til við endurbygginguna.

Eftir stríðið var lögð áhersla á uppbyggingu velferðarkerfisins í Bretlandi og stofnuð var ríkisrekin heilbrigðisþjónusta sem allir landsmenn skyldu hafa aðgang að. Þá hófst einnig aðflutningur fólks til Bretlands víða að úr fyrrum nýlendum breska heimsveldisins, sem gert hefur Bretland að fjölmenningarlegu samfélagi. Útbreiðsla ensku um allan heim hefur viðhaldið áhrifum bókmennta- og menningararfs landsins en poppmenning frá Bretlandi hefur einnig haft áhrif út um allan heim, sérstaklega á sjöunda áratug 20. aldar. Áherslur í breskum stjórnmálum breyttust talsvert með valdatöku Margrétar Thatcher árið 1979 þar sem reynt var að auka frjálsræði í viðskiptum og draga úr vægi ríkisvaldsins. Þær áherslur héldu að mestu áfram undir forystu Tony Blair frá og með 1997.

Bretland var eitt af tólf löndum sem stofnuðu Evrópusambandið árið 1992 þegar Maastrichtsáttmálinn var undirritaður. Fyrir stofnun ESB var Bretland aðildarríki Evrópubandalagsins frá 1973. Árið 2016 ákvað Bretland hins vegar að segja sig úr sambandinu með þjóðaratkvæðagreiðslu. Bretar yfirgáfu sambandið í lok janúar 2020.

Landafræði

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Landafræði Bretlands
Kort af Bretlandi með einstökum ríkum.

Heildarflatarmál Bretlands er um það bil 245.000 ferkílómetrar og nær yfir eyjuna Stóra-Bretland, Norður-Írland og minni eyjar. Bretland er á milli Norður-Atlantshafsins og Norðursjávar og er, þar sem styst er yfir, 35 km norður af strönd Frakklands. Ermarsund aðskilur löndin tvö. Stóra-Bretland liggur á milli breiddargráðanna 49° og 59° N (Hjaltland nær norður á 61° N) og lengdargráðanna 8° V til 2° A. Stjörnuathugunarstöðin í Greenwich í London er miðstöð Greenwich-núllbaugsins. Frá norðri til suðurs er Stóra-Bretland rétt rúmir 1.100 km að lengd á milli Land’s End í Cornwall og John o’ Groats í Caithness. Norður-Írland á landamæri að Írlandi sem eru 360 km að lengd.

Staðfræði Bretlands.

Loftslag á Bretlandi er milt og úrkoma næg. Hitastig er breytilegt en fer sjaldan niður fyrir –10 °C eða upp fyrir 35 °C. Aðalvindátt er úr suðvestri og ber með sér milt og vott veðurfar. Svæði í austri eru í skjóli fyrirþessum vindi og þess vegna þau þurrustu. Straumar frá Atlantshafinu, sérstaklega Golfstraumurinn, gera vetur milda, sérstaklega í vesturhluta landsins þar sem vetur eru votviðrasamir. Sumarið er heitast í suðausturhluta landsins, sem er næst meginlandi Evrópu, og kaldast í norðri.

England nær yfir rúman helming flatarmáls Bretlands og er 130.279 km2 að stærð. Megnið af landinu er láglendi. Fjöllótt land er í norðvesturhluta landsins, þ.e. í Vatnahéruðunum, Pennínafjöllum og kalksteinshæðunum í Peak District, auk þess í Exmoor og Dartmoor í suðvestri. Aðalár eru Thames, Severn og Humber. Hæsta fjallið á Englandi er Scafell Pike í Vatnahéruðunum og er það 978 metrar á hæð.

Skotland nær yfir um það bil þriðjung flatarmáls Bretlands og er 78.772 km2 að stærð, að meðtöldum tæplega átta hundruð eyjum sem aðallega liggja vestur og norður af meginlandinu. Aðaleyjaklasarnir eru Suðureyjar, Orkneyjar og Hjaltland. Skotland er mishæðótt og hálent. Þar er stórt misgengi sem nær frá Helensburgh til Stonehaven. Misgengið aðskilur tvö mjög ólík svæði: Hálöndin í norðri og vestri og Undirlendið í suðri og austri. Ben Nevis er hæsta fjall Skotlands og hæsti punktur á Bretlandi, 1.343 m á hæð. Á láglendissvæðunum, sérstaklega á milli Firth of Clyde og Firth of Forth er víða sléttlendi og þar býr meirihluti Skota. Þar eru stórar borgir eins og Glasgow og Edinborg.

Wales nær yfir tæpan tíunda hluta Bretlands og er 20.758 km2 að stærð. Wales er að mestu fjallaland enda þótt fjalllendi sé ekki eins mikið í Suður-Wales og Norður-Wales. Þéttbýlis- og iðnaðarsvæði eru flest í suðri og má þar nefna Cardiff (höfuðborg Wales), Swansea og Newport. Hæstu fjöll Wales eru í Snowdonia, þ.m.t. Snowdon (velska: Yr Wyddfa) sem er 1.085 m á hæð og hæsti fjallstindur í Wales. Í Wales eru 14 eða 15 fjöll talin ná yfir 3.000 feta (910 m) hæð. Strandlína Wales er yfir 1.200 km að lengd. Nokkrar eyjar eru við strönd Wales og er Anglesey (Ynys Môn) í norðvestri stærst þeirra.

Norður-Írland nær yfir aðeins 14.160 km2 og er aðallega hæðótt land. Lough Neagh, stærsta vatn á Bretlandi og Írlandi (388 km2 að flatarmáli) er á Norður-Írlandi. Hæsti fjallstindurinn á Norður-Írlandi er Slieve Donard, 849 m.

Stjórnsýslueiningar

[breyta | breyta frumkóða]

Nokkur ólík stjórnsýslueiningakerfi eru í notkun á Bretlandi og getur verið breytilegt til hvers þeirra er vísað. Bretland skiptist í fjögur lönd sem tilheyra einu ríki: England, Norður-Írland, Skotland og Wales. Hvert þessara landa notar sitt eigin stórnsýslueiningakerfi. Þessar stjórnsýslueiningar eiga oft rætur að rekja til kerfa sem í notkun voru fyrir sameiningu Bretlands. Þess vegna er ekki til eitt staðlað kerfi sem er notað um land allt. Fram að 19. öld breyttust þessi kerfi lítið, en frá þeim tíma hafa orðið nokkrar breytingar. Þessar breytingar voru ekki þær sömu í öllum löndunum og vegna þess að meira vald hefur verið afhent heimastjórnum Skotlands, Norður-Írlands og Wales eru ekki líkur til að svo verði í framtíðinni.

Staða sveitarstjórna á Englandi er flókin. Landinu er oft skipt í 48 sýslur (sjá sýslur á Englandi). Síðan er Englandi skipt í níu stjórnsýslusvæði og hefur eitt þeirra, þ.e. Stór-Lundúnasvæðið (e. Greater London), haft sinn eigin borgarstjóra síðan 2000. Ætlunin var að önnur svæði fengju einnig sinn borgarstjóri en það hefur ekki komið til framkvæmda. Stór-Lundúnasvæðið skiptist í 32 borgarhluta en hin svæðin skiptast í sýsluráð.

Ríkisstjórn og stjórnmál

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Bresk stjórnmál
Karl 3. Bretakonungur

Á Bretlandi er þingbundin konungsstjórn. Karl 3. Bretakonungur er þjóðhöfðingi landsins, auk 14 annarra landa í breska samveldinu. Ríkið er eitt af þremur löndum í heimi sem eru ekki með eina skrifaða stjórnarskrá. Stjórnarskrá ríkisins er samsafn margra rita.

Bretland er með þingræði sem er grundvallað á Westminster-kerfinu sem líkt hefur verið eftir víða um heim. Tvær deildir eru í þinginu, House of Commons og House of Lords, og funda þær í Westminsterhöllinni. Öll lög sem sett eru þurfa Royal Assent, þ.e. samþykki einvaldsins.

Forsætisráðherra Bretlands er sá maður sem leiðir meirihlutann í House of Commons, yfirleitt formaður stærsta stjórnmálaflokksins í deildinni. Einvaldurinn og forsætisráðherrann skipa ríkisstjórn landsins formlega enda þótt forsætisráðherrann velji í raun ríkisstjórn sína og einvaldurinn samþykki það val. Núverandi forsætisráðherra er The Rt Hon Keir Starmer MP. Hann tók við embætti þann 5. júlí 2024.

Westminsterhöllin.

Í almennum þingkosningum er Bretlandi skipt í 646 kjördæmi. Þar af eru 529 á Englandi, 18 á Norður-Írlandi, 49 á Skotlandi og 40 í Wales. Ákveðið hefur verið að fjölga kjördæmum þannig að í næstu kosningum verða þau 650. Hvert kjördæmi kýs einn þingmann með meirihluta atkvæða. Einvaldurinn boðar til almennra kosninga þegar forsætisráðherra ráðleggur svo. Engin lágmarkslengd kjörtímabils er skilgreind en samkvæmt Parliament Act 1911 þarf að halda almennar kosningar á fimm ára fresti.

Þrír stjórnmálaflokkar eru helstir á Bretlandi: Verkamannaflokkurinn, Íhaldsflokkurinn og Frjálslyndir demókratar. Þessir þrír flokkar fengu 616 af 646 sætum í House of Commons í þingkosningum árið 2005. Til eru fleiri stjórnmálaflokkar og taka sumir þeirra aðeins þátt í kosningum ía einum hluta landsins, eins og Skoski þjóðarflokkurinn (aðeins á Skotlandi), Plaid Cymru (aðeins í Wales) og Sinn Féin (Norður-Írlandi).

Á Evrópuþinginu hafði Bretland 78 þingmenn sem kjörnir voru í 12 kjördæmum, en í þeim málum er breytinga að vænta.

Efnahagsmál

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Efnahagur Bretlands
Lundúnaborg er stærsta fjármálamiðstöðin í Evrópu.

Segja má að hagkerfi Bretlands sé sett saman úr fjórum hagkerfum (í réttri stærðarröð), Englands, Skotlands, Wales og Norður-Írlands. Samanlagt er hagkerfi Bretlands það sjötta stærsta í heimi og það þriðja stærsta í Evrópu, á eftir Þýskalandi og Frakklandi.

Iðnbyltingin hófst í Bretlandi og snerist í fyrstu um þungaiðnað eins og skipasmíðar, kolanám úr jörðu, stálframleiðslu og vefnað. Heimsveldið bjó til erlenda markaði fyrir breskar vörur og gerði Bretlandi kleift að drottna yfir milliríkjaviðskiptum á 19. öldinni. Með iðnvæðingu annarra landa dró úr yfirburðum Bretlands og ennfremur gerðu heimsstyrjaldirnar tvær þeim erfitt fyrir. Iðnaði á Bretlandi hnignaði verulega á 20. öldinni. Framleiðsla er enn í dag mikilvæg fyrir hagkerfið en aflaði einungis sjöttungs tekna þess árið 2003. Breski bílaiðnaðurinn er mikilvægur hluti bresks iðnaðs en honum hefur líka hnignað mjög, ekki síst með hruni MG Rover Group. Megnið af þessum iðnaði er nú í eigu erlendra fyrirtækja. BAE Systems sem framleiðir flugvélar, meðal annars til hernaðar, er stærsti varnarmálaverktaki Evrópu. Rolls-Royce er mikilvægur framleiðandi geimferðatækni. Efna- og lyfjaiðnaður er öflugur á Bretlandi. Lyfjafyrirtækin GlaxoSmithKline og AstraZeneca hafa höfuðstöðvar sínar í landinu.

Þjónustugeirinn á Bretlandi hefur stækkað mjög og er nú 73% af landsframleiðslu. Þar er fjármálaþjónusta yfirgnæfandi, sérstaklega í bankarekstri og vátryggingum. London er stærsta fjármálamiðstöð í heimi; kauphöllin í London, London International Financial Futures and Options Exchange og vátryggingamarkaður Lloyd's of London eru öll í Lundúnaborg. London er aðalmiðstöð alþjóðaviðskipta og er ein af þremur miðstöðvum alþjóðahagkerfisins (ásamt New York og Tokyo). Stærsta samsöfnun erlendra banka í heimi er í London. Á síðasta áratug hefur ný fjármálamiðstöð verið byggð upp á Docklands-svæðinu í Austur-London. HSBC, stærsti banki í heimi, og Barclays Bank hafa höfuðstöðvar þar. Mörg fyrirtæki sem eiga viðskipti við Evrópu hafa höfuðstöðvar sínar í London. Til dæmis er bandaríski bankinn Citibank með Evrópuaðalstöðvar sínar í London. Höfuðborg Skotlands, Edinborg, er ein stærstu fjármálamiðstöðva í Evrópu. Höfuðstöðvar Royal Bank of Scotland, eins stærsta banka í heimi, eru þar.

Ferðaþjónusta er stór atvinnugrein á Bretlandi. Frá og með árinu 2004 hafa um 27 milljónir ferðamanna komið þangað árlega. Bretland er sjötti mesta ferðamannaland heimsins.[20] London var mest heimsótta borg í heimi árið 2006, með 15,6 milljónir ferðamanna. Í öðru sæti var þá Bangkok með 10,4 milljónir ferðamanna og í þriðja sæti París með 9,7 milljónir ferðamanna árið 2006.[21]

Íbúar

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Lýðfræði Bretlands

Á Bretlandi er tekið manntal samtímis í öllu landinu tíunda hvert ár.[22] Breska tölfræðistofnunin (Office for National Statistics) safnar upplýsingum í Englandi og Wales, en General Register Office for Scotland og Northern Ireland Statistics and Research Agency sjá um manntalið í Skotlandi og á Norður-Írlandi.[23]

Samkvæmt manntali árið 2001 var íbúafjöldi Bretlands 58.789.194. Þá var ríkið með þriðja mesta mannfjölda í Evrópu, fimmta mesta í Breska samveldinu og hið tuttugasta og fyrsta fjölmennasta í heimi. Á miðju ári 2007 var mannfjöldinn kominn í um það bil 61 milljón.[24] Mannfjöldi á Bretlandi eykst einkum í dag vegna aðflutnings fólks en fæðingartala og lífslíkur eru líka að hækka.[25] Samkvæmt greiningu á mannfjölda árið 2007 gerðist það í fyrsta sinn þá að ellilífeyrisþegar voru fleiri en börn undir 16 ára aldri.[26]

Árið 2007 var mannfjöldi Englands um það bil 51,1 milljónir.[27] Það er eitt af þéttbýlustu löndum í heimi með 383 manns á ferkílómetra (árið 2003).[28] Stærstur hluti þess fjölda býr í London og á Suðaustur-Englandi. Á sama tíma var fólksfjöldi Skotlands um það bil 5,1 milljónir, Wales 3 milljónir og Norður-Írlands 1,8 milljónir. Öll eru þessi lönd mun strjálbýlli en England. Íbúaþéttleiki Wales, Norður-Írlands og Skotlands var 142/km2, 125/km2 og 65/km2 í þessari röð.[28]

Tungumál

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Tungumál á Bretlandi
Lönd þar sem enska er töluð.

Ekkert tungumál hefur stöðu opinbers tungumáls á Bretlandi en helsta talaða málið er enska, sem er vesturgermanskt tungumál sem á rætur að rekja til fornensku. Í ensku eru mörg tökuorð úr öðrum málum, aðallega fornnorrænu, normanskri frönsku og latínu. Útbreiðslu ensku í dag má að mestu rekja til umsvifa Breska heimsveldisins. Hún er orðin alþjóðlegt viðskiptatungumál og er nú algengasta tungumálið til að kunna sem annað tungumál.[29]

Skoska er tungumál sem rekja má til miðensku er talað í Skotlandi. Til er mállýska skosku sem töluð er í norðursýslum á Írlandi.[30] Einnig eru töluð fjögur keltnesk tungumál á Bretlandi: velska, írska, gelíska og kornbreska. Samkvæmt manntalinu 2001 sagðist rúmlega fimmtungur (21%) Walesbúa geta talað velsku sem er aukning miðuð við manntalið 1991 (18%).[31][32] Auk þess er talið að 200.000 manns, sem séu mælandi á velsku, búi í Englandi.[33]

Samkvæmt manntalinu 2001 í Norður-Írlandi gátu 167.487 (10,4%) manns talað svolitla írsku. Þeir voru því sem næst allir kaþólikkar. Yfir 92.000 manns í Skotlandi (tæplega 2% af mannfjöldanum) sögðust kunna svolítið í gelísku, þar af 72% íbúa á Suðureyjum.[34] Fjöldi skólabarna sem læra velsku, gelísku og írsku fer vaxandi.[35] Velska og gelíska er einnig talaðar í nokkrum öðrum löndum, til dæmis tala sumir gelísku í Nýja-Skotlandi í Kanada og aðrir velsku í Patagóníu í Argentínu.

Um allt Bretland er skólabörnum venjulega skylt að læra annað tungumál: í Englandi til 14 ára og í Skotlandi 16 ára. Helstu tungumálin sem kennd eru í þessu skyni í Englandi og Skotlandi eru franska og þýska. Öllum skólabörnum í Wales er kennd velska — sem fyrsta eða annað tungumál — til 16 ára aldurs.[36]

Flutningur

[breyta | breyta frumkóða]
Íbúar á Bretlandi sem fæddust erlendis.

Bretland er ólíkt sumum öðrum evrópskum löndum að því leyti að mannfjöldi þess fer enn vaxandi vegna aðflutnings fólks.[37] Aðflutningur stóð undir helmingi mannfjölgunar frá 1991 til 2001. Borgarar frá Evrópusambandinu hafa rétt til að búa og vinna á Bretlandi.[38] Sjöttungur innflytjenda var frá löndum sem fengu inngöngu í ESB árið 2004. Einnig komu margir frá löndum í Samveldinu.[39] Samkvæmt opinberum tölum hafa 2,3 milljónir innflytjenda flutt til Englands síðan 1997, 84% frá löndum utan Evrópu.[40] Sjö milljónir nýrra innflytjenda eru væntanlegar fyrir 2031. Árið 2007 voru innflytjendur 237.000 sem var aukning frá árinu áður þegar 191.000 manns fluttu til Englands. Jafnframt búa 5,5 milljónir Breta erlendis, aðallega í Ástralíu, á Spáni og í Frakklandi.[41]

Árið 2006 sóttu 149.035 manns um breskt ríkisfang og 154.095 manns fengu það. Fólkið sem fékk ríkisfang var aðallega frá Indlandi, Pakistan, Sómalíu og Filippseyjum.[42] Sama ár fæddu mæður fæddar utan Bretlands 21,9% barna sem fæddust á Englandi og í Wales (þ.e. 146.956 af 669.601 börnum).[43]

Milli áranna 2004 og 2009 fluttu til Bretlands 1,5 milljón manns frá löndum sem voru nýkomin í ESB. Tveir þriðju af þessum innflytjendum voru frá Póllandi, en margir eru farnir aftur heim.[44][45] Vegna samdráttar á Bretlandi á seinni árum hefur ekki verið eins mikil hvatning fyrir Pólverja að koma til Bretlands.

Síðar kynnti breska ríkisstjórnin til sögunnar nýtt flutningskerfi fyrir þá sem koma frá löndum utan EES. Í júní 2010 setti ný ríkisstjórn þak á fjölda slíkra innflytjenda við 24.100, og nýtt hámark var svo kynnt í apríl 2011.[46]

Þjóðarbrot

[breyta | breyta frumkóða]
kústur
Þessi grein þarfnast hreingerningar svo hún hæfi betur sem grein hér á Wikipediu.
Aðalvandamál þessarar greinar: tölur frá 2004

Upprunalega eiga Bretar rætur sínar að rekja til ýmissa ætta sem bjuggu á Bretlandi til 11. aldar: Kelta, Engilsaxa, Rómverja, norrænna manna og Normanna. Núna er talið að 75% Breta eigi einhverjar rætur til Baska.[47]

Saga fólksflutninga til Bretlands er löng, elsta samfélag blökkumanna þar í landi er í Liverpool, frá árinu 1730.[48] Elsta samfélag Kínverja í Evrópu er í Bretlandi, og hófst það með komu sjómanna frá Kína á 19. öld.[49]

Frá 1945 hefur arfur Breska heimsveldisins skilað miklum fólksflutningi frá Afríku, Karíbahafi og Suður-Asíu. Um 2004 hófst mikill flutningur frá Mið- og Austur-Evrópu en frá og með 2008 hefur dregið úr honum. Árið 2001 litu 92,1% ríkisborgara á sig sem hvíta, en hin 7,9% ríkisborgaranna litu á sig sem tilheyrandi þjóðernisminnihluta.[50]

Kynþáttur Mannfjöldi % af heild*
Hvítur 54.153.898 92,1%
Blakkur 1.148.738 2,0%
Indverskur 1.053.411 1,8%
Pakistanskur 747.285 1,3%
Blandaður 677.117 1,2%
Bangladesskur 283.063 0,5%
Annar Suður-Asískur 247.644 0,4%
Kínverskur 247.403 0,4%
Annar (með Austur-Asískum, Asískum, Arabískum, Latnesk-Amerísk og þeim frá Eyjaálfu) 230.615 0,4%
*Prósenta af breskum mannfjölda

Borgir og þéttbýli

[breyta | breyta frumkóða]

Höfuðborgir landanna á Bretlandi eru: Belfast (Norður-Írlandi), Cardiff (Wales), Edinborg (Skotlandi) og London (Englandi). London er líka höfuðborg alls Bretlands.

Stærstu þéttbýli eru:

Sæti Borg Staðsetning Íbúar
1 London London 7.172.091
2 Birmingham Vestur-Miðhéruð 970.892
3 Glasgow Skotland 629.501
4 Liverpool Norðvestur-England 469.017
5 Leeds Yorkshire og Humber 443.247
6 Sheffield Yorkshire og Humber 439.866
7 Edinborg Skotland 430.082
8 Bristol Suðvestur-England 420.556
9 Manchester Norðvestur-England 394.269
10 Leicester Austur-Miðhéruð 330.574
Sæti Borg Staðsetning Íbúar
11 Coventry Vestur-Miðhéruð 303.475
12 Kingston upon Hull Yorkshire og Humber 301.416
13 Bradford Yorkshire og Humber 293.717
14 Cardiff Wales 292.150
15 Belfast Norður-Írland 276.459
16 Stoke-on-Trent Vestur-Miðhéruð 259.252
17 Wolverhampton Vestur-Miðhéruð 251.462
18 Nottingham Austur-Miðhéruð 249.584
19 Plymouth Suðvestur-England 243.795
20 Southampton Suðaustur-England 234.224


Menntun

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgreinar: Menntun á Englandi, Menntun í Norður-Írlandi, Menntun í Skotlandi, og Menntun í Wales
King's College í Cambridge-háskóla.

Löndin fjögur sem tilheyra Bretlandi hafa hvert sitt menntakerfi. Á Englandi ber menntamálaráðherra Englands ábyrgð á menntun en sveitarstjórnir sjá um daglega stjórn menntakerfisins. Menntun fyrir alla var tekin upp í Englandi og Wales árið 1870 á barnaskólastigi og árið 1900 á gagnfræðaskólastigi.[51] Skólaskylda barna hefst við 5 ára aldur lýkur við 16 ára aldurinn (15 ára ef barnið fæddist í lok júlí eða ágúst). Meginhluti barna er menntaður í ríkisskólum. Nokkrir ríkísskólar hafa sérstakar inngangskröfur og þeim sem er leyft að velja nemendur samkvæmt vitneskju og námsgetu eru sambærilegir við einkaskóla. Meðal tíu bestu skóla landsins árið 2006 voru tveir ríkisskólar. Þó að dregið hafi úr fjölda skólabarna í einkaskólum hefur hlutfall barna í þeim hækkað, það stendur nú í 7%.[52] Þrátt fyrir að það hlutfall sé ekki hærra er yfir helmingur nemanda í Cambridge- og Oxford-háskólunum menntaður í einkaskólum. Háskólar í Englandi eru meðal þeirra bestu í heimi, Cambridge-háskóli, Oxford-háskóli, Imperial College London og University College London eru meðal 10 bestu háskóla heims í lista dagblaðsins The Times árið 2008.[53] Enskir nemendur eru taldir þeir sjöundu bestu í stærðfræði og sjöttu bestu í vísindum í heimi, skora þar hærra en nemendur í Þýskalandi og Skandinavíu.[54]

Í Skotlandi ber menntamálaráðherra Skotlands ábyrgð á menntun en sveitarstjórnir sjá um daglega stjórn menntakerfisins. Skyldumenntun var tekin upp í Skotlandi árið 1496.[55] Hlutfall barna í einkaskólum í Skotlandi er rúmlega 4%, en hefur farið sívaxandi undanfarin ár.[56] Skoskir nemendur sem fara í háskóla í Skotlandi eiga ekki að borga námskostnað né önnur gjöld, ólíkt nemendum frá öðrum löndum í Bretlandi.[57]

Í Norður-Írlandi ber menntamálaráðherra Norður-Írlands ábyrgð á menntun og fimm ráð sjá um stjórn skóla og bókasafna. Á Írlandi mjög mikill áhugi fyrir bókum og alls konar gömlum ritum. Í Wales sér Velska þingið um menntun og þar er flestum nemendum kennt á velsku til 16 ára aldurs.[58]

Menning

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Bresk menning
Breskt veggspjald vegna herkvaðningar í fyrri heimsstyrjöld með persónunni John Bull.

Bresk menning hefur orðið fyrir margvíslegum áhrifum en hún hefur líka haft töluverð áhrif á menningu annarra landa, m.a. Ástralíu, Bandaríkjanna, Kanada, Indlands og Suður-Afríku. Stór áhrifaþáttur í mótun breskrar menningar er staða landsins sem vestræns frjálslynds lýðræðisríkis og stórveldis á heimsvísu; auk þess að vera samsett ríki fjögurra landa sem hvert hefur sínar eigin hefðir, siði og þjóðartákn. Áhrif breskrar menningar eru greinileg í fyrrum nýlendum breska heimsveldisins: í tungumáli, menningu og lagakerfinu; sérstaklega hjá enskumælandi löndunum Ástralíu, Kanada, Nýja-Sjáland og Írlandi.[59] Sagnfræðingurinn Paul Johnson hefur kallað tengsl Bretlands og Bandaríkjanna hornstein lýðræðislegrar heimsskipunar í nútímanum.[60] Bretlandi hefur verið lýst sem menningarlegu risaveldi vegna þessara hnattrænu áhrifa.[61][62] Samkvæmt alþjóðlegri skoðanakönnun sem BBC stóð fyrir var Bretland það land sem fólk var jákvæðast gagnvart (á eftir Þýskalandi og Kanada) árin 2013 og 2014.[63][64]

Sérstök bresk sjálfsmynd og bresk menning mótaðist á 18., 19. og 20. öld vegna breska heimsveldisins og fólksflutninga innan Bretlands. Styrjaldir, eins og Napóleonsstyrjaldirnar og fyrri og síðari heimsstyrjöld, hafa haft áhrif á mótun hugmynda um breskt þjóðerni (andstætt ensku, skosku, velsku og írsku þjóðerni). Meðal rithöfunda sem hafa haft mikil áhrif á breska menningu má nefna Skotann Arthur Conan Doyle og Rudyard Kipling sem fæddist á Breska Indlandi. Skotinn James Thomson samdi breska baráttusönginn „Rule, Britannia!“ árið 1740 og annar Skoti, John Arbuthnot, bjó til persónuna John Bull sem táknmynd fyrir Breta á tímum spænska erfðastríðsins. Enska leikskáldið Richard Cumberland hafði áhrif á breska sjálfsmynd með verkum sínum á 18. öld. Vinsælir barnabókahöfundar eins og J. M. Barrie (Skoti), P. L. Travers (Ástrali) og Enid Blyton (Englendingur), höfðu áhrif á hugmyndir fólks um breska menningu á 19. og 20. öld. Það gerðu líka ensku óperettuhöfundarnir Gilbert og Sullivan og írska leikskáldið George Bernard Shaw.

Breskir fjölmiðlar og breskur afþreyingariðnaður hafa haft mikil áhrif á heimsvísu. Dagblöð á borð við The Times og The Daily Telegraph voru lengi lesin um allan heim, og bresku sjónvarpsstöðvarnar BBC og ITV hafa verið leiðandi í framleiðslu fréttaefnis og afþreyingar.

Kvikmyndagerð

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Kvikmyndagerð á Bretlandi

Bretland hefur leikið þýðingarmikið hlutverk í sögu kvikmyndagerðar. Bresku leikstjórarnir Alfred Hitchcock og David Lean eru meðal rómuðustu kvikmyndaleikstjóra allra tíma.[65] Margir breskir leikarar eru vel þekktir víða um heim og hafa átt góðu gengi að fagna, þ.m.t. Julie Andrews, Richard Burton, Michael Caine, Charlie Chaplin, Sean Connery, Vivien Leigh, David Niven, Laurence Olivier, Peter Sellers og Kate Winslet.[66][67][68][69][70][71][72][73][74][75] Nokkrar best heppnuðu kvikmynda allra tíma voru framleiddar í Bretlandi, meðal annars kvikmyndaraðirnar um Harry Potter og James Bond.[76] Forsvarsmenn Ealing Studios segja það elsta kvikmyndafyrirtæki heims sem starfað hefur óslitið.[77]

Margar áhrifamiklar kvikmyndir hafa verið gerðar í Bretlandi og spyrja má hversu mikil áhrif þær hafi haft í Evrópu og Bandaríkjunum. Margar breskar kvikmyndir eru gerðar í samráði við bandaríska framleiðendur með bæði breskum og bandarískum leikurum. Breskir leikarar birtast oft í aðalhlutverkum í Hollywood-kvikmyndum. Margar farsælar Hollywood-kvikmyndir snúast um fræga Breta eða breska atburði, meðal annars Titanic, The Lord of the Rings og Pirates of the Caribbean. Veruleg áhrif Breta sjást líka í Disney-kvikmyndunum Alice in Wonderland, Robin Hood og One Hundred and One Dalmatians. Árið 2009 tóku breskar kvikmyndir inn um 2 milljarða bandaríkjadala í heildartekjur um allan heim (um 7% markaðshlutdeild um allan heim og 17% á Bretlandi).[78] Breskar kvikmyndir tóku inn um 944 milljónir punda í aðgöngumiðasölu sama ár, en það eru um það bil 173 milljónir miða.[78] Kvikmyndastofnun Bretlands (e. British Film Institute) hefur búið til lista yfir 100 bestu bresku kvikmyndir allra tíma sem heitir BFI 100.[79]

Bókmenntir

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Breskar bókmenntir
Hugsanleg mynd af William Shakespeare

„Breskar bókmenntir“ kallast þau ritverk sem tengjast Bretlandi, Mön, Ermarsundseyjum og ritverk sem skrifuð voru fyrir sameiningu Bretlands. Flest bresk ritverk eru skrifuð á ensku. Á Bretlandi eru gefnir út 206.000 bókatitlar hvert ár og er það meira en í nokkru öðru landi.

Leikritahöfundurinn og skáldið William Shakespeare er talinn eitt besta leikritaskáld allra tíma.[80] Meðal fyrstu enskra rithöfunda má telja Geoffrey Chaucer (14. öld), Thomas Malory (15. öld), Sir Thomas More (16. öld) og John Milton (17. öld). Á 18. öld ruddu þeir Daniel Defoe (höfundur Robinson Crusoe) og Samuel Richardson brautina til fyrstu skáldsögunnar. Á 19. öld fylgdu fleiri nýjungar frá Jane Austen, Mary Shelley, Lewis Carroll, Brontë-fjölskyldunni, Charles Dickens, Thomas Hardy, George Eliot, William Blake og William Wordsworth.

Skáldsagnahöfundurinn Charles Dickens

Nokkur dæmi um höfunda frá 20. öld eru skáldsagnahöfundurinn H. G. Wells, barnabókahöfundarnir Rudyard Kipling, A. A. Milne (skrifaði Bangsímon) og Roald Dahl, og þau D. H. Lawrence, Virginia Woolf, Evelyn Waugh, George Orwell, Graham Greene, krimmahöfundurinn Agatha Christie, Ian Fleming (samdi sögurnar um James Bond) og skáldin TS Eliot, Philip Larkin og Ted Hughes. Mikill áhuga á verkum J. R. R. Tolkien og C. S. Lewis hefur nú kviknað á ný vegna vinsælda Harry Potter-bókanna eftir J. K. Rowling.

Nokkrir mikilsverðir skoskir rithöfundar eru Arthur Conan Doyle (höfundur Sherlock Holmes), Sir Walter Scott, J. M. Barrie, Robert Louis Stevenson og skáldið Robert Burns. Í seinni tíð hafa módernistinn Hugh MacDiarmid og þjóðernissinninn Neil M. Gunn stuðlað að Skosku endurreisninni, meðan höfundarnir Ian Rankin og Iain Banks hafa skapað vægðarlausari mynd. Höfuðborg Skotlands, Edinborg, var fyrsta „Bókmenntaborg“ UNESCO.[81]

Elsta kvæði frá því landsvæði sem nú er kallað Skotland, Y Gododdin, var ort á fornvelsku seint á 6. öld og í því er elsta þekkt tilvísun til Artúrs konungs. Dafydd ap Gwilym er talinn eitt besta velska skáld allra tíma. Vegna þess að velska var aðaltungumál Wales fram að 18. öld eru mörg velsk bókmenntaverk rituð á því tungumáli. Daniel Owen er talinn vera fyrsti velski skáldsagnahöfundurinn, en hann gaf út skáldsöguna Rhys Lewis árið 1885. Á 20. öld urðu R. S. Thomas og Dylan Thomas kunnir fyrir skáldskap sinn á ensku. Meðal mikilhæfra velskra skáldsagnahöfunda má telja Richard Llewellyn og Kate Roberts.

Fjölmiðlar

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Breskir fjölmiðlar
Television Centre, höfuðstöðvar BBC

Aðalsjónvarpsstöðvar í Bretlandi eru fimm: BBC One, BBC Two, ITV, Channel 4 og Five. Sem stendur útvarpa þessar stöðvar bæði í flaumrænum og stafrænum merkjum. Tvær þær fyrstnefndu eru auglýsingalausar og fjármagnaðar með leyfisgjaldi, hinar útvarpa auglýsingum. Í Wales sendir S4C út í staðinn fyrir Channel 4 og er sú útsending aðallega á velsku. Í Bretlandi eru, auk þessara, margar stafrænar sjónvarpsstöðvar. Meðal þeirra eru sex hjá BBC, fimm hjá ITV, þrjár hjá Channel 4 og ein hjá S4C sem sendir aðeins út á velsku. Kapalsjónvarpsþjónusta er m.a. í boði hjá fyrirtækinu Virgin Media og gervihnattasjónvarp hjá Freesat eða British Sky Broadcasting. Einnig er rekin ókeypis stafrænt jarðstöðvasjónvarp að nafni Freeview. Áætlað er að slökkva á flaumrænu sjónvarpi fyrir 2012.

Fyrirtækið BBC sem stofnað var árið 1922 er fjármagnað af rikinu og rekur útvarps,- sjónvarps- og Internetsþjónustur. BBC er elsta og stærsta útsendingafyrirtæki í heimi.[82][83] Fyrirtækið sendir út á nokkrum sjónvarps- og útvarpsrásum bæði í Bretlandi og erlendis. BBC World News er alþjóðleg fréttastöð fyrirtækisins og BBC World Service er alþjóðleg útvarpsstöð sem sendir út á 31 tungumáli. BBC Radio Cymru er velsk útvarpsstöð BBC og BBC Radio nan Gàidheal gelísk útgáfa þess.

BBC Radio er helsta útvarpsstöð Bretlands og sendir út á tíu rásum um landið allt og hefur 40 svæðisbundnar stöðvar. BBC Radio 1 fylgir á eftir BBC Radio 2 sem vinsælasta útvarpsstöðin. Á Bretlandi eru margar þjóðlegar og staðbundnar útvarpsstöðvar sem fjármagna sig með auglýsingum.

Hefðbundið er að tala um tvær aðaltegundir dagblaða á Bretlandi: svokölluðu „gæðablöð“ (e. quality newspapers eða broadsheets) og „slúðurblöðin“ (e. tabloids). Upprunalega voru gæðablöð prentuð í stærra broti en slúðurblöðin en til þess að gera þægilegra að lesa þau eru mörg gæðisblöð nú prentuð í minna broti (áður notuðu einungis slúðurblöðin þá pappírsstærð). The Sun er mest lesna dagblað Bretlands, með 3,1 milljónir lesenda (um fjórðung markaðshlutdeildarinnar).[84] Systurblað þess News of the World var mest lesna sunnudagsblaðið, uns útgáfu var hætt árið 2011 eftir að upp komst um símhleranir á vegum þess.[84] Af gæðablöðunum er The Daily Telegraph hægrisinnað og The Guardian vinstrisinnað. Financial Times er aðalviðskiptablaðið á Bretlandi, vel þekkt fyrir það að það er prentað á bleikan pappír.

Tónlist

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Bresk tónlist
Bítlarnir eru meðal þeirra vel heppnuðustu flytjanda allra tíma

Ýmsar tónlistarstefnur eru vinsælar í Bretlandi, allt frá enskri þjóðlagatónlist til bárujárnsrokks. Nokkur mikilsverð klassísk tónskáld eru frá Bretlandi, meðal annars William Byrd, Henry Purcell, Sir Edward Elgar, Gustav Holst, Sir Arthur Sullivan, Ralph Vaughan Williams og Benjamin Britten, brautryðjandi í breskri nútímaóperu. Sir Peter Maxwell Davies er eitt helsta núlifandi tónskáldið og er núverandi Master of the Queen's Music. Nokkrar sinfóníuhljómsveitar sem þekktar eru um allan heim eru breskar, meðal þeirra BBC Symphony Orchestra og London Symphony Chorus. Meðal þekktra hljómsveitarstjóra eru t.d. Sir Simon Rattle, John Barbirolli og Sir Malcolm Sargent. Nokkur mikilhæf bresk kvikmyndatónskáld eru John Barry, Clint Mansell, Mike Oldfield, John Powell, Craig Armstrong, David Arnold, John Murphy, Monty Norman og Harry Gregson-Williams. George Friedrich Handel varð breskur ríkisborgari, þótt hann væri fæddur í Þýskalandi, og nokkur helstu verka hans, m.a. Messías, voru á ensku. Andrew Lloyd Webber er rómaður söngleikjahöfundur og hafa sýningar hans verið færðar upp í West End í London og Broadway í New York.[85]

Undanfarin fimmtíu ár hafa margir breskir poppflytjendur verið sérstaklega áhrifamiklir. Bítlarnir (e. The Beatles), Queen, Cliff Richard, Bee Gees, Elton John, Led Zeppelin, Pink Floyd og The Rolling Stones hafa allir selt yfir 200 milljónir hljómplötur hver um sig.[86][87][88][89][90][91][92] Bítlarnir hafa selt yfir einn milljarð hljómplatna um allan heim. Samkvæmt rannsóknum sem Guinness World Records hefur gert eru átta af þeim tíu flytjendum sem hafa selt flestar smáskífur á breska topplistanum breskir en þeir eru: Status Quo, Queen, The Rolling Stones, UB40, Depeche Mode, the Bee Gees, Pet Shop Boys og Manic Street Preachers. Að undanförnu hefur flytjendum eins og Coldplay, Radiohead, Oasis, Spice Girls, Amy Winehouse, Muse og Gorillaz gengið vel víða um heiminn.

Nokkrar borgir á Bretlandi eru þekktar fyrir tónlistarlíf sitt. Flytjendum frá Liverpool hefur gengið best, með 54 smáskífar í efsta sæti topplistans, fleiri en nokkur önnur borg í heimi.[93] Nokkrir þekktir flytjendur hafa líka komið frá Glasgow, sem eitt sinn var útnefnd „Tónlistarborg“ UNESCO.[94]

Íþróttir

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Íþróttir á Bretlandi
Wembley Stadium í London

Meðal vinsælustu íþrótta á Bretlandi eru knattspyrna, ruðningur, róður, hnefaleikar, badminton, krikket, tennis og golf. Allar þessar íþróttir eiga rætur að rekja til Bretlands. Samkvæmt könnun sem framkvæmd var árið 2006 er fótbolti vinsælasta íþróttin á Bretlandi. Í alþjóðlegum mótum senda England, Skotland, Wales og Norður-Írland hvert sitt lið til keppni í flestum liðaíþróttum og einnig á Samveldisleikunum (á ensku er stundum talað um þessi lönd sem „Home Nations“). Á Ólympíuleikunum kemur eitt lið fram fyrir hönd Stóra-Bretlands. Ólympíuleikarnir voru haldnir í London árin 1908, 1948 og 2012.

Öll löndin sem tilheyra Bretlandi hafa eigin meistarakeppni, landslið og deild í knattspyrnu. Vegna þess að England, Skotland, Wales og Norður-Írland keppa alþjóðlega sem sérstök lið koma þau lið fram hvert fyrir sig þegar Bretland tekur þátt í knattspyrnuviðburðum Ólympíuleikanna. Lagt var til að eitt lið keppti fyrir hönd Bretlands á Sumarólympíuleikunum 2012, en skosku, velsku og norður-írsku meistaradeildirnar höfnuðu því. England hefur oftast átt besta knattspyrnuliðið af hinum svokölluðu „Home Nations“ og varð heimsmeistari í knattspyrnu árið 1966 þegar heimsmeistarakeppnin var haldin þar. Venjulega hefur verið mikil keppni á milli Englands og Skotlands í knattspyrnu.

Wimbledon mótið

Talið er að krikket hafi verið fundið upp á Englandi og í enska landsliðinu eru krikketleikarar frá sýsluliðum þar og í Wales. Ólíkt ruðningi og knattspyrnu þar sem England og Wales tefla hvort fram sínu liði, keppir aðeins eitt krikketlið fyrir hönd beggja landanna. Skotland, England (með Wales) og Írland (með Norður-Írlandi) hafa öll keppt í Heimsmeistarakeppninni í krikketi. Á Bretlandi er meistaradeild í krikketi þar sem lið frá 17 sýslum á Englandi og einni í Wales keppa við hvert annað.

Ruðningur er vinsæl íþrótt í sumum hlutum Bretlands. Hann á rætur að rekja til bæjarins Huddersfield og er aðallega leikinn í Norður-Englandi. Tennis á líka rætur að rekja til Norður-Englands, sú íþrótt var fundin upp í Birmingham á árunum 1859 til 1865. Wimbledon-mótið í tennis er haldið árlega í Wimbledon í London. Snóker er meðal vinsælla íþrótta sem upprunnar eru í Bretlandi og hvert ár er haldin meistarakeppni í Sheffield. Golf á rætur að rekja til Skotlands og er sjötta vinsælasta íþróttin á Bretlandi. Kappakstur er líka vinsæll og tekið er þátt í Formúlu 1. Ekkert annað land hefur unnið eins marga titla í Formúlu 1 og Bretland. Fyrsta keppnin í Formúlu 1 var haldin á Bretlandi í Silverstone árið 1950.

Heimildir

[breyta | breyta frumkóða]
  1. ↑ Duane W. Roller (2015). Ancient Geography: The Discovery of the World in Classical Greece and Rome. Bloomsbury Publishing. bls. 87. ISBN 0857725661.
  2. ↑ Claudius Ptolemy (1898). „Ἕκθεσις τῶν κατὰ παράλληλον ἰδιωμάτων: κβ', κε'“. Í Heiberg, J.L. (ritstjóri). Claudii Ptolemaei Opera quae exstant omnia (PDF). 1 Syntaxis Mathematica. árgangur. Leipzig: in aedibus B.G.Teubneri. bls. 112–113.
  3. ↑ Avienius' Ora Maritima, vers 111–112: „eamque late gens Hiernorum colit; propinqua rursus insula Albionum patet“.
  4. ↑ Sedgefield, Walter John (1928). An Anglo-Saxon Verse-Book. Manchester University Press. bls. 292.
  5. ↑ „Britain – Definition for English-Language Learners“. learnersdictionary.com. Merriam-Webster's Learner's Dictionary.
  6. ↑ 6,0 6,1 „Britain definition and meaning“. www.collinsdictionary.com. Collins English Dictionary.
  7. ↑ „Britain Meaning in the Cambridge English Dictionary“. dictionary.cambridge.org.; „Definition of Britain in English by Oxford Dictionaries“. Oxford Dictionaries – English. Afrit af upprunalegu geymt þann 26. september 2016.
  8. ↑ „Ríkjaheiti“. Árnastofnun. Sótt 29.12.2022.
  9. ↑ „Hvaða lönd tilheyra Bretlandi?“. Vísindavefurinn.
  10. ↑ „Welcome“. www.parliament.uk. Sótt 7. október 2008.
  11. ↑ „THE TREATY or Act of the Union“. www.scotshistoryonline.co.uk. Sótt 27. ágúst 2008.
  12. ↑ „Articles of Union with Scotland 1707“. www.parliament.uk. Sótt 19. október 2008.
  13. ↑ „The Act of Union“. Act of Union Virtual Library. Sótt 15. maí 2006.
  14. ↑ David Ross (2002). Chronology of Scottish History. Geddes & Grosset. bls. 56. ISBN 1855343800.
  15. ↑ Jonathan Hearn (2002). Claiming Scotland: National Identity and Liberal Culture. Edinburgh University Press. bls. 104. ISBN 1902930169.
  16. ↑ Niall Ferguson (2003). Empire: The Rise and Demise of the British World Order. Basic Books. ISBN 0465023282.
  17. ↑ „The history of BBC News: 1920s“, BBC News.
  18. ↑ „Discussion of BBC Empire Service history in Analysis: BBC's voice in Europe“, BBC News, 25. október 2005.
  19. ↑ „The Anglo-Irish Treaty, 6 December 1921“. CAIN. Sótt 15. maí 2006.
  20. ↑ „International Tourism Receipts“ (PDF). UNWTO Tourism Highlights, bl. 12, gefin út árið 2005 af World Tourism Organisation.
  21. ↑ Caroline, Bremner. „Top 150 city destinations: London leads the way“, Euromonitor International, 2007-10-11.
  22. ↑ „Census Geography“. Office for National Statistics. Sótt 10. október 2008.
  23. ↑ „Census“. www.ons.gov.uk. Sótt 11. október 2008.
  24. ↑ „Population estimates: UK population grows to 60,975,000“, Office for National Statistics, 21. ágúst 2008.
  25. ↑ „Rising birth rate, longevity and migrants push population to more than 60 million“, The Guardian, 25. águst 2006.
  26. ↑ Travis, Alan. „Ageing Britain: Pensioners outnumber under-16s for first time“, The Guardian, 22. ágúst 2008.
  27. ↑ „Population estimates: UK population approaches 61 million in 2007“ (PDF), Office for National Statistics, 21. ágúst 2007.
  28. ↑ 28,0 28,1 „Population: UK population grows to 59.6 million“, Office for National Statistics, 28. janúar 2005.
  29. ↑ Jacques Melitz (1999). „English-Language Dominance, Literature and Welfare“. Centre for Economic Policy Research. Sótt 26. maí 2006.
  30. ↑ „Eurolang - Language Data - Scots“. Sótt 2. nóvember 2008.
  31. ↑ „National Statistics Online - Welsh Language“. National Statistics Office. Sótt 28. desember 2010.
  32. ↑ „Differences in estimates of Welsh Language Skills“ (PDF). Office for National Statistics. Sótt 30. desember 2008.
  33. ↑ „Welsh today by Prof. Peter Wynn Thomas“. BBC. Sótt 28. desember 2010.
  34. ↑ „Scotland's Census 2001 - Gaelic Report“. General Register Office for Scotland. Sótt 15. október 2008.
  35. ↑ „Local UK languages 'taking off'“. BBC News. Sótt 12. febrúar 2009.
  36. ↑ „The School Gate for parents in Wales“. BBC Wales. Sótt 11. október 2008.
  37. ↑ Immigration and births to non-British mothers pushes British population to record high Geymt 10 desember 2008 í Wayback Machine, This is London, 22. águśt 2008
  38. ↑ Right of Union citizens and their family members to move and reside freely within the territory of the Member States Geymt 4 febrúar 2012 í Wayback Machine europa.eu, skoðað 6. nóvember 2008
  39. ↑ „Emigration soars as Britons desert the UK“.
  40. ↑ Immigration: Phil Woolas admits Labour responsible for string of failures Geymt 23 maí 2010 í Wayback Machine, Telegraph, 21. október 2008
  41. ↑ Dhananjayan Sriskandarajah og Catherine Drew. „Brits Abroad: Mapping the scale and nature of British emigration“. Institute for Public Policy Research. Sótt 20. január 2007.
  42. ↑ John Freelove Mensah, Persons Granted British Citizenship United Kingdom, 2006, Home Office Statistical Bulletin 08/07, 22. maí 2007, skoaðað 21. september 2007
  43. ↑ Fertility rate highest for 26 yearsNational Statistics, skoðað 13. apríl 2008
  44. ↑ Sumption, Madeleine. „The UK's new Europeans: Progress and challenges five years after accession“ (PDF). Equality and Human Rights Commission. Sótt 19. janúar 2010.
  45. ↑ Doward, Jamie. „Young, self-reliant, educated: portrait of UK's eastern European migrants“, The Observer, 17. janúar 2010.
  46. ↑ „Tories begin consultation on cap for migrants“, The Financial Times, 28. júní 2010.
  47. ↑ James Owen. „Review of "The Tribes of Britain"“. National Geographic.
  48. ↑ Black Liverpool: The Early History of Britain's Oldest Black Community 1730-1918. Picton Press. 2001.
  49. ↑ „Culture and Ethnicity Differences in Liverpool - Chinese Community“. Chambré Hardman Trust. Sótt 26. október 2009.
  50. ↑ „Ethnicity: 7.9% from a non-White ethnic group“. Sótt 2. apríl 2007.
  51. ↑ „United Kingdom“. Humana. Sótt 18. maí 2006.
  52. ↑ „Private school pupil numbers in decline“, The Guardian, 9. nóvember 2007.
  53. ↑ „The top 200 world universities“. Times Higher Education. Sótt 14. maí 2009.
  54. ↑ „England's pupils in global top 10“, BBC News, 10. desember 2008.
  55. ↑ „Brain drain in reverse“. Scotland Online Gateway. Sótt 7. október 2008.
  56. ↑ „Increase in private school intake“, BBC News, 17. apríl 2007.
  57. ↑ „MSPs vote to scrap endowment fee“, BBC News, 28. febrúar 2008.
  58. ↑ „What will your child learn?“. The Welsh Assembly Government. Sótt 22. január 2010.
  59. ↑ Julian Go (2007). „A Globalizing Constitutionalism?, Views from the Postcolony, 1945–2000“. Í Arjomand, Saïd Amir (ritstjóri). Constitutionalism and political reconstruction. Brill. bls. 92–94. ISBN 978-90-04-15174-1.
  60. ↑ Paul Johnson, The Birth of the Modern: World Society 1815-1830, (1991) Preface, p. xix.
  61. ↑ „The cultural superpower: British cultural projection abroad“ (PDF). British Politics Review. Norway: British Politics Society. 6 (1). Winter 2011. ISSN 1890-4505. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 16. september 2018.
  62. ↑ Sheridan, Greg (15. maí 2010). „Cameron has chance to make UK great again“. The Australian. Sydney. Sótt 20. maí 2012.
  63. ↑ „BBC poll: Germany most popular country in the world“. BBC. 23. maí 2013. Sótt 20. febrúar 2018.
  64. ↑ „World Service Global Poll: Negative views of Russia on the rise“. BBC.co.uk. 4. júní 2014. Sótt 20. febrúar 2018.
  65. ↑ „The Directors' Top Ten Directors“. British Film Institute. Sótt 2. nóvember 2010.
  66. ↑ „Andrews, Julie (1935-)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  67. ↑ „Burton, Richard (1925-1984)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  68. ↑ „Caine, Michael (1933-)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  69. ↑ „Chaplin, Charles (1889-1977)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  70. ↑ „Connery, Sean (1930-)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  71. ↑ „Leigh, Vivien (1913-1967)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  72. ↑ „Niven, David (1910-1983)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  73. ↑ „Olivier, Laurence (1907-1989)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  74. ↑ „Sellers, Peter (1925-1980)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  75. ↑ „Winslet, Kate (1975-)“. British Film Institute. Sótt 11. desember 2010.
  76. ↑ „Harry Potter becomes highest-grossing film franchise“, The Guardian, 11. september 2007.
  77. ↑ „History of Ealing Studios“. Ealing Studios. Sótt 5. júní 2010.
  78. ↑ 78,0 78,1 „UK film - the vital statistics“. UK Film Council. Sótt 22. október 2010 2010.
  79. ↑ „British Film Institute“. Sótt 28. desember 2010.
  80. ↑ „William Shakespeare (English author)“. Britannica Online encyclopedia. Sótt 26. febrúar 2006.
  81. ↑ „Edinburgh, UK appointed first UNESCO City of Literature“. UNESCO. Sótt 20. ágúst 2008.
  82. ↑ „The history of BBC News: 1920s“, BBC News.
  83. ↑ „Discussion of BBC Empire Service history in Analysis: BBC's voice in Europe“, BBC News, 25. október 2005.
  84. ↑ 84,0 84,1 „ABCs: National daily newspaper circulation September 2008“, Audit Bureau of Circulations, 10. október 2008.
  85. ↑ „Sondheim and Lloyd-Webber: the new musical“. Sótt 20. ágúst 2010.
  86. ↑ „British rock legends get their own music title for PLAYSTATION3 and PlayStation2“. EMI.
  87. ↑ „Resurrecting Church will be greatest miracle“, Times Online, 9. maí 2008.
  88. ↑ „Sir Elton John honoured in Ben and Jerry ice cream“, The Telegraph, 17. júlí 2008.
  89. ↑ „Rock group Led Zeppelin to reunite“, The Daily Telegraph, 19 April 2008.
  90. ↑ „Pink Floyd founder Syd Barrett dies at home“, Times Online, 11. júlí 2006.
  91. ↑ „Rolling Stones sign Universal album deal“, Reuters, 17. janúar 2008.
  92. ↑ „Jive talkin': Why Robin Gibb wants more respect for the Bee Gees“, The Independent, 12. maí 2008.
  93. ↑ „A tale of two cities of culture: Liverpool vs Stavanger“, The Independent, 14 January 2008.
  94. ↑ „Glasgow gets city of music honour“. BBC News. Sótt 2. ágúst 2009.

Tenglar

[breyta | breyta frumkóða]
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Bretland&oldid=1879752“