Bemba language
| Bemba | |
|---|---|
| Chibemba | |
| Native to | Zambia, Democratic Republic of the Congo, Tanzania |
| Ethnicity | Bemba, Bangweulu Batwa |
Native speakers
|
4.1 million (2000–2010 census)[1] |
Niger–Congo?
| |
| Dialects | |
| Latin (Bemba alphabet) Bemba Braille | |
| Official status | |
Recognised minority
language in |
|
| Language codes | |
| ISO 639-2 | bem
|
| ISO 639-3 | bem
|
| Glottolog | bemb1257
|
M.42[2]
| |
| Linguasphere | 99-AUR-r ichiBemba + ichiLamba incl. 24 inner languages 99-AUR-ra...-rx + varieties 99-AUR-rca...-rsb
|
Templeeti:Infobox Bantu name Asụsụ Bemba, ChiBemba (nke á na-akpọkwa Cibemba, Ichibemba, Icibemba na Chiwemba), bụ asụsụ Bantu nkè ndị Bemba na-asụkarị n'ebe ùgwù ọwụwa anyanwụ Zambia yá ná dị ka asụsụ na-asọpụta site n'ihe dị ka agbụrụ 18 metụtara ya.
Akụkọ ihe méré emee
[dezie | dezie ebe o si]Bemba bụ otu n'ime asụsụ ndị a na-asụ na Zambia, nkè ọtụtụ ndị bi n'obodo ụkwụ na-asụrụ, ọ bụkwa otú n'etiti asụsụ mpaghara asaá á mà ámá na Zambia. Ónyé ịsị àlà mbụ nkè Zambia, Kenneth Kaunda, ọ bụ ezie ná ọ bụ onye Malawi, a zụlitere yá n'obodo na-asụ Bemba, abụọ n'ime ndị isi ala anọ nke Zambia kemgbe bụ ndị na-asụrụ Bemba. Ónyé ịsị àlà nkè atọ, Levy Mwanawasa, bụ onye Lenje, sitere ná Copperbelt Province nkè sitere ná agbụrụ Bantu Botatwe nkè mejupụtara ndị Tonga-Lenje-Ila. Ónyé ịsị àlà nke ànọ́, Rupiah Bwezani Banda bụ onye Chewa sị n'Ebe Ọwụwa Anyanwụ. N'ime afọ ndị MMD weghaara ọchịchị na 1991, a na-ebo ya ebubo ọtụtụ ugboro na ọ na-akwalite Bemba karịa asụsụ mpaghara ndị ọzọ na mba ahụ.[3] Ọ bụ ezie na asụsụ nke isi obodo Zambia bụ Lusaka bụ olumba nke Bantu Botatwe.
Asụsụ
[dezie | dezie ebe o si]Bemba nwere ọtụtụ olumba, ọtụtụ n'ime há bụ ụdị Bemba nke agbụrụ ndị ọzọ na-asụ nkè dàràa n'okpuru mmetụta Bemba.[4] Há gụnyere Chishinga, Lomotwa, Ngoma, Nwesi, Lala, Kabende, Luunda, Mukulu, Ngiao, na Unga, nke ndị Twa pygmies na-asụ ma na-ewere ya mgbe ụfọdụ dị ka asụsụ dị iche (Nurse 2003). Ndị Twa nke Bangweulu na-asụ asụsụ ọzọ nke Bemba.
Phonology na orthography
[dezie | dezie ebe o si]| Ọnụ | Alveolar | Palatal | Velar | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ụgbọ imi | m | n | ɲ | ŋ | ||
| Plosive/Affricate |
ala dị larịị | p | t | t͡ʃ | k | |
| Nwanyị na-agba agba | enweghị olu | ᵐp | ⁿt | ⁿt͡ʃ | ᵑk | |
| kwuru okwu | ᵐb | ⁿd | ⁿd͡ʒ | ᵑɡ | ||
| Ihe na-esiri ike | ala dị larịị | enweghị olu | f | s | ʃ | |
| kwuru okwu | β | |||||
| Nwanyị na-agba agba | ᶬf | ⁿs | ⁿʃ | |||
| Akụkụ | l | |||||
| Ihe atụ | (β) | j | w | |||
| N'ihu | Central | Nlaghachi | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| mkpirikpi | ogologo oge | mkpirikpi | ogologo oge | mkpirikpi | ogologo oge | |
| Elu | i | iː | u | uː | ||
| N'etiti | e | eː | o | oː | ||
| Ala Dị Ala | a | aː | ||||
Usoro orthographical a na-ejikarị eme ìhè, nkè Edward Steere webatara ná mbụ, bụ ụdaume. Á na-enye mkpụrụedemede yá, ná ọnụọgụ ụdaume há, n'okpuru ébé á.
| Akwụkwọ ozi: | A | B | C/Ch | D | E | F | G | M | J | K | L | M | N | Ng' | Nyụ | O | P | S | Sh | T | U | W | Y |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Uru:[6] | a | b, β | tʃ | d | e | f | ɡ | i | dʒ | k | l | m | n | ŋ | ɲ | o | p | s | ʃ | t | u | w | j |
Ọ ghọwo ìhè á na-ahụkarị iji 'c' mee ihe n'ọnọdụ 'ch'. Dị ka asụsụ ndị ọzọ nkè Bantu, kà á na-agbakwunye affixes, njikọta nkè ụda ume nwere ike ịbịakọta ná ụdaume nwere ikike ịgbanwe. Dịka ọmụmaatụ, 'aa' na-agbanwe kà ọ bụrụ ogologo 'a', 'ae' ná 'ai' na-aga 'e', ná 'ao' na 'au' na-aghọ 'o' (n'ọnọdụ ndị ọzọ, a na-ejikarị 'y' kewaa ngwakọta ụdaume ndị ọzọ). 'n' imi na-agbanwe ka ọ bụrụ 'm' tupu 'b' ma ọ bụ 'p', a na-akpọkwa yá ŋ tupu 'k' mà ọ dị 'g'; mgbè 'n', 'l' gbanwere ka ọ bụrụ' 'd'. Iwu ndị a niile ga-apụta ìhè na tebụl ndị e nyèrè n'okpuru ébé á.
Dị ka ọtụtụ asụsụ Bantu, Bemba bụ ụda, nwèrè ụda abụọ; Otú ọ dị, ụda nwèrè mmetụta dị ntà ná ihe ọ pụtara dịka ọnụ ọgụgụ ókwú ndị á ga-agbagwoju anya dị obere. Nkwekasị na-adaba ná prefix, mgbè ọ dị, mà nwee ike iduga ná ọdịiche dị nro nke ìhè ọ pụtara (lee ụdị ngwaa dị n'okpuru).
Asụsụ
[dezie | dezie ebe o si]Ọtụtụ n'ime isi ihe ndị dị ná ụtọ asụsụ Bemba bụ ihe atụ nke asụsụ Bantu: ọ bụ aglutinative, dabere na prefixes, nwere usoro nke ọtụtụ áhà, nnukwu akụkụ ókwú ná oge, adjectives olé ná olé, na, dị ka Bekee, nwèrè usoro okwu nkè bụ isiokwu-okwu-ihe. A na-ewere ọtụtụ n'ime nhazi ébé á site ná nke Schoeffer, Sheane ná Cornwallis nyere.[7]
Áhà
[dezie | dezie ebe o si]A na-ekewa áhàa Bemba n'ime ọtụtụ klas na-enweghị isi. A na-egosi há site ná prefixes há mà na-adịkarị kà prefixes nkwekọrịta mà ọ bụghị mgbè niile kà há na-agbakọta ná ngwaa há na-achị, adjectives na-eme kà há rụọ eru, ná nnọchiaha na-anọchite anya há. Site n'otu mgbakọ, dabere ná ọtụtụu, á na-ahazi ha dị ka ndị a (ọtụtụ ụdị ndị ọzọ na-esite na echiche phonetic):
| Klas | Ntinye aha pụrụ iche | Ntinye aha Concord (otu) | Ntinye aha n'ọtụtụ | Ntinye aha Concord (ọtụtụ) | Ihe edeturu |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | mu-, mw-, m- | a ( ngwaa), mu (adjectives), u/w (aha nnọchiaha) | ba- | ba- | ndị mmadụ, na ọtụtụ aha na-adịghị ndụ |
| 2 | mu- | u- (mgbe ụfọdụ mu- maka adjectives) | ọkara- | i- (mgbe ụfọdụ mi- maka adjectives) | n'ozuzu aha ndị na-adịghị ndụ, na ọtụtụ osisi na mkpụrụ osisi |
| 3 | n-, gụọ- | i (mgbe ụfọdụ n- maka adjectives), lu- | n- | shi- | n'ozuzu ọ bụghị aha mmadụ |
| 4 | chi-/ch- (ichi-) | chi-/ch- | fi-/fy-/f- (ifi-) | fi-/fy-/f- | mmụba, ụdị, asụsụ |
| 5 | li-, ku-, bu-, lu- | otu dị ka prefix aha | ma- | ya- (mgbe ụfọdụ ma- maka adjectives) | Enwere ike iji otutu mee ihe maka otu nke klas 3 iji mesie ọnụ ọgụgụ ma ọ bụ nha ka ukwuu ike |
| 6 | ka- | ka | ị- | ị- | mbelata |
| 7 | bu- | bu- | ọ dịghị | ọ dịghị | aha ndị a na-adịghị ahụ anya |
| 8 | ku- | ku- | ọ dịghị | ọ dịghị | infinitives |
| 9 | ku-, mu-, pa- | otu dị ka prefix aha | ọ bụghị naanị klas aha (lee n'okpuru) |
Prefixes na klas 9 na-egosi ikpe: 'ku-' kwekọrọ na 'to' ma ọ bụ 'from', 'mu-' na 'in', 'into', ma ọ bụ'out of', na 'pa-' na 'at'.
AdjectivesAdjectives adjectives
[dezie | dezie ebe o si]Dị ka ọ na-adịkarị n'asụsụ Bantu, adjectives na-agbaso okwu há rụrụu eru, mà wéré adjectival concord prefixes, mànà ọ bụghị ọtụtụ n'ime háa n'echiche siri ike. Adverbs, ikwu ókwú, mà ọ bụ 'ndị na-akọwa', na-arụkarị ọrụ há kama. Á na-etinye ndị na-akọwa ìhè n'azụ áhà ahụ, ná mkpụrụedemede '-a', na nnọchiaha dị mkpa n'etiti ha: chintu cha nomba, 'ihe ọhụrụ'.
Ọgụgụ
[dezie | dezie ebe o si]Nọmba site na 1 ruo 10 bụ:
| Bekee: | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bemba: | -mo | -bili | -tatu | -ne | -sano | -mutanda | -ihe nkiri lubali | -ihe nkiri konse konse | -okwu | -ikumi |
Nọmba 1-5 na-ewere adjectival concord prefixes (mà e wezụga màkà klas 1 otu: muntu umo, 'otu onye'). A hapụrụ nọmba 6-10 n'agbanweghị. 'Ikumi' nwéré ọnụọgụ 'makumi', nkè enwere ike iji dị kà áhà ná 'na' (na, na) iji mepụta ọnụọgụ niile ruo 99: dịka ọmụmaatụ, makumi yatatu ná pabula, 'iri atọ ná itoolu'. 100 bụ 'mwanda', ná ọnụọgụ' 'myanda'.
Áhà nnọchiaha
[dezie | dezie ebe o si]Ndị nnọchiaha onwé ónyé na-anọghị nà klas bụ: 'ine' (1st person sg.), 'iwe' (2nd person sg.), "ifwe' (1st persona pl.), 'imwe' (2nd persona pl.Ọ dị ichèe ichè Ndị a bụ ìhè zụrụu oké, n'echiche ná há na-eguzo naanị há, há enweghịkwa ike ịpụta dị ka isiokwu mà ọ bụ ihe dịka ha dị. E nwere nnọchiaha dị iche iche, ná nnọchiaha ónyé nkè atọ dabere ná klas. Enwekwara nnọchiaha na-egosi, nkè e kewara site ná klas ná ụdị atọ site ná ala deixis ('nke a, nke ahụ, ná nkè ahụ n'ebe ahụ'), á na-ejikwa ndị a mepụta nnọchiaha.
Ngwáa
[dezie | dezie ebe o si]Ngwaa nwere ụdị dị mfe, na-ejikarị '-a' (ihe niile tụpụ 'a' ịbụ 'ogwe', 'mgbọrọgwụ' ma ọ bụ 'radical'), mà na-agbakọta yá dabere ná ónyé, ọnụ ọgụgụ ná klassi nkè isiokwu ná ìhè, oge, ọnọdụ, olu, akụkụ ná mà há bụ nkwenye mà ọ bụ ihe na-adịghị mma. Ọzọkwa, ogwe ha na-agbanwe iji gosipụta ihe ndị ọzọ dị iche iche. Enwere ike ijikọta iwu ndị na-esonụ n'ụzọ dọrọ ányá, Bemba bụ aglutinative na ọ bụghị inflective, mana á kà nwere ụfọdụ ndị ọzọ.
Isiokwu ná ìhèe prefixes
[dezie | dezie ebe o si]| Eziokwu | Ihe na-adịghị mma | ||
|---|---|---|---|
| Onye nke mbụ | otu | n- | -, nshi shi- |
| ọtụtụ | ị- | Egbugbu- | |
| Onye nke abụọ | otu | u- (ku-) | tau- |
| ọtụtụ | mu- | tamu- | |
| Onye nke atọ | otu | a- (mu-) | taa-, taa ta- |
| ọtụtụ | ba- | taba- | |
Á na-ebu ụzọ tinye prefix isiokwu, mgbè ahụ ihe ahụ na-etinye. Mgbe isiokwu ma ọ bụ ihe bụ áhà á kapịrị ọnụ ná klas á nyere, á ná-eji ókwú nkwekọrịta nkè klas á, ná ụdị na-adịghị mmá na-agbakwunye prefix 'ta-' tupu nke a.
Mkpịsị Mkpịakọta na Akụkụ
[dezie | dezie ebe o si]Nchịkọta e nyèrèe ebe á bụ nke Schoeffer gosipụtara.
Ụfọdụ n'ime ndị á chọrọ ogwe áká gbanwere agbanwe, na-agbanwe 'a' ikpeazụ ka ọ bụrụ 'ile' ma ọ bụrụ na ụdaume bu ya ụzọ bụ 'a', 'i' ma ọ bụ 'u', na 'ya' ma ọ dị ka 'e' ma ọbụ 'o', ma ọ bụ, ma ọ bụrụ bụrụ na ụdaolu ikpeazụ bụ imi, na-gbanwe 'a" ka ọ bụrụ na 'ine' ma ọ bụghị 'ene' dịka o si dị. E nwere ihe na-adịghị mma n'ọtụtụ ngwaa.
A na-enye infixes dị n'okpuru ebe a. Ha na-abịa n'azụ isiokwu na ihe, na n'ihu ngwaa, ma e wezụga maka oge na-adịbeghị anya, nke a rụzuru ma ọ bụ akụkọ ihe mere eme na 'na-', nke na-apụta na mbido. A na-eji ụda olu ( ́) mara nrụgide.
| Ọdịdị | Ihe mgbakwunye | Ogwe osisi | Ihe edeturu |
|---|---|---|---|
| Ihe na-aga n'ihu ugbu a | na | a na-agbanwebeghị | A na-eji ya eme ihe maka ngwaa nke omume iji gosipụta omume na-aga n'ihu; enwere ike iji ya mee ihe na adjectivally, na ọbụna dị ka ọdịnihu ozugbo (karịsịa mgbe ejiri ya na ngwaa nke steeti). |
| N'oge a doro anya | a | a na-agbanwebeghị | A na-eji ya eme ihe maka ngwaa nke steeti, na ngwaa intransitive |
| Ihe na-adịghị mma, ihe dị mkpa | Ụdị nkịtị; enweghị ntinye | a na-agbanwebeghị | Na-egosi ọnọdụ nke bụ eziokwu mgbe niile, ma ọ bụ omume a na-emekarị; na-egosi mkpa ọ dị ime ihe |
| Ọrụ afọ ofufo | la | a na-agbanwebeghị | Maka omume a na-emekarị, na-egosi na ha bụ nke afọ ofufo, ma ọ bụ na ọ gaghị adị mkpa; jiri naanị maka ngwaa nke steeti; enwere ike iji ya mee ihe na ahịrịokwu ndị dị n'okpuru |
| Ihe gara aga ozugbo | a | a na-agbanwebeghị | Maka omume na-eme 'today', ma ọ bụ 'nowdays' |
| N'oge na-adịbeghị anya, nke a rụchara ma ọ bụ nke akụkọ ihe mere eme gara aga | na- (okwu mmalite) | a na-agbanwebeghị | Maka omume a rụzuru taa; enwere ike iji ya mee ihe n'echiche akụkọ ihe mere eme, mana ọ naghị emesi ihe gara aga ike. |
| Ihe ndị mere n'oge gara aga | Enweghị ihe mgbakwunye | gbanwere | A na-ejikwa ya eme ihe 'today' ma ọ bụ 'nowdays', mana na-ekwusi ike n'oge karịa abụọ gara aga; eji ya eme ihe na ahịrịokwu ndị metụtara ya |
| Ihe mere n'oge gara aga (1) | ali | a na-agbanwebeghị | Mmetụta ahụ ekwesịghị ịdị na 'a' nke infix |
| Ihe mere n'oge gara aga (2) | a | gbanwere | Mmetụta ahụ ekwesịghị ịdị na infix |
| Ihe gara aga dị mfe | á | gbanwere | |
| Ogologo oge gara aga | ali | gbanwere | Maka omume ndị dịpụrụ adịpụ nke mmetụta ya ka dị, ma ọ bụ maka steeti ndị e guzobere n'oge gara aga nke na-agbanweghị |
| Oge gara aga doro anya, oge gara aga zuru oke | áli | a na-agbanwebeghị | Oge gara aga dị anya karịa oge ndị ọzọ dị mkpa |
| Oge gara aga ezughi oke ma ọ bụ ihe a na-ahụkarị | ale | a na-agbanwebeghị | A na-eji ya eme ihe otu ugboro, mana ọ bụghịzi, omenala |
| Ọdịnihu ozugbo | ala | a na-agbanwebeghị | |
| Ọdịnihu na-aga n'ihu ma ọ bụ nke a na-ahụkarị | akula | a na-agbanwebeghị | |
| Ọdịnihu dị nso | na | a na-agbanwebeghị | Maka steeti na ọnọdụ ndị ga-abịa n'ọdịnihu ga-eguzobe n'oge na-adịghị anya, mana ọ bụghị ozugbo |
| Ọdịnihu a na-akparaghị ókè | ka | a na-agbanwebeghị | Maka omume na steeti n'oge a na-amaghị ama n'ọdịnihu |
| Ọdịnihu a na-akparaghị ókè | kala | a na-agbanwebeghị | Maka omume na steeti n'oge a na-amaghị ama n'ọdịnihu |
Mmetụta
[dezie | dezie ebe o si]Mmetụta ahụ kwekọrọ nke ọma na ụkpụrụ ndị Bantu.
Otu ihe dị mfe bụ otu ụdị 'dictionary' nke ngwaa nkè nwèrè ogwe ná nsonaazụ '-a', na-agbanwe ka '-e' ma ọ bụrụ ná ejiri prefix ihe - enweghị prefix isiokwu. Ọdịdị dị mfe nkè dị mkpa na-agbanwe '-a' ka ọ bụrụ '-eni'. Ntinye 'aku-' ma ọ bụ 'uka-', na-agbakwunye echiche nke ntụziaka iji maliteghachi mà ọ bụ gaa n'ihu n'omume. Enwere ike inye ụdị nkwenye site ná iji prefix nke ónyé nnọchiaha (n'ozuzu nke klas 1) ma soro nke a site na infix '-inda-'.
Ntinye aha
[dezie | dezie ebe o si]Á na-eji subjunctive eme ìhè n'ụzọ na-enweghị isi, dị kà ìhè na-apụtaghị ìhè, nà agbamume, ná ná ná ahịrịokwu ndị dị n'okpuru, n'otu ụzọ ahụ ma ọ bụghị otú ná subjunctive nkè ọtụtụ asụsụ Europe. Ìhè á na-ahụkarị bụ mgbanwe nke '-a' ikpeazụ nkè ngwaa gaa na '-e'. Á na-enye ụdị ya n'okpuru ebe a. N'ebe a, V na-anọchite ányá ngwaa, ná P maka nnọchiaha ọ bụla (infixes). Iwu phonological a na-ahụkarị na-emetụta.
| Ọdịdị | Ihe mgbakwunye | Ihe edeturu |
|---|---|---|
| Onyinye dị mfe | P-V-e | A na-eji ya eme ihe ugbu a na ngwaa nke oge a na-akọwaghị |
| Ugbu a nke mmegharị | ka-P-V-e | Na-egosipụta mgbanwe n'ọnọdụ, ọnọdụ ma ọ bụ àgwà uche |
| Onyinye nke nkwenye, agbamume | na-P-V-e | Dị ka onye mbụ na-ahụkarị n'ọtụtụ |
| Ọdịnihu dị nso | P-le-V-a | Otu ihe ahụ dị ka ihe ngosi |
| Ọdịnihu dị nso nke nrụgide | na-P-le-V-a | A na-ejikwa ya dị ka ihe na-agba ume, ma ọ bụ ihe na-apụtaghị ìhè; ọ nwere ike ịnwe ọtụtụ na -eni mgbe ejiri ya mee ihe dị mkpa. |
| Oge dịpụrụ adịpụ n'ọdịnihu | P-ka-V-e | A na-eji ya eme otu ihe n'ọdịnihu dị anya |
| Ọdịnihu dịpụrụ adịpụ na-aga n'ihu | P-kale-V-a | A na-eji ya eme ihe na-aga n'ihu ma ọ bụ na-eme ihe n'ọdịnihu dị anya |
| Ọdịnihu dị anya nke nrụgide | shina-P-V-e | A na-eji ya eme ihe dị ka ihe na-apụtaghị ìhè maka oge ọdịnihu a na-amaghị ama |
Infinitive, nke bụ áhà ókwú, nwèrè ụdị abụọ. Ụdị dị mfe nwèrè prefix 'ku-' gbakwunyere na ụdị dị mfe, dị ka e kwụrụ n'elu, ná infinitive nwèrè prefix'kula-'.
Olu
[dezie | dezie ebe o si]A na-emepụta passive site na itinye '-w-' n'ihu ụdaume ikpeazụ nkè ngwaa, mànà anaghị eji yá eme ìhè ugboro ugboro. Enwere ike ịmepụta ólú 'na-anọpụ iche' site ná iji '-ik-' kama mà ọ bụrụ ná ụdaume bú ụzọ bụ á, m mà ọ bụ u, na '-ek-' ma ọ bụrụ ma ọ bụrụ dalelị bu ụzọ bụ e ma ọ bụ o. Ụdị a dị iche n'ihe ọ pụtara site na nke na-agaghị agafe agafe n'ihi na ọ na-emesi ọnọdụ sitere n'omume ike karịa omume ahụ n'onwe ya (cf. Bekee 'arịa ahụ agbajiela', n'adịghị ka 'a na-agba bọọlụ').
Ịgọnahụ
[dezie | dezie ebe o si]N'ozuzu, prefixes 'ta-' na prefix isiokwu ma e wezụga maka ónyé mbụ nkè na-agbanwe kà 'nshi' ma ọ bụ 'shi'. N'ozuzu, subjunctive na-agbakwunye 'i' mgbe prefixes nke nnọchiaha gasịrị ma n'ọtụtụ ọnọdụ na-agbanwe 'e' ikpeazụ ka ọ bụrụ 'a'. Infinitive na-eji oge ụfọdụ 'te' na-adịghị mmá. Otú ọ dị, iwu ndị a kapịrị ọnụ dị mgbagwoju anya karị, ụdị ndị ahụ na-adabere nke ọma na oge, akụkụ na ọnọdụ. Mgbè a na-eji ihe na-adịghị mma na 'le' ezughi oke, ọ na-abụkarị n'echiche nke omume a na-emebeghị, Schoeffer na-ezo aka na ya dị ka 'oge a na-egbu oge' dị iche.
Ụdị ndị ọzọ
[dezie | dezie ebe o si]E nwere ọtụtụ ụdị ngwaa ndị ọzọ nke na-agbanwe ogwe site na ịgbakwunye mkpụrụedemede ọzọ tupu 'a' ikpeazụ. Á na-enye ndị a n'okpuru ébé á.
| Ọdịdị | Ọdịdị | Ihe edeturu |
|---|---|---|
| A na-etinye ya | Ogwe a gbanwere agbanwe, na 'a' (kama 'e' maka oge gara aga). | A na-eji ya eme ihe na-apụtaghị ìhè, a na-asụgharịkarị ya site na ịgbakwunye okwu dị ka 'maka' mgbe ngwaa gasịrị |
| Nkwupụta zuru ezu | Ọ na-agbakọta ụdaume abụọ nke ogwe a na-etinye (dịka, fikila na-aghọ fikilila, site na fika, 'ịbịaru') | Na-egosipụta mmezu ma ọ bụ njedebe nke omume |
| Nkwekọrịta | V-na (ma ọ bụ V-nya ma ọ bụrụ na V agwụ na y) | Nkwupụta omume e mere 'onye ọ bụla ọzọ' |
| Ihe kpatara ya | Ọ na-eme ka ụdaume ikpeazụ dị nro: 'ba', 'pa' ka ọ bụrụ 'fya'; 'nda', 'ka' 'la', 'sa', 'ta', ka ọ bụrụ "shya' ma ọ bụ 'ishya', 'ushya'; na-agbakwunye 'y' n'ihu 'a' nke 'ema', 'ima', 'uma', 'ana'; na-etinye 'ik' n' tupu 'a' ya', 'ama', 'ana' | E nwere ọtụtụ ihe ndị ọzọ; 'ishya' na 'ushya' bụ ihe a na-ahụkarị maka ngwaa na-acha anụnụ anụnụ |
| Ọ na-agbasi mbọ ike | Mgbanwe 'a' gaa na 'ishya' ma ọ bụrụ na ụdaume bu ụzọ bụ 'a', 'i', 'u'; gbanwee 'a' ka ọ bụrụ 'esh' ma ọ bụ 'e', 'o' | Ọ na-agbakwunye nkwenye ma ọ bụ mmetụta nke ike na ngwaa |
| Ntụgharị | Mgbanwe 'a' gaa na 'ula' ma ọ bụ 'ulula' ma ọ bụrụ na ụdaume bu ụzọ bụ 'a', 'i', 'u'; gbanwee 'a' ka ọ bụrụ 'ola' ma ọ dị 'olola' ma ọ ọ bụrụ na 'e', 'o' | Na-egosipụta mgbanwe nke omume (cf. Bekee 'do', 'undo') |
| Ugboro ugboro | Mgbanwe 'a' gaa na 'ula' | Na-egosipụta ugboro ugboro nke omume; nke a na-asụgharị site na adverb 'ugboro ugboro' |
| Ihe na-echeta echiche | Nkwupụta 'i' na ngwaa | Ọ na-ekwupụta na ọ na-eme 'n'onwe ya' |
E nwekwara ọtụtụ oge ngwakọta, ọtụtụ na-eji copula 'kuli' ná 'kuba'.
Njikọ
[dezie | dezie ebe o si]Á na-eji ndị á eme ìhè iji webata nhazi ma ọ bụ nkè dị n'okpuru, dịka ojiji há na Bekee.
Akụkụ ndị bụ isi
[dezie | dezie ebe o si]- ee - ee
- egwu - mba
- Uli shani? - olee otu ị si (nke a na-amaghị ama)
- Muli? shani - olee otu ị si (n'ụzọ iwu kwadoro)
- Shaleenipo - nke ọma
- Ishina lyandi ma ọ bụ... - Aha m bụ...
- Onye - onye
- umunandi - enyi
- nwa - nwa
- iciBemba - asụsụ Bemba
- na - na, na
- nga - dị ka, dị ka
- ngụkọta (adj.) - ezi/mara mma
- onse (adj.) - niile
- uluceelo (adj) - ụtụtụ
- Natotela - Ekele maka gị
- Saana - Ọtụtụ
- Natotela saana - Ekele dịrị gị nke ukwuu
Ihe Nlereanya
[dezie | dezie ebe o si]Abantu bonse bafyalwa abalubuka nokulingana mu mucinshi nensambu. Balikwata amano nokutontonkanya, eico bafwile ukulacita ifintu ku banabo mu mutima wa bwananyina.
Á na-amụ ụmụ mmadụ niile n'efu mà há nata ha ùgwù na ikike. A na-enye ha ezi uche ná akọ ná uche mà kwesịkwa imegide ibe ha n'ime mmụọ nkè ọbụbụenyi. (Akụkụ nke mbụ nke Universal Declaration of Human Rights.)
Akwụkwọ
[dezie | dezie ebe o si]E nwere ọtụtụ akwụkwọ ná Bemba. E nwèrè akụkọ, uri ná egwuregwu. Ụfọdụ n'ime ndị edemede ámá ámá ná Bemba gụnyere Stephen Mpashi, Chongo Kasonkomona, Chishimba, Paul Mushindo, Bwalya Chilangwa, Mwila Launshi na Kambole.
E dere ọtụtụ akwụkwọ akụkọ ná akụkọ ná Bemba n'etiti oge 1950 na 1980. N'oge na-adịbeghị ányá, á na-ebipụta ọrụ okike olé ná olé ná Zambia karịsịa n'ihi ihe abụọ: ndị na-agụ yá na-abụkarị ndị ogbenye ná nkè abụọ, n'ihi nkè mbụ, ndị na-ebi akwụkwọ na-ala azụ ibipụta ọrụ okorobịa na Bemba, ọkachasị akwụkwọ akụkọ dị ogologo, maka ihe ego n'ihi ohere dị ala nke ndị na-ede akwụkwọ na ya wee si otú a nweta uru. Kama nkè ahụ, e nwèrè ọtụtụ akụkọ mkpirikpi na akwụkwọ akụkọ ná akwụkwọ akụkọ Bemba.
N'agbanyeghị nsogbu ndị á, dị ka ndị na-agụ akwụkwọ na enweghị mbipụta, ogo nkè ọrụ ndị á na-ebipụta ná Bemba na-adịkarị elu. Ọzọkwa, ọ yiri kà e nwèrè ọtụtụ ndị édémédé nwéré nkà ga-achọ ide n'asụsụ á mànà há enweghị ike ide ihe n'ihi ìhè ndị e nyèrè n'elu ná ndị ọzọ [nkọwa dị mkpa] ndị metụtara.
N'ihe gbasara nkatọ akwụkwọ, á tụlebeghị ma katọọ ọtụtụ ọrụ na Bemba. Nkè á bụ n'ihi ná e nwèrè ndị nkatọ akwụkwọ olé na olé ná Bemba, ọ bụ ezie ná mmasị na-eji nwayọọ nwayọọ na-eto. Ụfọdụ n'ime ndị a gụnyere Lutato na Shadreck Kondala, n'etiti ndị ọzọ. Akwụkwọ Bemba oge ochie gụnyere Uwauma Nafyala, Pano Calo ná Imilimo ya bena Kale.
Hụkwa
[dezie | dezie ebe o si]- Ndị Bemba
- Asụsụ Bantu
Ịgụ ihe ọzọ
[dezie | dezie ebe o si]- [Ihe e dere n'ala ala peeji] "The Colonial Origins of Ethnic Cleavages: The Case of Linguistic Divisions in Zambia". Comparative Politics. 35 (2): 127X146.
Edensibia
[dezie | dezie ebe o si]- ↑ Bemba at Ethnologue (18th ed., 2015) (subscription required)
- ↑ Jouni Filip Maho, 2009. New Updated Guthrie List Online
- ↑ "UNHCR | Refworld | Chronology for Bemba in Zambia", http://www.unhcr.org/refworld/topic,463af2212,469f2faa2,469f38f7c,0.html. Retrieved 3 August 2011.
- ↑ NALRC. Bemba language & culture. nalrc.indiana.edu. Archived from the original on 2017-08-08.
- ↑ 5.0 5.1 Hamann (2015). Bemba. Journal of the International Phonetic Association.
- ↑ Debra Spitulnik Vidali and Mubanga E. Kashoki (2014). Bemba Phonology. Bemba Online Project. Retrieved on 2017-11-03.
- ↑ Schoeffer, West Sheane, J.H.; Madan, Arthur Cornwallis (1907). "A Grammar of the Bemba Language as Spoken in North-east Rhodesia". Clarendon Press, Oxford.
Njikọ mpụga
[dezie | dezie ebe o si]- Bemba Online Project, https://scholarblogs.emory.edu/bemba/
- Njikọ na Bemba Nkọwa Grammatical, Ihe odide, na Sound Files
- PanAfrican L10n peeji na Bemba
- Amalombelo Mu Cilala Akụkụ nke Book of Common Prayer na Bemba, nke Richard Mammana na Charles Wohlers digitized
- Daniel Chola Musatwe, Mulenga Wa Mpanga, Lubuto Library Special Collections, nwetara na Mee 3, 2014.
- Edward Mwango Kasase, Ku Bwaice, Lubuto Library Special Collections, nwetara May 3, 2014.
- Kapwepwe, S.M., Shalapa Canicadala, Lubuto Library Special Collections, nwetara na Mee 3, 2014.
- Lehmann, Dorothea, Folktales from Zambia: Ihe odide n'asụsụ Afrịka isii na n'asụsụ Bekee, Lubuto Library Special Collections, nwetara na Mee 3, 2014.
- Nyambe Sumbwa, Zambian Proverbs, Lubuto Library Special Collections, nwetara May 3, 2014.
- Ihe onwunwe OLAC na banyere asụsụ Bemba
- Ebe nchekwa data nke ilu Bemba E debere Wayback Machine