Տուֆ

Եռակցած տուֆ՝ Նիւ Մեքսիքօ։

Տուֆ (իտալերէն՝ tufo), ժայռի տեսակ՝ բաղկացած հրաբխային ժայթքման ընթացքին դուրս մղուած հրաբխային մոխիրէ, որ ժամանակի ընթացքին քարացած է։

Տուֆը կազմուած է հրաբխային ապակիի, պեմզայի (չեչաքար) բեկորներէ։ Կը հանդիպինք նաեւ տուֆերու, որոնք բաղկացած են ամբողջական բիւրեղներէ կամ անոնց բեկորներէն։

Տեսակներ

Տուֆերը կարելի է ստորաբաժնել ըստ բեկորներու կազմի, բնոյթի եւ չափերու։ Ըստ քիմիական կազմութեան տուֆերը կ՛ըլլան՝ լիպարիտային, դացիտային, անդեզիտային, բազալտային։ Գոյնը տարբեր է՝ մանիշակագոյն-վարդագոյն (Արթիկի տուֆ), դեղին եւ նարնջագոյն (Անիի տուֆ), սեւ (Երեւանի, Գիւմրիի տուֆ) եւ այլն։

Ըստ բեկորներու կազմի կը տարբերին՝ ապարաբեկորային, բիւրեղաբեկորային, ապարաբիւրեղաբեկորային, ապակեբիւրեղային եւ այլ տուֆեր։ Հայկական հրաբխային տուֆը կը բնորոշուի անկանոն բեկորազանգուածով։

Ըստ բեկորներու ջերմազօդման աստիճանի տուֆերը կ՛ըլլան թոյլ թրծուած (մոխրանման), ջերմազօդուած (իգնիմբրիտներ) եւ գերջերմազօդուած (հալած) տուֆեր կամ տուֆալաւաներ։

Տուֆի առաջացումը կրնայ ընթանալ կամ օդէն՝ անմիջական նստեցման ձեւով, հրաբուխի ժայթքման պարագային, կամ ալ ջրային եւ օդի հոսանքներով տուֆային նիւթի տեղափոխման հետեւանքով։ Տուֆը կը կիրառուի, որպէս շատ արժէքաւոր շինանիւթ (թեթեւ պեթոններու լցանիւթ, շինարարական քար), զոր ունի բարձր տեկորատիւ որակներ։

Հրաբխանստուածքային տուֆի բեկորներու չափերէն կախուած՝ կ՛առանձնացնանան կոպտաբեկորային, խոշորաբեկորային, միջինբեկորային եւ մանրաբեկորային տարատեսակներ։ Հանքային խառնուրդներու առկայութեան պարագային, անոնք կը ստանան վառ կանաչ, կապտականաչ, վարդագոյն, կարմիր գոյներ։ Շիրակի, Բազումի, Փամբակի լեռնաշղթայներուն մէջ, Վայոց ձորի մէջ, մերձերեւանեան շրջանին մէջ տարածուած են նորարշալուսային վարդագոյն, կանաչաւուն եւ խայտաբղետ տեսակները։ Պայմանականօրէն այս խումբին կը պատկանին նաեւ կրաքարային (տիբուրեան քար) եւ կայծքարային տուֆերը, որոնք կ՛առաջանան հրաբխային գործունէութեան աւարտական փուլին՝ հանքային տաք աղբիւրներէն քարպոնային (բնածուխ) ու սիլիկոնային նիւթերու անջատման ու նստեցման հետեւանքով։ Տարածուած են ՀՀ Արարատի, Շիրակի, Վայոց ձորի, Սիւնիքի մարզերուն մէջ։

Կ՛օգտագործուին շինարարութեան, քանդակագործութեան, կիրառական արուեստի եւ այլ բնագաւառներու մէջ։

Հայաստանի մէջ

Հիմնականօրէն տարածուած են Հայկական հրաբխային բարձրավանդակի տարածքին՝ Արագածի լեռնազանգուածի, Կարսի սարահարթի, Սիւնիքի, Բիւրակնի, Ջաւախքի բարձրավանդակներուն, Կոտայքի, Եղվարդի սարաւանդներուն, Շիրակի դաշտուի, Արարատեան դաշտի նախալեռնային շրջաններուն, Ախուրեանի, Փամբակի գետերու հովիտներուն եւ այլն։ Յայտնի են հայկական հրաբխային տուֆերու՝ Արթիկի (վարդագոյն), Անիի (դեղին), Երեւան-Կիւմրիի (սեւ, կարմիր), Գեղաքարի (Գեղարքունիքի մարզ, բաց վարդագոյն, մարմնագոյն), Մեծավանի (մուգ վարդագոյն, կարմրաւուն, մարմնագոյն, դեղնաւուն եւ այլն ) եւ Ձորագետի (Լոռիի մարզ, աղիւսագոյն, կարմրաւուն) տարատեսակները։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստանի բնաշխարհ» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։