Աղուէս

Աղուէս
Գիտական դասակարգութիւն
Թագաւորութիւն Անասուն Տիպ Քորտաւորներ Դաս Կաթնասուններ Կարգ Գիշատիչներ Ընտանիք Շնազգի Ցեղ Աղուէս
Լատիներէն անուանում
Vulpes  Frisch 1775
Տեսակներ
Պենկալեան աղուէս (Vulpes bengalensis) Աֆղանական աղուէս (Vulpes cana) Հարաւ-Ափրիկեան աղուէս (Vulpes chama) Դաշտաղուէս (Vulpes corsac) Թիպեթեան աղուէս (Vulpes ferrilata) Կատուանման աղուէս (Vulpes macrotis) Ափրիկեան աղուէս (Vulpes pallida) Անապատային աղուէս (Vulpes rueppellii) Ամերիկեան դաշտաղուէս (Vulpes velox) Սովորական աղուէս (Vulpes vulpes) Ֆեննեք (Vulpes zerda)
Դասակարգումը Ուիքիցեղերու մէջ Պատկերներ Ուիքիպահեստի մէջ

Աղուէս (լատ.՝ Vulpes), շնազգիներէն՝ գիշատիչ կաթնասուններու ցեղ։

Հայաստանի Հանրապետութեան բոլոր մարզերուն մէջ տարածուած է սովորական աղուէսը (V. vulpes), որ ունի երկու ենթատեսակ՝ անդրկովկասեան եւ հայկական։

Արտաքին Կառուցուածք

Աղուէսը աւելի փոքր է, քան միջին չափի ընտանի շուները, կը բնութագրուի երկար նեղ դունչով եւ թաւ պոչով (երկայնքը՝ 40-60 սմ)։

Աղուէսին երկայնքը կրնայ հասնիլ մինչեւ 90 սմ-ի, կշիռքը՝ 5-8 քկ։ Ստեւները խիտ են, փափուկ՝ բաց սրճագոյն, յարդակարմրադեղնաւուն եւ այլ երանգներով։ Գազանաբոյծեր կը բուծանեն արհեստական միջոցներով յառաջացած սեւ, արծաթափայլ եւ թանկարժէք մուշտակ ունեցող աղուէսներ (Հայաստանի մէջ նման տնտեսութիւն կա Լոռիի մարզին մէջ)։ Ականջներու արտաքին մասը սեւ է, ոտնաթաթերուն տակը՝ մորթապատ։

Կ'ապրի 15 տարի։

Ընդհանուր Տեղեկութիւններ

Մայր աղուէսը ձագին հետ

Աղուէսը խելացի, խորամանկ ու ճարպիկ անասուն մըն է։ Եթէ հարկ ըլլայ իր կեանքը փրկել կամ սնունդ հայթայթել, ան իր հնարամտութեամբ կը գերազանցէ այլ անասուններ, բայց երբեմն, հետաքրքրութենէ մղուած, ան «կ'արհամարհէ» զգուշութիւնը։ Աղուէսը փորձանքներէ հեռու կը պահեն քօղարկուելու իր իւրայատուկ հմտութիւնը, սուր լսողութիւնը, տեսողութիւնը եւ յատկապէս՝ հոտառութիւնը: Սուր հոտառութեան շնորհիւ, թշնամիին ներկայութիւնը կը զգայ հեռուէն եւ կը յաջողի ժամանակին փախչիլ կամ թաքնուիլ։ Իսկ լսողութիւնը կ'օգնէ սնունդ հայթայթելու համար։ Ձմրան, աղուէսը ականջ կը դնէ ձիւնին տակ վազվզող մուկերուն, նոյնիսկ ամենաթոյլ ծըւծըւոցը լսելով, կը յաջողի գտնել զանոնք։

Միջավայր

Աղուէսը կը բնակի գետնափոր որջերու մէջ (իւրաքանչիւրը ունի քանի մը բնանցք), զորս կը կառուցէ բլրալանջերու վրայ, կը զբաղեցնէ գորշուկին հին որջը կամ կը թաքնուի ժայռաճեղքերու եւ այլ բնական թաքստոցներու մէջ։ Յաճախ կ'ապրի բնակավայրերէն ոչ հեռու։ Աղուէսը տարածուած է բոլոր ցամաքամասերուն մէջ, բացի Անթարքթիքայէն, իսկ Աւստրալիա տարած են Եւրոպայէն։ Նշանաւոր է 9 տեսակ, Հայաստանի մէջ կը հանդիպի մէկը՝ սովորական աղուէսը, 2 ենթատեսակով՝ անդրկովկասեան եւ հայկական։

Սնունդը

Աղուէսը կը սնանի նապաստակներով, գորտերով ու մողէսներով, մեծ միջատներով (առաւելապէս՝ մորեխներով), երբեմն կրնայ աւերել գետինը ապրող թռչունին բոյնը։ Սակայն անոր հիմնական սնունդը մուկերն ու մանր կրծողներն են (դաշտամուկեր, աւազամուկեր, ճագարամուկ, առնէտ եւ այլն)։ Տարուան ընթացքին աղուէսը կ'ոչնչացնէ քանի մը հազար մկնանման վնասակար կրծողներ, իսկ ձագերուն հետ՝ երկու-երեք անգամ աւելի, ինչ որ մեծ օգուտ կը բերէ գիւղատնտեսութեան։ Ամրան աղուէսը կը սնանի բոյսերու որոշ տեսակներով։ Աշխոյժ կը գործէ օրուան բոլոր ժամերուն, առաւելապէս՝ լուսաբացին եւ մայրամուտին։

Բազմացումը Եւ Ձագերը

Կտղուցի շրջանին մէջ (Յունուար-Փետրուարին) արուներու միջեւ տեղի կ'ունենայ էգին տիրելու պայքար մը։ Յղութիւնը կը տեւէ 52-56 օր։ Այդ ընթացքին արուն չի հեռանար էգէն, կը մաքրէ անոր վրայի մակաբոյծերը, կը թարմացնէ բոյնը, սնունդ կը հայթայթէ եւ այլն։ Կ'ունենայ 4-6 (երբեմն՝ 12) ձագ։ 17-19 օրական ձագերը կրնան դուրս սողոսկել բոյնէն, երկար ժամանակ խաղալ բոյնին շրջակայքը, իսկ վտանգի պարագային՝ անմիջապէս թաքնուիլ։

Պատկերասրահ

• 
• 
• 
• 

Մշակոյթի Մէջ

Ռէյնար աղուէսը

• «Աղուէսագիրքը» 1668-ին Ամսթէտամին մէջ հրատարակուած հայկական միջնադարեան առակներու ծողովածուն է
• Ռէյնար (ֆրանսերէն՝ Renard) անունով աղուէսը ֆրանսական միջնադարեան երգիծական պատումներու հերոսն է
• Աղուէսն Ու Որսաշունը (անգլերէն՝ The Fox and the Hound) 1981-ին Ուոլթ Տիզնիի սթուտիոյ մէջ նկարահանուած շարժանկար
• Անապատի Աղուէս (անգլերէն՝ Operation Desert Fox)՝ 1998 դեկտեմբերին Իրաքի մէջ Միացեալ Նահանգներու եւ Միացեալ Թագաւորութեան իրականացրած գործողութիւնը
• Աղուէսի պատկերով է Մոզիլլա Ֆայրֆոքս-ի լոկօն
  • Ասացուածքներ
    • Աղուէսին դունչը խաղողին չհասաւ, ըսաւ՝ խակ է
    • Խորամանկ աղուէսը երկու ոտով կ'իյնա թակարդը
    • Աղուէսի վկան իր պոչը կ'ըլլայ

Արտաքին յղումներ

Հայկական Հաանորգիտարան, աղուէս Archived 2021-03-05 at the Wayback Machine.

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստանի բնաշխարհ» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։