Jump to content

Ֆաթիմա Զահրա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ֆաթիմա Զահրա
արաբ․՝ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاء‎‎
Դիմանկար
Ծնվել էոչ վաղ քան 604 և ոչ ուշ քան 604
ԾննդավայրՄեքքա, Հիջազ
Մահացել էդեկտեմբերի 14, 632 (28 տարեկան)
Մահվան վայրՄադինա, Հիջազ, Սաուդյան Արաբիա
ԳերեզմանԱլ Բաքի
Քաղաքացիություն Ուղղահավատ խալիֆների պետություն
Մայրենի լեզուարաբերեն
Կրոնիսլամ
Մասնագիտությունբանաստեղծուհի
ԱմուսինԱլի իբն Աբի Տալիբ[1][2][3]
Ծնողներհայր՝ Մուհամմադ մարգարե[2][4], մայր՝ Խադիջա բինթ Խուվայլիդ[2][4]
ԵրեխաներՈւմմ Քուլսում բինթ Ալի[2], Զեյնաբ բինթ Ալի[2][5], ալ-Մուհսին իբն Ալի իբն Աբի Տալիբ[2], ալ-Հասան իբն Ալի[2][6] և ալ-Հուսեյն իբն Ալի[7][2]
 Fatima Վիքիպահեստում

Ֆաթիմա Մուհամմադի դուստր (ոչ վաղ քան 604 և ոչ ուշ քան 604, Մեքքա, Հիջազ - դեկտեմբերի 14, 632, Մադինա, Հիջազ, Սաուդյան Արաբիա), առավել հայտնի է Ֆաթիմա ազ-Զահրա անունով։ Իսլամի մարգարե Մուհամմադի և Խադիջայի դուստրն է[8]։ Սուննի մուսուլմանները կարծում են, որ Ֆաթիման նրանց ամենաերիտասարդ դուստրն է, իսկ շիաները պնդում են, որ նա վերոնշյալ զույգի միակ կենսաբանական դուստրն է[9]։ Ֆաթիմայի ամուսինն Ալին էր՝ չորրորդ արդարակյաց խալիֆը, և շիա իսլամի առաջին իմամը։ Ֆաթիմայի երեխաներն են Հասանն ու Հուսեյինը՝ համապատասխանաբար երկրորդ և երրորդ շիա իմամները[10]։

Ֆաթիման իսլամում ունի մի քանի գործառույթներ, ինչպես Մարիամ Աստվածածինը քրիստոնեության մեջ[11]։ Ֆաթիման Մուհամմադի կողմից հորջորջվել է որպես բոլոր ժամանակների նշանավոր կին և իր համար ամենահարազատ մարդ[12]։ Նա հաճախ դիտվում է որպես մուսուլման կանանց համար հիմնական արխետիպ, կարեկցանքի, առատաձեռնության և շարունակական տառապանքի օրինակ[13]։ Նրա անունը մեծ ժողովրդականություն է վայելում մուսուլմանական աշխարհում[14]։ Ֆաթիմայի շնորհիվ է, որ Մուհամմադի տոհմը շարունակում է գոյություն ունենալ մինչ օրս[15]։

Վարկածների համաձայն՝ մահացել է Մուհամմադից վեց ամիս անց[16]։ Սուննի իսլամում նշվում է, թե Ֆաթիման մահացել է վշտից[17]։ Շիա իսլամում Ֆաթիմայի մահվան պատճառ է համարվում առաջին խալիֆ Աբու Բաքրի հրամանով նրա տան վրա իրականացրած արշավանքը, որի արդյունքում նա վիրավորվել է[18]։ Ֆաթիման և նրան ամուսին Ալին հրաժարվել էին ճանաչել Աբու Բաքրի իշխանությունը։ Զույգն ու նրանց աջակիցները կարծում էին, որ Ալին Մուհամմադի ճշմարիտ իրավահաջորդն է, ով նշանակվել է Մուհամմադի կողմից Ղադիր Խումի արարողության ժամանակ[19]։

Ասում են, որ Ֆաթիմայի ցանկությունը մահից առաջ եղել է այն, որ Աբու Բաքրը ներկա չլինի իր թաղմանը[20]։ Նա թաղվել է մթության քողի տակ, և նրա գերեզմանը մինչ օրս անհայտ է[21]։

Կոչումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Ֆաթիմա Զահրայի շիական կոչումների ցանկ

Ֆաթիման ունի մի քանի կոչումներ և կունյաներ (անուններ), որոնք հաճախ նշանավորում են նրա բարոյականությունը. դրանք հիմնականում հավաքվել են շիական աղբյուրներից։ Նրա ամենատարածված անունը ազ-Զահրա է, որը նշանակում է «մեկն, ով փայլում է»՝ նկատի ունենալով, թե ինչպես էր նա փայլում երկնքի բնակիչների համար, երբ աղոթում էր[22]։ Ալ-Շիդդիքան մեկ այլ անվանում է, որը նշանակում է «մեկն, ով երբեք չի ստում»[14]։ Ալ-Թահիրան, ըստ մուսուլմանների սուրբ գրքի՝ Ղուրանի, վերաբերում է Մուհամմադի ընտանիքի աստվածային մաքրագործմանը[23][24]։ Մեկ այլ անվանումը ալ-Մուհադիթա է՝ հաշվի առնելով շիաների հաղորդումները, որ հրեշտակները բազմաթիվ առիթներով խոսել են Ֆաթիմայի հետ, ինչպես Մարիամի[25][26]։ Ֆաթիմա անունը կարող է նշանակել նաև, որ նա հետագայում կփրկի նրանց, ովքեր կյանքում կհետևեն իր օրինակին[27] Ֆաթիմային տրված մի քանի անվանումներից են՝

  • Ումմ Աբիհա, որն արաբերենից թարգմանաբար նշանակում է «իր հոր մայրը»"՝ մատնանշելով Ֆաթիմայի հոգատարությունը Մուհամմադի նկատմամբ պատերազմների ժամանակ և ծայրահեղ իրավիճակներում[28]։
  • Ումմ ալ-Հուսեյն, որը նշանակում է «մայր Հասանի և Հուսեյնի», ովքեր համապատասխանաբար շիական երկրորդ և երրորդ իմամներ էին[29]։
  • Ումմ ալ-Իմամ, որը նշանակում է «բոլոր շիա իմամների մայր (նախնի)»[30]։

Ծնունդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Մուհամմադի երեխաներ

Ֆաթիման ծնվել է Մեքքայում Մուհամմադի առաջին կին Խադիջայից[8]։ Նրա ծննդյան թվականի հետ կապված տարաձայնություններ կան։ Սուննիների մեծամասնությունը կարծում են, որ Ֆաթիման ծնվել է 605 թվականին, երբ Խադիջան եղել է 50 տարեկան, այսինքն՝ առաջին ղուրանական հայտնությունից հինգ տարի առաջ[31]։ Սա կնշանակեր, որ նա 18 տարեկանից անց է եղել իր ամուսնության ժամանակ, որն անսովոր երևույթ էր Արաբիայում[32]։ Շիական աղբյուրներում, այնուամենայնիվ, նշվում է, որ Ֆաթիման ծնվել է 612 կամ 615 թվականին, երբ Խադիջան 45 տարեկան էր[33]։ Սուննի հեղինակներից Տաբարիի և Իբն Հաջար ալ-Ասքալանիի հաղորդմամբ Ֆաթիման ծնվել է, երբ Մուհամմադը 35 տարեկան էր[34]։

Սուննի մուսուլմանների հավաստմամբ՝ Ֆաթիման ուներ 3 քույր՝ Զեյնաբը, Ումմ Քուլթումը, Ռուկայյան[35]։ Այնուամենայնիվ, որոշ շիա գիտնականներ պնդում են, որ նշված երեքը Հալայի՝ Խադիջայի քրոջ դուստրերն են, որոնց Մուհամմադը որդեգրել էր իր մահից առաջ։ Ֆաթիման ուներ նաև երեք եղբայր՝ Քասիմը, Աբդալլահը և Իբրահիմը. նրանք բոլորն էլ մահացել են մանուկ հասակում[36]։

Մանկություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաթիման ծնվել է Մեքքայում, երբ դեռ Մուհամմադը և իր հետևորդները դաժան վերաբերմունքի էին արժանանում անհավատների կողմից[37]։ Մի անգամ նա օգնել է հորը, երբ անհավատները շրջապատել էին Մուհամմադին, վերջինիս հորեղբայր և հաստատակամ հեթանոս Աբու Լահաբի դրդմամբ[38]։ Ֆաթիման մանուկ հասակում կորցրել է մորը՝ Խադիջային[39]։ Երբ Խադիջան մահացավ, Գաբրիել հրեշտակը երևաց Մուհամմադին՝ Ֆաթիմային մխիթարելու ուղերձով[40]։

Ամուսնություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ֆաթիմայի ամուսնական կյանք

Մուհամմադի ուղեկիցներից շատերն են խնդրել Ֆաթիմայիի ձեռքը, ինչպես օրինակ Աբու Բաքրը և Օմար իբն ալ-Խատտաբը[41] Մուհամմադը մերժել է նրանց՝ ասելով, որ սպասում է աստվածային նշանի իր դստեր ճակատագրի համար[42]։ Երբ Մուհամմադի զարմիկը՝ Ալին այցելեց Մուհամմադին, համեստությունը թույլ չտվեց նրան հայտնել Ֆաթիմայի հետ ամուսնանալու իր մտադրության մասին[43]։ Այն բանից հետո, երբ Ալին վերջապես բացահայտեց իր մտադրությունը երրորդ այցի ժամանակ, Մուհամմադն այն հայտնեց Ֆաթիմային, որը պատասխանեց լռությամբ[44]։ Մուհամմադը դա ընդունեց որպես համաձայնություն[45]։ Նա նույնիսկ Ալիին առաջարկեց վաճառել իր վահանը իսլամական մահրի կամ հարսանեկան նվերի համար[46]։ Բողոքներին Մուհամմադն արձագանքում էր հետևյալ կերպ. «Աստված է ինձ հրամայել Ֆաթիմային ամուսնացնել Ալիի հետ»[47]։ Իսկ Ֆաթիմային հավաստիացնում էր, որ կնության է տվել իր ընտանիքից իր համար ամենաթանկ մարդուն[48][49]։

Նրանց համեստ հարսանիքը տեղի է ունեցել իսլամական օրացույցի առաջին կամ երկրորդ տարում[50]։ Ֆաթիման այդ ժամանակ 9 կամ 19 տարեկան էր, համաձայն համապատասխանաբար շիական և սուննի աղբյուրների[51]։ Ալին 22 տարեկան էր[52]։ Հարկ է նշել, որ վաղ ամուսնությունները գնահատվել են և լայնորեն տարածված էին այդ դարաշրջանի Արաբիայում՝ որպես մաքրությունն և բարոյականությունը խրախուսելու միջոց[53]։ Մուհամմադը կազմակերպեց հարսանեկան արարողությունը, և նրանք արմավով, թուզով, գառով և այլ նվիրատվություններ կատարեցին մադինայացիներին[54]։ Զույգը տեղափոխվեց ապրելու Մադինայում Մուհամմադի կալվածծքներին մոտ գտնվող տանը[55]։ Շիական աղբյուրները հայտնում են, որ Ֆաթիման նվիրաբերել է իր հարսանեկան զգեստը հենց ամուսնության առաջին գիշերը[56]։

Համաձայն Հուսեյն Նասրի՝ նրանց ամուսնությունը մուսուլմանների համար հոգևոր յուրահատուկ նշանակություն ունի, քանի որ դա Մուհամմադին շրջապատող երկու սուրբ անձանց ամուսնությունն է[57]։ Նրանք միասին ապրել են տասը տարի՝ մինչև Ֆաթիմայի մահը։ Չնայած պոլիգամիան թույլատրված էր իսլամում՝ Ալին Ֆաթիմայի կենդանության օրոք այլ կնոջ հետ չի ամուսնացել[58]։

Ամուսնական կյանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆաթիմայի տան գտնվելու վայրը, Մասջիդ ան-Նաբավի,Մադինա, ներկայիս Սաուդյան Արաբիա

Ալին և Ֆաթիման ապրել են համեստ կյանքով[59]։ Ինչպես մուսուլմանների մեծամասնությունը՝ իսլամի առաջին տարիներին զույգը նույնպես կրել է ֆինանսական դժվարություններ[60]։ Ալին տարբեր աշխատանքներ էր կատարում, իսկ Ֆաթիման զբաղվում էր տնային գործերով[61]։ Նրանց պարզ կյանքի հիշատակումը կապված է Ֆաթիմայի Թասբիհի հետ, որտեղ հանդիպում ենք «Աստված ամենազոր է», «Փառք Աստծուն» արտահայտությունները[62]։ Հաղորդվում է, որ երբ Ֆաթիման գերծանրաբեռնված էր իր չորս փոքր երեխաների խնամքով և տնային գործերով, Մուհամմադը նրան սովորեցնում է այդ թասբիհը, քանի որ նրանք չէին կարող սպասուհի վարձել[63]։ Նրանց ֆինանսական վիճակը բարելավվեց միայն Խայբարի ճակատամարտից հետո, երբ ավարը բաժանվեց աղքատների միջև[64][65]։ Ավելի ուշ Ֆաթիման ունեցավ սպասուհի Ֆիդդա անունով, որի հետ կիսում էին տնային գործերը[44][66]։

Աղբյուրները հավաստիացնում են, որ Ֆաթիման ունեցել է երջանիկ ամուսնական կյանք, որը շարունակվել է մինչև իր մահը՝ իսլամական օրացույցի 11-րդ տարում[56]։ Անդրադառնալով Ֆաթիմայի հետ ամուսնական կյանքին՝ Ալին ասել է. «Երբ ես նայում եմ նրան իմ ողջ տխրությունն ու անհանգստությունը վերանում է»[56]։

Մարտի դաշտում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուհուդի ճակատամարտից հետո Ֆաթիման խնամում էր իր հոր և ամուսնու վերքերը և պարբերաբար այցելում էր ճակատամարտում զոհվածների շիրիմներին՝ աղոթելու նրանց համար[67]։ Հետագայում՝ Հուդայբիյայի պայմանագրի ժամանակ, Ֆաթիման հանդես է եկել որպես միջնորդ Աբու Սուֆյան իբն Հարբի և Մուհամմադի միջև[68]։ Ֆաթիման նաև ուղեկցում էր Մուհամմադին Մեքքայի նվաճման ժամանակ[17]։

Մուհամմադիի մահից հետո

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Մուհամմադի իրավահաջորդներ

Մուհամմադը մահացավ կարճատև հիվանդությունից իսլամական օրացույցի տասնմեկերորդ տարում։ Այդ ժամանակ Ֆաթիման գտնվում էր հոգեկան ծանր վիճակում[69]։ Պահպանվել են մի քանի էլեգիաներ նվիրված Մուհամմադին, որոնք վերագրվում են Ֆաթիմային[70]։ Միևնույն ժամանակ, Ֆաթիման նաև շարունակում էր վիճարկել Աբու Բաքրի իրավահաջորդությունը և պնդում էր, որ Ալին է Մուհամմադի իրավահաջորդը և նշանակվել է Ղադիր Խումմի ժամանակ[71]։ Ֆաթիման մահացել է հորից վեց ամիս անց[72]։ Նրա մահը երիտասարդ տարիքում բուռն վեճերի առարկա է դարձել, և դրանում մեղադրվում են Աբու Բաքրն ու նրա զինակից Օմար իբն ալ-Խատտաբը[73]։ Ֆաթիմայի կոնֆլիկտը Աբու Բաքրի հետ և նրա մահը ներկայացված են ստորև։

Ժառանգություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ֆադակի քարոզ

Ֆադակը երկօրյա ճանապարհի հեռավորության վրա, Մադինայից հյուսիս ընկած գյուղ էր[74]։ Հրեական ցեղի հետ կնքած խաղաղության պայմանագրի շրջանակներում Ֆադակի գյուղատնտեսական նշանակության հողերի կեսը համարվում էր «ֆեյ», այսինքն՝ խաղաղ ճանապարհով ձեռք բերված սեփականություն[75]։ Ղուրանի ուսմունքի համաձայն Ֆադակը պատկանում էր Մուհամմադին[75][76]։ Ավելի ուշ Մուհամմադը Ֆադակի իր բաժինը նվիրեց իր դստերը՝ Ֆաթիմային[77]։Ֆադակը Ֆաթիմայի խնամակալության տակ էր Մուհամմադի կենդանության օրոք, և նրանից ստացված եկամուտը նպաստում էր բարեգործություններին Մուհամմադի Բանու Հաշիմ ցեղի ներսում, քանի որ նրանց արգելված էր ընդհանուր ողորմություն ստանալ[78]։

Մուհամմադի մահից և իշխանության գալուց հետո Աբու Բաքրը Ֆադակը վերցնում է Ֆաթիմայից[79]։ Աբու Բաքրը դա արեց հիմնվելով այն պնդման վրա, որ Մուհամմադն անձամբ էր իրեն ասել, թե մարգարեները ժառանգություն չեն թողնում, իսկ այն, ինչ նրանք թողնում են, հանրային սեփականություն է, որը պետք է կառավարվի խալիֆայության կողմից[80]։ Մուհամմադն այսպիսով իբր զրկել էր իր ընտանիքին արտոնություններից[81]։ Աբու Բաքրը եղել է այս հայտարարության միակ վկան, որի մասին նշվում է Մուհամմադի ժառանգության մասին հադիսում[82]։

Մուհամմեդի այրիները հաստատեցին Աբու Բաքրի հայտարարությունը՝ հուսալով Ֆաթիմայից բարձր գնահատվել[83]։ Անգլոամերիկացի գրող Լեսլի Հազլիտոնը վկայում է. «Նույնիսկ Ֆաթիմային ունեզրկելուց հետո, Աբու Բաքրը նպատակադրված էր առատաձեռնորեն ապահովել Մուհամմադի այրիներին և հատկապես դստերը՝ Աիշային։ Վերջինս արժեքավոր ունեցվածք ստացավ Մադինայում, ինչպես նաև Արաբական թերակղզու մյուս շրջանում՝ Բահրեյնում»[84]։

Արձագանքելով այն առարկությանը, որ Ֆադակը, ըստ էության, նվեր է Մուհամմադից՝ Աբու Բաքրը, ըստ հաղորդման, խնդրել է Ֆաթիմային ներկայացնել իր վկաներին[85]։ Որպես իր վկաներ Ֆաթիման առաջարկել է իր ամուսնուն՝ Ալիին և Մուհամմադի տան աղախինին՝ Ումմ Այմանին[85]։ Նրանց ցուցմունքը մերժվեց Աբու Բաքրի կողմից, ով Ֆաթիմայից պահանջեց լրացուցիչ վկայություն բերել[85]։ Ենթադրվում է, որ Ֆաթիման ակնկալում էր, որ իր ազգակցական կապը Մուհամմադի հետ կազդեր իր գործի դրական ընթացքի վրա[86][87]։

Ֆաթիման, ով Աբու Բաքրի պնդումը կեղծ էր համարում, նույնպես ի նշան բողոքի ելույթ ունեցավ Մարգարեի մզկիթում, որը հայտնի է դարձել որպես Ֆադակի քարոզ[88]։ Իր խոսքում Ֆաթիման կշտամբեց Աբու Բաքրին իր ժառանգության իրավունքը մերժելու համար և մեջբերեց Ղուրանից, որ Սողոմոնը ժառանգել էր իր հորից՝ Դավթից, և որ Զաքարիան աղոթել էր որդու համար, ով ժառանգություն կստանա նրանից և Հակոբի տնից[89][90][91] Ֆաթիման այստեղ ընդգծեց յուրաքանչյուր մուսուլմանի՝ իր ծնողներից ժառանգություն ստանալու իրավունքը[92][93][94]։

Հակասություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աբու Բաքրի գործողությունները հաճախ դիտվում են որպես քաղաքական քայլ՝ Մուհամմադի ցեղին՝ Բանու Հաշիմին, ֆինանսական ռեսուրսներից, իսկ Ալիին և Ֆաթիմայի Մուհամմադի ազգականների արտոնյալ կարգավիճակից զրկելու համար[95]։ Ըստ Ռ.Ասլանի՝ իր կարճատև կառավարման ընթացքում «Աբու Բաքրը կարծես ամեն ինչ արեց, որպեսզի Ալիին թույլ չտա ումմայում (այսինքն՝ մուսուլմանական համայնքում) երբևէ հեղինակավոր դիրքի հասնել»[96]։Սա մասամբ բացատրվում է Աբու Բաքրի այն համոզմամբ, որ խալիֆայությունը պետք է տարածվի նաև Մուհամմադի տոհմից դուրս, և մասամբ բացատրվում է նաև Աբու Բաքրի և Ալիի միջև անձնական թշնամությամբ[97]։ Միևնույն ժամանակ, Աբու Բաքրը, պահպանելով իրենց կարգավիճակը, կարծես մուսուլմանական համայնքում ազդարարեց, որ իր դուստրը՝ Աիշան, և Մուհամմադի մնացած կանայք վերջինիս իրական ժառանգորդներն են[98]։

Ենթադրվում է, որ Աբու Բաքրի կառավարումն ի սկզբանե հակասում էր Մուհամմադի ընտանիքի արտոնյալ կարգավիճակի պահպանմանը[99]։ Մարգարեի հաջորդների ընտրությունը մի հարց է, որը լուծվում է Ղուրանում աստվածային ընտրությամբ, այլ ոչ թե շուրայով (խորհրդակցությամբ)[100]։ Մասնավորապես, Աստված ընտրում է անցյալի մարգարեների իրավահաջորդներին իրենց ընտանիքից՝ անկախ նրանից, թե այդ իրավահաջորդներն իրենք մարգարեներ կդառնան, թե ոչ[101]։ Եթե Աբու Բաքրը պետք է կիրառեր Ղուրանի ժառանգության կանոնները Բանու Հաշիմի նկատմամբ, ապա ինչո՞ւ նրանք ընդհանրապես չպետք է ժառանգեին Մուհամմադի իշխանությունը[102]։

Ֆադակի բռնագրավումից հետո Ֆաթիմայի և Աբու Բաքրի հարաբերությունները լարված մնացին մինչև իր մահը՝ Ֆադակի քարոզից շատ չանցած[103]։ Կան տեղեկություններ, որ Աբու Բաքրը և նրա օգնական Օմարը այցելել են Ֆաթիմային մահվան մահճում ներողություն խնդրելու համար, ինչը, ըստ գերմանացի իսլամագետ Մադելունգի, կարող է պատճառ համարվել Աբու Բաքրին «քաղաքական մեքենայությունների և դավաճանության մեջ» մեղադրելու համար[104]։ Ինչպես հաղորդում է «ալ-Իմամա վա ալ-Սիյասա» աշխատությունը, այդ այցի ժամանակ Ֆաթիման երկուսին հիշեցրեց Մուհամմադի խոսքերը, որ «Ֆաթիման իմ մի մասն է, և ով զայրացրել է նրան, բարկացրել է ինձ»[105]։ Մահամերձ Ֆաթիման նաև ասաց, որ նրանք իսկապես զայրացրել են իրեն և որ նա շուտով իր բողոքը կտանի Աստծուն և Նրա մարգարեին՝ Մուհամմադին[106]։ Ենթադրվում է, որ Ֆաթիմայի զայրույթը և կշտամբանքները հիմք են հանդիսացել տարբեր պատմությունների հորինման համար Աբու Բաքրի և Օմարի հետ Ֆաթիմայի հաշտեցման մասին[107]։

Նրա խոսքի պերճախոսությունը, երիտասարդ Ֆաթիմայի ակտիվ մասնակցությունը հասարակական կյանքում և արդարության ձգտումն իր ժամանակի նահապետական հասարակության մեջ բարձր են գնահատվել[108]։

Մահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաթիման մահացավ հիջայի տասնմեկերորդ թվականին՝ Մուհամմադի մահից վեց ամիս հետո[72]։ Համաձայն շիա և սուննի աղբյուրների, նա այդ ժամանակ համապատասխանաբար 18 կամ 27 տարեկան էր[35]։ Նրա մահվան ճշգրիտ ամսաթիվը անորոշ է սուննի աղբյուրներում, սակայն շիաների մոտ գերակշռող տեսակետն այն է, որ Ֆաթիման մահացել է Ջումադա (հունիս) ամսի երրորդ օրը[109]։

Սուննիների տեսակետն այն է, որ Ֆաթիման մահացել է վշտից՝ Մուհամմադի մահից հետո[110]։ Շիա իսլամը, սակայն, գտնում է, որ Ֆաթիմայի վնասվածքները Օմարի արշավանքի ժամանակ ուղղակիորեն նպաստել են և պատճառ են հանդիսացել նրա մահվան[111]։

Հինգերորդ շիա իմամ՝ Մուհամմադ ալ-Բաքիրի մի հադիսում ասվում է, որ «այն ամենն, ինչ նրան արել են մարդիկ», պատճառ է դարձել, որ Ֆաթիման գամված էր անկողնուն. նա այնքան էր նվաղել, մինչև դարձավ ուրվականի պես[112]։ Հատկանշական է, որ այս հադիսը պարունակում է թաքնված հղում այն վնասվածքներին, որոնք Ֆաթիման ստացել է Օմարի կողմից իր տան վրա ենթադրյալ արշավանքի ժամանակ[105][106][107][112]։

Լավ նկարագրված է մահամերձ Ֆաթիմայի ցանկությունը, որ Աբու Բաքրն ու Օմարը չմասնակցեն նրա թաղմանը։ Նա խնդրել է Ալիին իրեն թաղել գիշերը, որտեղ ներկա են եղել միայն ընտանիքի անդամներն ու մտերիմները[113]։ Ֆաթիմայի վերջին ցանկությունը հակասում է մուսուլմանների՝ թաղման արարողություններին մասնակցելու սովորությանը[114]։ Շիա աղբյուրներում Ֆաթիմայի՝ գաղտնի թաղման ցանկությունը դիտվում է որպես մուսուլմանական համայնքից Մուհամմադի դստեր անջատման նշան, որն ընդհանուր առմամբ չի կարողացել որևէ դեր խաղալ Աբու Բաքրի և Օմարի դեմ[115]։

Ալին թաղեց Ֆաթիմային գաղտնի և խավարի քողի տակ, որպեսզի կատարի նրա վերջին ցանկությունը[113]։ Նրա հետ էին նրա ընտանիքը և մտերիմ ընկերներից մի քանիսը[44]։ Շիա աղբյուրներում ակնարկներ կան Ալիի և նրանց փոքր երեխաների, այդ թվում՝ Հուսեյնի անսահման ցավի մասին[116]։ Ըստ Հուսեյնին վերագրվող մի հաղորդագրության՝ Ալին լաց է եղել, երբ ավարտում էր իր կնոջ գերեզմանի կառուցումը[117]։ Նա շրջվել է դեպի Մուհամմադի գերեզմանը և ասել.

Ով Աստծո մարգարե, խաղաղություն լինի քեզ վրա ինձանից և քո դստեր կողմից, ով շտապեց հանդիպել քեզ և այժմ քո մերձավորն է։ Իմ համբերությունն ու տոկունությունը տեղի են տալիս այս կորստի պատճառով, մինչդեռ ես պայքարում եմ ձեր բաժանման ողբերգության դեմ։ Իսկապես մենք Աստծունն ենք և Նրա մոտ ենք վերադառնում։ Իմ վիշտը սահմաններ չունի, և իմ գիշերները կմնան անքուն, մինչև ես չմիանամ քեզ հանդերձյալ կյանքում։ Հիմա քո դուստրը կպատմի, թե ինչպես էին մարդիկ միավորվել իրեն ճնշելու համար[118]։

Ֆաթիմայի թաղման ճշգրիտ վայրը մնում է անհայտ՝ ի տարբերություն վաղ իսլամական այլ գործիչների[119]։ Այնուամենայնիվ, հավանական է, որ Ֆաթիման թաղված է եղել կամ իր տանը՝ հոր գերեզմանից մի քանի ոտնաչափ հեռավորության վրա, կամ էլ Մադինայի ալ-Բաքի գերեզմանատանը[120]։

Վաղ իսլամական կառավարիչների թշնամանքը Մուհամմադի ընտանիքի նկատմամբ, հավանաբար, ստիպել է նրանց հաջորդներին թաքցնել Ֆաթիմայի թաղման իրական վայրը։ Հայտնի է, որ Ալ-Մութավաքքիլը ավերել է Ֆաթիմայի որդու՝ Հուսեյնի սրբավայրը հիջրայի երրորդ դարում[121]։ Վերջերս՝ 1802 թվականին, վահաբականները ջարդեցին Ալիի և Հուսեյնի սրբավայրերը և կոտորեցին հազարավոր ուխտավորների[122]։ Շիա աղբյուրները հայտնում են, որ երբ Օմարն իմանում է Ֆաթիմայի գաղտնի թաղման մասին, սպառնում է գտնել և դուրս հանել նրա թաղված մարմինը[123]։ Ըստ շիա աղբյուրների, Օմարին այս քայլից հետ է պահում Ալիի նախազգուշացումը. «Աստծված վկա, քանի դեռ ես ողջ եմ և Զուլֆիկարը (Ալիի վահանը) իմ ձեռքերում է, Դուք չեք հասնի նրան, և Դուք ամենից լավ գիտեք,որ պետք է չանեք դա»[123]։ Ենթադրվում է, որ Ֆաթիմայի կորուստն այնքան ծանր էր, որ Ալին առաջին անգամ սպառնաց Օմարին բռնությամբ և զենքով՝ չնայած նրա նախկինում ցուցաբերած զսպվածության[124]։

Ժառանգներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաթիման ունեցել է երկու որդի՝ Հասանը և Հուսեյնը և երկու դուստր՝ Զեյնաբը և Ումմ Կուլսումը[45]։ Կասկածներ կան նրա երրորդ որդու՝ Մուհսին իբն Ալիի շուրջ։ Շիաները կարծում են, որ Մուհսինը մահացել է վիժումից հետո, երբ Օմարը ներխուժել է Ֆաթիմայի տուն, մինչդեռ սուննիները պնդում են, որ Մուհսինը մահացել է մանկության տարիներին այլ պատճառներից[125]։ Ֆաթիմայի միջոցով և շնորհիվ է, որ Մուհամմադի սերունդները տարածվել են ողջ իսլամական աշխարհում։ Ֆաթիմայի հետնորդներին տրվում են սայիդ (նշանակում է տեր կամ սըր) կամ շերիֆ (նշանակում է ազնիվ) պատվավոր տիտղոսներ։ Նրանք հարգված են և՛ սուննիների և՛ շիաների կողմից[126]։

Հադիսում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ Մուհամմադի անսխալականության գաղափարը տարածված է տարբեր մուսուլմանական աղանդների մեջ, նրա խոսքերն ու գործերը կարող են պատուհան դառնալ Ֆաթիմայի կերպարի բացահայտման համար[127][128]։

Մուհամմադի խոստովանությամբ Ֆաթիման իր համար ամենաթանկ մարդն էր և «իր մի մասնիկը»[129]։ Մուհամմադը Ֆաթիմային համարում էր բոլոր ժամանակների նշանավոր կինը և ուղղակիորեն կապում էր Ֆաթիմայի զայրույթն ու համակրանքը Աստծո զայրույթի և հավանության հետ[130]։ Ամեն անգամ, երբ Ֆաթիման գալիս էր, Մուհամմադը կանգնում էր, ողջունում նրան և խնդրում, որ նստի իր կողքին[131]։ Մադինայից հեռանալիս Ֆաթիման վերջին մարդն էր, ում Մուհամմադը հրաժեշտ տվեց. նա առաջինն էր նաև, որ այցելեց նրան վերադառնալու ժամանակ[132]։

Նա բնավորությամբ նման է եղել Մուհամմադին[133]։ Մուհամմադը հավատում էր, որ Ֆաթիման առաջին մարդն էր, ով մտավ Դրախտ, ինչպես Մարիամի դեպքում էր։ Նա բարեխոս միջնորդ էր բոլոր նրանց համար, ովքեր հարգում էին իրեն և իր սերունդներին[134]։

Ժամանակակից մշակույթում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ֆաթիմիյա

Թեև Ֆաթիման հաճախ հարգվում է որպես մուսուլման կանանց գերագույն արխետիպ, նա նաև ժամանակակից մշակույթում և աշխարհում ճանաչում է ձեռք բերել որպես ազատասեր կնոջ և ճնշվածների պաշտպանի խորհրդանիշ[135]։ Փիլիսոփա Ալի Շարիաթին իր գրքում ներկայացնում է Ֆաթիմային որպես «պատասխանատու, մարտնչող կնոջ խորհրդանիշ, երբ առերեսվում էր իր ժամանակի բարքերին և հասարակության ճակատագրին»[136]։ Ֆաթիման նաև բոլոր մուսուլմանների, մասնավորապես, շիաների կողմից հարգվում է իր կարեկցանքի, առատաձեռնության և տառապանքների համար[137]։

Առաջին գեղարվեստական ֆիլմը, որն անդրադառնում է Ֆաթիմայի կյանքին իսլամի մարգարե Մուհամմադի ժամանակաշրջանում և դրանից հետո, կոչվում է «Երկնքի տիկինը»։ Թողարկվել է 2020 թվականին Միացյալ Թագավորության կողմից[138]։ Ֆիլմի պրեմիերան ԱՄՆ-ում տեղի է ունեցել 2021 թվականի դեկտեմբերի 10-ին[139]։

Մայրերի օրն Իրանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրանցիները նշում են Ֆաթիմայի ծննդյան տարեդարձը Ջումադա ալ-Թանիի ամսվա 20-ին՝ որպես Մայրության օր[140][141]։ Այս օրը «Օ՛, Ֆաթիմա» գրությամբ պաստառներ են ցուցադրվում կառավարական շենքերի, մասնավոր շենքերի, փողոցների և մեքենաների պատուհանների վրա[142]։ Գրիգորյան տոմարով այս ամսաթիվը փոխվում է ամեն տարի։

Տարի Գրիգորյան տոմար
2018 Մարտի 9[143]
2019 Փետրվարի 26[144]
2020 Փետրվարի 15[145]
2021 Փետրվարի 3[146]
2022 Հունվարի 24[147]
2023 Հունվարի 14[148]

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Али бен-Аби-Талеб (ռուս.) // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1890. — Т. I. — С. 438.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 Али-заде А. Фатима бинт Мухаммад (ռուս.) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
  3. ↑ Али-заде А. Али ибн Абу Талиб (ռուս.) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007. — С. 68.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Али-заде А. Хадиджа бинт Хувайлид (ռուս.) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
  5. ↑ Али-заде А. Зайнаб бинт Али (ռուս.) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
  6. ↑ Али-заде А. Хасан ибн Али (ռուս.) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
  7. ↑ Али-заде А. Хусайн ибн Али (ռուս.) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
  8. ↑ 8,0 8,1 Campo (2009, էջ. 230)
  9. ↑ Abbas (2021, էջ. 33). Khetia (2013, էջ. 6). Vaglieri (2021). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  10. ↑ Chittick (1981, էջ. 136). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 183). Vaglieri (2021)
  11. ↑ Rogerson (2006, էջեր. 42, 43). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 182). Campo (2009, էջեր. 230, 231). Glassé (2011, էջ. 137). McAuliffe (2002, էջ. 193). Aslan (2011, էջեր. 185, 186). Ernst (2003, էջ. 171). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  12. ↑ Abbas (2021, էջեր. 55, 98). Rogerson (2006, էջեր. 42, 43, 376). Glassé (2001, էջ. 137). Fitzpatrick & Walker (2014, էջեր. 183, 185). Meri (2006, էջ. 249). Glassé (2011, էջ. 137)
  13. ↑ Rogerson (2006, էջ. 42). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  14. ↑ 14,0 14,1 Rogerson (2006, էջ. 42)
  15. ↑ Abbas (2021, էջ. 57). Meri (2006, էջ. 249)
  16. ↑ Abbas (2021, էջ. 103)
  17. ↑ 17,0 17,1 Vaglieri (2021)
  18. ↑ Abbas (2021, էջ. 98). Khetia (2013, էջեր. 33, 77). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Hazleton (2009, էջ. 72)
  19. ↑ Abbas (2021, էջեր. 81, 95). Hazleton (2009, էջեր. 52, 71). Khetia (2013, էջեր. 31, 32). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 561). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  20. ↑ Hazleton (2009, էջ. 73). Abbas (2021, էջ. 103)
  21. ↑ Khetia (2013, էջ. 82). Abbas (2021, էջեր. 103, 104). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  22. ↑ Aslan (2011, էջեր. 33, 278). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185). Ruffle (2011, էջ. 16)
  23. ↑ Abbas (2021, էջեր. 65, 66). Fitzpatrick & Walker (2014, էջեր. 7, 705). Rogerson (2006, էջ. 42)
  24. ↑ «(Quran 33:33) ...Indeed Allah desires to repel all impurity from you, O People of the Household, and purify you with a thorough purification». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  25. ↑ Aslan (2011, էջեր. 185, 186). Ayoub (2011, էջեր. 63, 72)
  26. ↑ «(Q3:42) And when the angels said, 'O Mary, God has chosen you and purified you, and He has chosen you above the world's women.'». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  27. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185). Ayoub (2011, էջ. 213)
  28. ↑ Ruffle (2011, էջ. 14). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185)
  29. ↑ العلامة المجلسي. بحار الأنوار vol. 43. էջ 16.
  30. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 183). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  31. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 183). Chittick (1981, էջ. 136). Nasr & Afsaruddin (2021)
  32. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 183); Vaglieri (2021)
  33. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 183). Abbas (2021, էջեր. 26, 33). Vaglieri (2021)
  34. ↑ Al-Tabari (1998, էջ. 167)
  35. ↑ 35,0 35,1 Abbas (2021, էջ. 33)
  36. ↑ Glassé (2001, էջ. 321). Bodley (1946, էջեր. 53, 54). Campo (2009, էջ. 319). McAuliffe (2002, էջ. 192). Muir (1891, էջ. 5)
  37. ↑ Abbas (2021, էջ. 40); Vaglieri (2021)
  38. ↑ Abbas (2021, էջ. 40). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185)
  39. ↑ Bodley (1946, էջ. 81). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185)
  40. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185). Bodley (1946, էջ. 81)
  41. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Abbas (2021, էջ. 55). Hazleton (2009, էջ. 36). Meri (2006, էջ. 248)
  42. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Abbas (2021, էջ. 55). Vaglieri (2021)
  43. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Abbas (2021, էջ. 55).
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186)
  45. ↑ 45,0 45,1 Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Vaglieri (2021)
  46. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Ruffle (2011, էջ. 19)
  47. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Abbas (2021, էջ. 56)
  48. ↑ الطبقات الكبرى vol. 8. էջ 20.
  49. ↑ اليوسفي. موسوعة التاريخ الاسلامي vol. 2. էջ 214.
  50. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Bodley (1946, էջ. 147)
  51. ↑ Abbas (2021, էջեր. 33, 56)
  52. ↑ Bodley (1946, էջ. 147). Nasr & Afsaruddin (2021)
  53. ↑ Vaglieri (2021). Bodley (1946, էջ. 145)
  54. ↑ Abbas (2021, էջ. 56). Ruffle (2011, էջեր. 15, 16). Glassé (2001, էջ. 41). Ruffle (2012, էջ. 389)
  55. ↑ Abbas (2021, էջ. 56). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185)
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Abbas (2021, էջ. 56)
  57. ↑ Nasr & Afsaruddin, էջ. 2021). Abbas (2021, էջ. 56)
  58. ↑ Abbas (2021, էջ. 153). Hazleton (2009, էջ. 37). Nasr & Afsaruddin (2021). Meri (2006, էջ. 248)
  59. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Ruffle (2011, էջ. 20). Kelen (1975, էջ. 103)
  60. ↑ Kelen (1975, էջ. 103). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Ruffle (2011, էջ. 15). Campo (2009, էջ. 230)
  61. ↑ Ruffle (2011, էջեր. 23, 24)
  62. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 476)
  63. ↑ Ruffle (2011, էջեր. 21, 24)
  64. ↑ Abbas (2021, էջ. 102). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Campo (2009, էջ. 230)
  65. ↑ «(Quran 59:6-7)The spoils that Allah gave to His Apostle from them, you did not spur any horse for its sake, nor any riding camel, but Allah makes His apostles prevail over whomever He wishes, and Allah has power over all things. The spoils that Allah gave to His Apostle from the people of the townships, are for Allah and the Apostle, the relatives and the orphans, the needy and the traveler, so that they do not circulate among the rich among you. Take whatever the Apostle gives you, and relinquish whatever he forbids you, and be wary of Allah. Indeed Allah is severe in retribution». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  66. ↑ الأنصاري الزنجاني. الموسوعة الكبرى عن فاطمة الزهراء vol. 17. էջ 429.
  67. ↑ Günther (2005, էջ. 185). Vaglieri (2021)
  68. ↑ Bodley (1946, էջ. 289). Vaglieri (2021). Günther (2005, էջ. 185)
  69. ↑ Abbas (2021, էջ. 95)
  70. ↑ Meri (2006, էջ. 249)
  71. ↑ Meri (2006, էջեր. 248, 249). Mavani (2013, էջ. 116). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  72. ↑ 72,0 72,1 Bodley (1946, էջ. 328). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Abbas (2021, էջ. 104). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  73. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). The Editors of Encyclopaedia (2021). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  74. ↑ Abbas (2021, էջ. 102). Khetia (2013, էջ. 12). Sajjadi (2021)
  75. ↑ 75,0 75,1 Abbas (2021, էջ. 102). Khetia (2013, էջ. 13). Ruffle (2011, էջ. 25)
  76. ↑ «(Q59:6-7) The spoils that Allah gave to His Apostle from them, you did not spur any horse for its sake, nor any riding camel, but Allah makes His apostles prevail over whomever He wishes, and Allah has power over all things. The spoils that Allah gave to His Apostle from the people of the townships, are for Allah and the Apostle, the relatives and the orphans, the needy and the traveller, so that they do not circulate among the rich among you. Take whatever the Apostle gives you, and relinquish whatever he forbids you, and be wary of Allah. Indeed Allah is severe in retribution». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  77. ↑ Abbas (2021, էջեր. 101, 102). Ruffle (2011, էջ. 25). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186)
  78. ↑ Abbas (2021, էջ. 102). Madelung (1997, էջ. 50). Ruffle (2011, էջ. 26)
  79. ↑ Sajjadi (2021). Khetia (2013, էջ. 19). Abbas (2021, էջ. 102). Ruffle (2011, էջ. 25). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Hazleton (2009, էջ. 72). Aslan (2011, էջ. 121). The Editors of Encyclopaedia (2021)
  80. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Madelung (1997, էջ. 50). Hazleton (2009, էջ. 72). Abbas (2021, էջ. 102). Ruffle (2011, էջ. 25). Aslan (2011, էջ. 121)
  81. ↑ Madelung (1997, էջ. 50)
  82. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 561). Madelung (1997, էջ. 50). Aslan (2011, էջ. 121). Sajjadi (2021)
  83. ↑ Madelung (1997, էջ. 51)
  84. ↑ Hazleton (2009, էջեր. 73, 74). Madelung (1997, էջ. 51). Aslan (2011, էջ. 121)
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 Sajjadi (2021). Abbas (2021, էջ. 102). Khetia (2013, էջեր. 25, 26)
  86. ↑ Khetia (2013, էջ. 26)
  87. ↑ Abbas (2021, էջեր. 65, 66). Fitzpatrick & Walker (2014, էջեր. 7, 561, 705). Meri (2006, էջ. 249)
  88. ↑ Abbas (2021, էջ. 102). Khetia (2013, էջեր. 8, 47–57). Ruffle (2011, էջ. 25). Mavani (2013, էջեր. 116, 117). Meri (2006, էջ. 249). Sajjadi (2021)
  89. ↑ Khetia (2013, էջ. 53). Abbas (2021, էջ. 102)
  90. ↑ «(Q27:16) Solomon inherited from David, and he said, 'O people! We have been taught the speech of the birds, and we have been given out of everything. Indeed this is a manifest advantage.'». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  91. ↑ «(Q19:5-6) 'Indeed I fear my kinsmen, after me, and my wife is barren. So grant me from Yourself an heir who may inherit from me and inherit from the House of Jacob, and make him, my Lord, pleasing [to You]!'». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  92. ↑ Khetia (2013, էջ. 53). Ruffle (2011, էջեր. 15, 26)
  93. ↑ «(Q4:7) Men have a share in the heritage left by parents and near relatives, and women have a share in the heritage left by parents and near relatives, whether it be little or much, a share ordained [by Allah]». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  94. ↑ «(Q4:33) For everyone We have appointed heirs to what the parents and near relatives leave, as well as those with whom you have made a compact; so give them their share [of the heritage]. Indeed Allah is witness to all things». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  95. ↑ Aslan (2011, էջ. 122). Madelung (1997, էջեր. 50, 51). Khetia (2013, էջ. 29). Hazleton (2009, էջ. 73). Jafri (1979, էջեր. 46, 47)
  96. ↑ Aslan (2011, էջ. 122). Jafri (1979, էջեր. 46, 47)
  97. ↑ Aslan (2011, էջ. 122). Madelung (1997, էջեր. 42, 52, 213, 214). Abbas (2021, էջ. 94). Bowering (2013, էջ. 31)
  98. ↑ Aslan (2011, էջ. 122)
  99. ↑ Madelung (1997, էջ. 50). Mavani (2013, էջ. 116)
  100. ↑ Madelung (1997, էջեր. 17). Jafri (1979, էջեր. 14–16). Abbas (2021, էջ. 93)
  101. ↑ Madelung (1997, էջեր. 17)
  102. ↑ Mavani (2013, էջ. 116). Madelung (1997, էջ. 50). Jafri (1979, էջ. 47)
  103. ↑ Madelung (1997, էջ. 52). Hazleton (2009, էջ. 73). Aslan (2011, էջ. 122). Abbas (2021, էջ. 103). Khetia (2013, էջեր. 30, 31, 35). Bowering (2013, էջ. 31). Jafri (1979, էջ. 47). Mavani (2013, էջ. 117)
  104. ↑ Madelung (1997, էջ. 52). Khetia (2013, էջեր. 35, 36)
  105. ↑ 105,0 105,1 Abbas (2021, էջ. 103). Khetia (2013, էջեր. 35, 36). Ruffle (2011, էջ. 14). Fitzpatrick & Walker (2014, էջեր. 185, 186)
  106. ↑ 106,0 106,1 Abbas (2021, էջ. 102). Khetia (2013, էջեր. 25, 26)
  107. ↑ 107,0 107,1 Madelung (1997, էջ. 52)
  108. ↑ Meri (2006, էջ. 249). Sajjadi (2021). Ruffle (2011)
  109. ↑ الطبري‌ الصغير. دلائل الإمامة. էջ 134.
  110. ↑ Vaglieri (2021). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  111. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). The Editors of Encyclopaedia (2021). de-Gaia (2018, էջ. 56). Abbas (2021, էջ. 98)
  112. ↑ 112,0 112,1 Khetia (2013, էջ. 80)
  113. ↑ 113,0 113,1 Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). Hazleton (2009, էջ. 73). Abbas (2021, էջ. 103). Aslan (2011, էջ. 122). Mavani (2013, p. 117). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  114. ↑ Khetia (2013, էջեր. 82, 83)
  115. ↑ Khetia (2013, էջ. 83)
  116. ↑ Khetia (2013, էջ. 83). Abbas (2021, էջ. 104)
  117. ↑ Khetia (2013, էջեր. 83)
  118. ↑ Abbas (2021, էջ. 104). Khetia (2013, էջեր. 83–86)
  119. ↑ Abbas (2021, էջ. 104). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). de-Gaia (2018, էջ. 56). Khetia (2013, էջ. 82)
  120. ↑ Abbas (2021, էջ. 104). Campo (2009, էջ. 230)
  121. ↑ وفاء الوفاء vol. 3. էջ 93.
  122. ↑ Aslan (2011, էջ. 248)
  123. ↑ 123,0 123,1 Khetia (2013, էջ. 86)
  124. ↑ Khetia (2013, էջեր. 86, 87)
  125. ↑ Khetia (2013, էջ. 77). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 186). de-Gaia (2018, էջ. 56). Abbas (2021, էջ. 98)
  126. ↑ Bodley (1946, էջ. 53). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 20). Abbas (2021, էջ. 57). Nasr & Afsaruddin (2021). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  127. ↑ Ahmed (1998)
  128. ↑ «(Quran 53:3) Nor does he speak out of [his own] desire». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
  129. ↑ Khetia (2013, էջ. 36). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185). Abbas (2021, էջեր. 55, 56, 103)
  130. ↑ Abbas (2021, էջ. 103). Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185)
  131. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185). Abbas (2021, էջ. 98)
  132. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջեր. 185)
  133. ↑ Khetia (2013, էջ. 50)
  134. ↑ Campo (2009, էջ. 230). Meri (2006, էջ. 249)
  135. ↑ Rogerson (2006, էջ. 42). Campo (2009, էջ. 231). de-Gaia (2018, էջ. 56)
  136. ↑ Nashat (1983, էջ. 126)
  137. ↑ de-Gaia (2018, էջ. 56). Abbas (2021, էջ. 58). Ruffle (2011, էջ. 21)
  138. ↑ D'Alessandro, Anthony (2020 թ․ հունիսի 29). «Enlightened Kingdom Sets 'Lady Of Heaven'; Feature About Lady Fatima, Daughter Of Muhammad – Cannes». Deadline (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  139. ↑ «The Lady of Heaven». AMC Theatres. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  140. ↑ Fitzpatrick & Walker (2014, էջ. 185)
  141. ↑ «Iran marks Mother's Day». 2014 թ․ ապրիլի 20.
  142. ↑ Wendy S. DeBano (2009), «Singing against Silence: Celebrating Women and Music and the Fourth Jasmine Festival», in Laudan Nooshin (ed.), Music and the Play of Power in the Middle East, North Africa and Central Asia, Soas Musicology Series (illustrated ed.), Ashgate Publishing, էջ 234 (footnote 18), ISBN 9780754634577
  143. ↑ «Yearly Islamic Hijri Calendar 2018». IslamicFinder. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 25-ին.
  144. ↑ «Yearly Islamic Hijri Calendar 2019». IslamicFinder. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 25-ին.
  145. ↑ «Yearly Islamic Hijri Calendar 2020». IslamicFinder. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 25-ին.
  146. ↑ «Yearly Islamic Hijri Calendar 2021». IslamicFinder. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 25-ին.
  147. ↑ «Yearly Islamic Hijri Calendar 2022». IslamicFinder. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 25-ին.
  148. ↑ «Yearly Islamic Hijri Calendar 2023». IslamicFinder. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 25-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լրացուցիչ ընթերցանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրքեր և ամսագրեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շիական աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուննի աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Ֆաթիմա Զահրա հոդվածին
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆաթիմա Զահրա» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆաթիմա_Զահրա&oldid=10069736» էջից