Թաթարերեն

Թաթարերեն ; Татар теле
Տեսակ	կենդանի լեզու և բնական լեզու
Ենթադաս	Kipchak–Bulgar?
Երկրներ	Ռուսաստան, նախկին ԽՍՀՄ երկրներ, Լեհաստան, Թուրքիա, Ֆինլանդիա, Ռումինիա, Չինաստան, Ավստրալիա, ԱՄՆ
Շրջաններ	Թաթարստան, Բաշկորտոստան, Մոսկվա և Մոսկվայի մարզ, Չելյաբինսկի մարզ, Ուլյանովսկի մարզ, Սվերդլովսկի մարզ, Օրենբուրգի մարզ, Պերմի երկրամաս, Ուդմուրտիա և այլն
Խոսողների քանակ	5 200 000 մարդ (2015)
Վերահսկող կազմակերպություն	Republic of Tatarstan Academy of Sciences Galimcan İbrahimov Institute of Language, Literature, and Art?
Լեզվակիրների թիվը	5 427 318 (2010)
Ռեյտինգ	95
Գրերի համակարգ	կյուրեղագիր
IETF	tt
ԳՕՍՏ 7.75–97	тар 660
ISO 639-1	tt
ISO 639-2	tat
ISO 639-3	tat
	Tatar language Վիքիպահեստում

Թաթարերեն (թաթ.՝ թաթար թելե, թաթարչա/ tatar tele, tatarça), թաթարների ազգային լեզու, Թաթարստանի Հանրապետության ազգային լեզուն և Ռուսաստանի Դաշնությունում տարածված երկրորդ լեզուն^[4]։ Պատկանում է թյուրքական լեզուների ղփչաղական խմբին։

Նախկինում տերմինն օգտագործվում էր այդ թվում որպես որոշ թյուրքական լեզուների անվանում^[5].

Լեզվաաշխարհագրություն

Տարածվածություն և քանակություն

Տարածված է Թաթարստանում, Բաշկորտոստանում, Ռուսաստանի Մարի Էլի, Ուդմուրտիայի, Չուվաշիայի, Մորդովիայի, Չելյաբինսկի մարզի, Օրենբուրգի մարզի, Տյումենի մարզի, Ուլյանովսկի մարզի, Սամարայի մարզի, Աստրախանի մարզի, Սարատովի մարզի, Նիժնի Նովգորոդի մարզի, Պենզայի մարզի, Ռյազանի մարզի, Տամբովի մարզի, Կուրգանի մարզի, Տոմսկի մարզի, Պերմի երկրամասի որոշ շրջաններում, ինչպես նաև Ուզբեկստանի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Թուրքմենստանի առանձին շրջաններում։

2010 թվականի դրությամբ Ռուսաստանում թաթարերենով խոսող բնակիչների թիվը կազմում էր մոտ 4,28 միլիոն մարդ^[6] (5,1 միլիոն՝ 1989 թվականի դրությամբ)։ Թաթարերենը տարածված է նաև բաշկիրների, ռուսների, չուվաշների և մարիների, ինչպես նաև Ռուսաստանի որոշ այլ ժողովուրդների մեջ։

Թաթարերենի տիրապետումը տարբեր ազգերի կողմից

(500 հազարից ավել բնակչություն ունեցող ազգեր), 2002 թվականի դրությամբ

Ազգ	Տիրապետողների թվաքանակը
Թաթարներ	4 488 330
Բաշկիրներ	524 399
Ռուսներ	136 617
Չուվաշներ	68 624
Մարիներ	42 892
Ուդմուրտներ	26 242
Ղազախներ	9 909
Ադրբեջանցիներ	5 752
Մորդվաներ	3 970
Ուկրաինացիներ	3 688
Հայեր	1 608
Բելառուսներ	944
Չեչեններ	845
Գերմանացիներ	813
Կումիկներ	589
Լեզգիններ	376
Ավարներ	252
Օսեր	205
Բուրյաթներ	175
Դարգիններ	145
Կաբարդիններ	131
Ինգուշներ	100
Յակուտներ	46

Տարածվածությունն ըստ տարածաշրջանների, 2002 թվականի դրությամբ

Տարածաշրջան	Տիրապետողների թվաքանակը	%
Ռուսաստանի Դաշնություն	5 347 706	100
Կենտրոնական դաշնային շրջան	167 898	3,1
Մոսկվայի մարզ	29 731	0,6
ք. Մոսկվա	98 314	1,8
Հյուսիսարևմտյան դաշնային տարածաշրջան	46 781	0,9
ք. Սանկտ Պետերբուրգ	18 092	0,3
Հարավային դաշնային տարածաշրջան	128 670	2,4
Կրասնոդարի երկրամաս	17 600	0,3
Աստրախանի մարզ	56 317	1,1
Վոլգոգրադի մարզ	19 603	0,4
Մերձվոլգյան դաշնային տարածաշրջան	4 355 618	81,4
Բաշկորտոստանի Հանրապետություն	1 396 947	26,1
Մարի Էլ	40 632	0,8
Մորդովիա	43 825	0,8
Թաթարստան	2 014 517	37,7
Ուդմուրտիա	89 689	1,7
Չուվաշիա	39 968	0,7
Կիրովի մարզ	39 045	0,7
Նիժնի Նովգորոդի մարզ	41 513	0,8
Օրենբուրգի մարզ	138 299	2,6
Պենզայի մարզ	82 696	1,5
Պերմի մարզ	124 437	2,3
Սամարայի մարզ	102 905	1,9
Սարատովի մարզ	44 826	0,8
Ուլյանովսկի մարզ	156 319	2,9
Ուրալսկի դաշնային տարածաշրջան	466 207	8,7
Կուրգանի մարզ	17 544	0,3
Սվերդլովսկի մարզ	116 173	2,2
Տյումենի մարզ	189 880	3,6
Չելյաբինսկի մարզ	142 610	2,7
Սիբիրի դաշնային տարածաշրջան	158 385	3,0
Կրասնոյարսկի մարզ	29 282	0,5
Իրկուտսկի մարզ	16 622	0,3
Կեմերովի մարզ	29 574	0,6
Նովոսիբիրսկի մարզ	19 080	0,4
Օմսկի մարզ	35 766	0,7
Տոմսկի մարզ	13 349	0,2
Հեռավորարևելյան դաշնային տարածաշրջան	24 147	0,5

Թաթարերենը Թաթարստանում

Կազանի մետրոպոլիտենում գրառումը Թաթարստանի Հանրապետության երկու պետական լեզուներով

Թաթարերենը, ռուսերենի հետ հավասար, համարվում է Թաթարստանի Հանրապետության պետական լեզուն։ Թաթարստանում թաթարների բնակության վայրում գործում է կրթական և դաստիարակչական հաստատությունների ցանց, որտեղ կիրառվում է թաթարերենը։

Թաթարերենով հրատարակվում է կրթական, գեղարվեստական, հրապարակախոսական և գիտական գրականություն, լույս են տեսնում հարյուրավոր թերթեր և ամսագրեր, թաթարերենով վարում են բազմաթիվ ռադիո և հեռուստածրագրեր, աշխատում են թատրոններ։

Պատմություն

Ժամանակակից թաթարերենը իր գոյության ընթացքում մեծ փոփոխությունների է ենթարկվել, կազմավորվել է թյուրքական լեզուների բուլղարական, ղփչաղական և չաղաթայական բարբառներից։ Լեզվի վրա մեծ ներգործություն է ունեցել ուգրո-ֆիննական (հին հունգարական, մարիական, մորդովական, ուդմուրտական լեզուները, արաբերենը, պարսկերենը, ռուսերենը)։

XIX դարի երկրորդ կեսից միջին բարբառի հիման վրա սկսում է ձևավորվել ժամանակակից թաթարերենի ազգային լեզուն, որն ավարտվում է XX դարում։ Թաթարերենի վերաձևավորման մեջ կարելի է առանձնացնել երկու փուլ՝ XIX դարի երկրորդ կեսը և XX դարի սկիզբը (մինչև 1905 թվականը) և 1905 —1917 թվականները։

Ժամանակակից գրական թաթարերենը իր հնչյունաբանությամբ և բառապաշարով մոտ է միջին բարբառին, իսկ ձևաբանական կառուցվածքով՝ միշարյան (արևմտյան բարբառին)^[7]։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ «2002 թվականի մարդահամարի տվյալներ». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
↑ Ethnologue: Languages of the World / M. P. Lewis, G. F. Simons, C. D. Fennig — 18 — SIL International, 2015.
↑ Ethnologue — Dallas, Texas: SIL International, 2006.
↑ ««Вот какие мы - россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года»». Российская газета — В статье в частности приводятся данные по национальному составу населения и распространённости языков в России. Татарский следует сразу за английским, однако последний, в отличие от первого, не является ни национальным, ни государственным языком РФ. 22.12.2011. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 11-ին.
↑ Виктор Владимирович Виноградов Языки народов СССР: Тюркские языки. — Институт языкознания АН СССР, 1966. — С. 139.
↑ «Перепись-2010». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
↑ Ахатов Г. Х. Татарская диалектология. Средний диалект (учебник для студентов вузов). Уфа, 1979.

Գրականություն

Абдуллина Р. С. Орфография и орфоэпия современного татарского языка = Хәзерге татар теленең орфографиясе һәм орфоэпиясе. — Казань: Магариф, 2009. — 239 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7761-1820-3
Ахатов Г. Х. Татарская диалектология = Татар диалектологиясе (учебник для студентов высших учебных заведений). — Казань, 1984. — 215 с. — 3000 экз.
Ахатов Г. Х. Лексика татарского языка. — Казань, 1995. — 93 с. — 5000 экз. — ISBN 5-298-00577-2
Ахунзянов Г. Х. Русско-татарский словарь. — Казань, 1991.
Диалектологический словарь татарского языка. — Казань, 1993.
Закиев М.З. Татарский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 357—372. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6
Нуриева А. Орфографический словарь татарского языка. — Казань, 1983—84.
Русско-татарский словарь / Под ред. Ф. А. Ганиева. — М., 1991.
Сафиуллина Ф. С., Закиев М. З. Современный татарский литературный язык. — Казань, 1994.
Татарская грамматика. В 3-х т. — Казань, 1993.
Татарско-русский словарь / Сост. К. С. Абдразаков и др.. — М., 1966.
Татарско-русский словарь / Под ред. Сабирова Р. А..
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев (ред.). — М., 2002.
Фразеологический словарь татарского языка / Г. Х. Ахатов (автор-составитель). — Казань, 1982. — 177 с. — 3000 экз.
Харисова Ч. М. Татарский язык: справочник. — Казань: Магариф, 2009. — 200 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7761-2060-2
Якупова Г. К. Библиография по татарскому языкознанию (1778—1980). — Казань, 1988.

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թաթարերեն» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 119)։

[1] «2002 թվականի մարդահամարի տվյալներ». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.

[_6fee8954d14f6916-2] Ethnologue: Languages of the World / M. P. Lewis, G. F. Simons, C. D. Fennig — 18 — SIL International, 2015.

[3] Ethnologue — Dallas, Texas: SIL International, 2006.

[4] ««Вот какие мы - россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года»». Российская газета — В статье в частности приводятся данные по национальному составу населения и распространённости языков в России. Татарский следует сразу за английским, однако последний, в отличие от первого, не является ни национальным, ни государственным языком РФ. 22.12.2011. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 11-ին.

[5] Виктор Владимирович Виноградов Языки народов СССР: Тюркские языки. — Институт языкознания АН СССР, 1966. — С. 139.

[6] «Перепись-2010». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.

[7] Ахатов Г. Х. Татарская диалектология. Средний диалект (учебник для студентов вузов). Уфа, 1979.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]