Ama

Ama shipialu'u wayuu

Niyaakuwa centauro icha partenón

Belerofonte otta Quimera (425–420 n. C)

Ejeerajuushi nutuma Ange Vergèce (Francia, 1554).

Ama (alijunaiki: caballo) wane mürülü pienchisü süsa'a, miyo'u sunulü, eküshi alama otta müsia mojuui.

Wane mürülü e'ejetuu nütüma chi wayuukai; mürülü jümülüin wayuu, jümaiwale'e ma'i aapajuushi namüin naa wayuu eejanaka nutuma chi pülashikai, ja'ujee ni'rüin nümülian wayuu jüka nü'üi, alumajunüshi(sü) jüpüla e'ejenaa, otta müsia jutuma wayuu eekai eein ama jüma'ana, wayuu washirü, kojutushii atumaa ja'ujee amaajuchin, na wayuu epijüliikana otta arüleejüliikana ama, epijaashi ama jüpüla e'ejetaa, jüpüla awatawaa, arüleejia, otta müsia apalaalajia, süpüla o'nooya.

Nukuwa'ipa ama nümaiwa

Chi amakai, etnüshi sümaiwa maka saa'in wane mürülü miyo'u, katchinkai ma'i, anachoshii ma'i, wuleshi nia o'upa'alu'u; antünaa anainchi sulu'u karalo'uta eere akuwentajünüin nüchikuwa, aju'itüshi no'uyaakuwa sulu'u sütneetse alijuna wattajee.

Eesü wane pütchi na'u chi amakai, naküjala na griego icha jümaiwa, sulu'u naküjalaka na griego manükalü, eeshinka wane ama icha jümaiwa, akatsa'a chi amakai chia sünainjee tü nikiika sünainmüiree nüse'erü müshii na'in wane wayuu, katünashi müinka na'in wane wayuu, jo yalejee sünainjee nüse'erü a'wanajaasü sünainmüin nütapa'ala wane ama, chi wuchiikai chia "centauro" nünülia natuma, kepiapü'üshi icha Tesalia, müsü tü pütchika naküjalaka na griego münakalü.

Jo wane naküjala na griego münaka shia tüü: eeshinka wane ama "Pegaso" nünülia, chi amakai pegaso katünashi, niaja'a chi palajachikai ama o'unakai iipünaamüin nanainmüin na pülashiikana eere naya kepiain sulu'u wane mma Olimpo münüsü, chi amakai chia nümülüin chi shikiipü'ükai na pülashiikana, Zeus nünülia. Tü aküjalaka tüü cheje'ewalü sulu'u wane mma Grecia münüsü.

Otta eesü wane'eyan süküjala alijuna na'u chi amakai, naashin eepü'üsü wane ama "Unicornio" münüshin, chi amakai chia ko'uwashi nii'ipo'upünaa, akatsa'a waneeshin tü nu'uwaka, chi amakai chia ja'yasü sulu'u tü naküjalaka na alijunaka kepiashiikana sulu'u tü mma Europa münaka, wane ama pülashi süka jamüin ee'iyalaashi ne'e sümüin alijuna eekai lotoshaatain sukuwa'ipa.

Ama namüin na wayuukana

Wayuu toolo amoushi

Tü amakalü namüin na wayuukana aküjasü süchiki kapülainyuu, yala'yalaa, kojutaa akuwa'ipa, anaa, aküjasü süchiki sünain anashin wayuu, chi wayuu kama'anakai shia e'nnajüshi ma'i sutuma tü mürütka eekalü nüma'ana.

Cho'ujaasü süpüla awaraijawaa, ayoujirawaa, ne'ejena. Maka eere wane alapajaa, chi wayuu kama'anakai wane ama, o'unushi saa'u, ne'ejena müsia shia; arütkaashi sünaimüin, jai'tairüa wattain shia, motso'osü nukua sulu'u. Nnojotsü aijünüin wüin saa'u ama; shia tü püliikükalü aapaakanaka süpüla tü a'yatawaakalü tia.

Chi amakai aküjashi süchiki washiraa otta aküjashii süchiki wayuu eekai anain nukuwa'ipa otta eekai jouuluin mürülü nüma'ana. Icha jümaiwa nnojoluiwa'a tü kemionka otta tü mooto jo eekai eein joolu'u, niapü'üshi chi amakai o'unakai sünain kasa supushuwa'a süka jamüin jamaamain nukua soo'opünaa tü jasaika otta sulu'u wopu eepünaale naya.

Eeyülia ama joolu'u, eeyülia wayuu kama'anaka ama müinma yaa, nama'anasü süka jamüin nnojotsü kojutuin otta mapüleesalü tü epijaaka mürülü wuna'apü. Akatsa'a tü kemionka kojutashaatasü sülia namüin na wayuu nnojotka akanajüin nneerü.

Sünain wane anaatawaa pütchi, sünain wane maünaa otta sünain wane achuntaa jieyuu achuntunapü'üshi shikii ama süpüla awalaajawa süpaünaa wane wayuu, wane kasachiki otta wane kasa eekai juyaalain.

Ama sümaa e'ejetuuin

Ama e'ejetuukai(lü) anasü ma'i niinase, nujuleenain, nipeyonse, nukutpeetse, nukushpalajana a'nennüshii ma'i walawaire nujuitui chi wayuu ke'ejenakai, ne'ejena sünain a'yatawaa, sünain mekeerüü, ne'ejena sünain alapajaa, ne'ejena wane anüliee, ne'ejena wane pütchipü'üi sünain e'ikajawaa pütchi. Eesü süpüla ne'ejenain wane wayuu toolo otta wane wayuu jierü. Otta eesü müleka nuwate'erüin sünain tü shaitaa kanüliakalü awate'era ama.

Nüshein chi amakai

1. Sünainjana shakuma
2. Uleena
3. Türiiya
4. Wo'olu

Tü amakalüirua sünain tü aashiajawaaka

Naküjala na atüjaka süpüleerua ashajaa süchiki tü wayuukalüirua icha jümaiwa, tü amakalüirua aapaanüsü sutuma tü wayuukalüirua sünainjee nakuwa'ipa na alijunaka, süka jamüin nayalajüin süka sülia ichii, ipa, wunu'u, kaa'ula otta mürülü eejatüka nama'ana wanaa sümaa nantüin na alijunaka sotpa'amüin tü palaaka.

Na alijunaka motpü'üshi neema na wayuukana süka jamüin jashichin ma'in naya. Wanaa sümaa tia, na alijunaka katatawaisü tü nakuwa'ipaka, eeshi na alijuna ingleses, otta eejatü na alijunaka españoles, na ingleses a'aleewajaashin namaa na wayuukana shi'iree nasütüin tü mmapa'akalü eejatüka najapülu'u na españoles.

Tü wayuukalüirua icha jümaiwa nayalajüin tü amakalüirua noulia na alijunaka, yalejee ekirajaashin naya sünain amouwa'a eepünaale naya waraittüin.