પક્ષી

Bird વિષય પર વધુ જાણવા માટે જુઓ:
	શબ્દકોશ
	પુસ્તકો
	અવતરણો
	વિકિસ્રોત
	દ્રશ્ય-શ્રાવ્ય માધ્યમો અને ચિત્રો
	સમાચાર
	અભ્યાસ સામગ્રી

પક્ષી; Temporal range: Late Jurassic–Recent, 150–0Ma PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
	Scarlet Robin, Petroica boodang
વૈજ્ઞાનિક વર્ગીકરણ
Domain:	Eukaryota
Kingdom:	Animalia
Subkingdom:	Eumetazoa
(unranked)	Bilateria
Superphylum:	Deuterostomia
Phylum:	Chordata
Subphylum:	Vertebrata
Infraphylum:	Gnathostomata
Superclass:	Tetrapoda
(unranked)	Amniota
(unranked)	Diapsida
(unranked)	Archosauria
Class:	Aves; Linnaeus, 1758
Subclasses & orders
	About two dozen modern orders and several extinct orders and subclasses;

પક્ષીઓ એ 'ગણગણતો (વર્ગ એવ્સ) 'નો (પ્રકાર ઉડાન ભરતો, બે પગવાળો, ગરમીથી ટેવાયેલો, (તાપમાન પ્રમાણે ઘડાયેલો) કરોડ ધરાવતો પ્રાણી વર્ગ છે જે ઇંડા મૂકે છે.અને તેને પોતાના શરીરની ગરમીથી સેવતો કરોડ ધરાવતો પ્રાણી વર્ગ છે. આ વર્ગમાં આશરે 10,000 જેટલી જાતિઓ અસ્તિત્વ ધરાવે છે, જે તેમને અત્યંત મોટી સખ્યામાં બે પગના કરોડ વાળા પ્રાણી બનાવે છે. તેઓ આર્કટિકથી લઇને એન્ટાર્કટિક સુધી તેમની શારીરિક ક્ષમતા અનુસાર (ઇકોસિસ્ટમ)વ્યવસ્થામાં વસે છે. પક્ષીઓની શ્રેણીનું કદ 5 cm (2 in) ગણગણતી મધમાખીથી લઇને 3 m (10 ft) શાહમૃગસુધીનો સમાવેશ થાય છે. બચેલા અવશેષો સુચવે છે કે પક્ષીઓની જાતિ આશરે 150-200 વર્ષો પહેલાથી જ્યુરાસિકના ગાળા દરમિયાનથી પક્ષી જેવા પગવાળા ડાયનાસોર થી વિકસતી આવી છે અને અગાઉ 140-145 વર્ષો પહેલા મૃત જ્યુરાસિક આર્કાઓપ્ટેરિક્સ, જાણીતુ પક્ષી હતું. ફક્ત ડાયનાસોરના જૈવિક જૂથો કરોડો વર્ષો પહેલાના ભૂસ્તર યુગમાં આશરે 65.5 કરોડો વર્ષો પહેલા અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા તેથી મોટા ભાગના પક્ષીશાસ્ત્રના લોકો તેને પક્ષી તરીકે ઓળખે છે.

આધુનિક પક્ષીઓને પીછાઓ, દાંત વિનાની ચાંચ, કઠોર આવરણવાળા ઇંડાઓના મૂકવાથી, ઊંચો ચયાપચયનો દર, ચાર છિદ્રોવાળા હૃદય અને હળવા પરંતુ મજબૂત હાડપિંજરની રીતે અલગ પાડવામાં આવે છે. ઘણા પક્ષીઓ સુધારેલો અગ્ર પૃષ્ઠ તરીકે પાંખો ધરાવે છે અને મોટા ભાગના ઉડીશકે છે, જેમાં ઉડી ન શકતા હોય તેવા પક્ષીઓ, પેન્ગ્વિન, અને અસંખ્ય વિવિધ પ્રકારના મોટા ભાગે આઇલેન્ડમાં જોવા મળતી જાતિઓના પક્ષીઓ સહિતના અપવાદ છે. પક્ષીઓ પણ વિશિષ્ટ પ્રકારની પાચન અને શ્વસન પ્રક્રિયાધરાવે છે જે ઉડાન ભરવા માટે મોટા પ્રમાણમાં સ્વીકાર્ય છે. કેટલાક પક્ષીઓ, ખાસ કરીને કોરવિડ અને પોપટ, અત્યંત બુદ્ધિશાળી પ્રાણીજાતિઓમાંના છે; મોટા ભાગની પક્ષીઓની જાતો ટુલ્સ (સાધનો)નું ઉત્પાદન અને તેનો વપરાશ કરતી જોવા મળી છે અને મોટા ભાગની જાતિઓ તેમની પેઢીઓમાં સાંસ્કૃતિક માહિતી આપલેનું પ્રદર્શન કરે છે.

અમુક જાતો લાંબા ગાળાનું વાર્ષિક સ્થળાતંરકરે છે, અને અમુક ટૂંકા ગાળાની અનિમિયત હેરફેર કરે છે. પક્ષીઓ સામાજિક હોય છે; તેઓ દાર્શનિક સંકેતો અને અવાજો અને ગીત ગાઇને સંદેશાવ્યવહાર કરે છે, અને સહકારયુક્ત સંવર્ધન અને શિકાર, લૂંટફાટ કરનારા પ્રાણીઓ તરીકે ટોળામાં રહેવું અને ટોળાશાહી કરવી સહિતની સામાજિક વર્તણૂંકમાં ભાગ લે છે. પક્ષીઓની જાતિઓની વિશાળ બહુમતી સામાજિક રીતે એક વિવાહીત હોય છે, સામાન્ય રીતે એક સંવર્ધન સીઝન માટે, કોઇકવાર વર્ષો સુધી અને જીવનપર્યંત તો ભાગ્યેજ હોય છે. અન્ય જાતો કે જે સંવર્ધન વ્યવસ્થા ધરાવે છે તે પોલીજિનસ ("અસંખ્ય માદાઓ") અથવા, ભાગ્યે જ, પોલીન્ડ્રોસ ("અસંખ્ય નર પક્ષીઓ") છે. ઇંડાઓ સામાન્ય રીતે માળામાં મૂકવામાં આવે છે અને માતાપિતા દ્વારા સેવવામાંઆવે છે. ઇંડામાંથી બહાર નીકળ્યા બાદ મોટા ભાગના પક્ષીઓ માતાપિતા દ્વારા સંભાળનો વિસ્તરિત સમય ધરાવે છે.

મોટે ભાગે શિકાર અથવા ખેતર મારફતે ખોરાક મેળવવાના એક સ્ત્રોત તરીકે અમુક જાતો આર્થિક અગત્યતા ધરાવે છે. કેટલીક જાતો, ખાસ કરીને સોન્ગબર્ડ અને પોપટ, પાલતુ તરીકે જાણીતા છે. અન્ય ઉપયોગોમાં ખાતર તરીકે પક્ષીઓના ચરક(હગાર)નો સમાવેશ થાય છે. પક્ષીઓ માનવ સંસ્કૃતિના તમામ પાસાઓ જેમ કે ધર્મથી લઇને કવિતા સુધી અને લોકપ્રિય સંગીતને આગવી રીતે આવરીલે છે. 17મી સદી અને તેનાથી પણ આગળના 100 વર્ષો પહેલા માનવીય ગતિવિધિઓના પરિણામે 120-130 જાતો નામશેષ થઇ ગઇ છે. હાલમાં આશરે 1,200 જેટલા પક્ષીઓની જાતો માનવીય પ્રવૃત્તિઓના કારણે નામશેષ થવાનું જોખમ અનુભવી રહી છે, જો તેમને રક્ષવાના માર્ગો હાલમાં હાથ ધરાઇ રહ્યા છે.

વિકાસ અને વર્ગીકરણ

પક્ષીઓની પ્રથમ વર્ગીકરણ ફ્રાંસિસ વિલ્લુઘબી અને અને જોહ્ન રાયદ્વારા તેમના 1676 વોલ્યુમ ઓર્નિથોલોગી માં વિકસાવવામાં આવ્યું હતું.^[૨] કાર્લોસ લિનાઅસેહાલમાં જે ઉપયોગમાં છે તેવી વર્ગીકૃત્ત વર્ગીકરણ કરવા માટે 1758માં તે કાર્યમાં સુધારા કર્યા હતા.^[૩] પક્ષીઓને લિનાયન વર્ગીકરણમાં જૈવિક વર્ગ ગણગણાટ તરીકે અલગ પાડવામાં આવ્યા છે. ફિલોજેન્ટિક વર્ગીકરણ ગણગણાટને ડાયનાસોર જૈવિક જૂથ થેરોપોડામાં મૂકે છે.^[૪] એવ્સ અને પેટા જૂથ, જૈવિક જૂથ ક્રોકોડોલીયા, બન્ને સાથે પેટે ઘસાઇને ચાલતા જૈવિક જૂથ આર્કોસોરીયાના એક માત્ર જીવતા પ્રાણી છે. ફિલોજેન્ટિકલી,એવ્સને આધુનિક પક્ષીઓ અને આર્કાઇયોપ્ટેરિક્સ લિથોગ્રાફિકા ના નજીકના તાજેતરના પૂર્વજની ઉતરતી જાતિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.^[૫]

મૃત્ત જ્યુરાસિક (આશરે 150-145 મિલીયન વર્ષો પહેલાના)ટિથોનિયમ તબક્કા પરથી આર્કાઇયોપ્ટેરિક્સ આ વ્યાખ્યા હેઠળ પક્ષી તરીકે જાણીતા હતા. અન્યોમા,જેક્સ ગૌથિયર અને ફિલોકોડેવ્યવસ્થાને વળગીને રહેનાર સહિતનાએ એવ્સને ફક્ત આધુનિક પક્ષી જૂથને સમાવવા માટે ઓળખી કાઢ્યા છે. ફક્ત અવશષોમાંથી જ બાકાત રહેલા અને તેમને સોંપણી દ્વારા આ કરવામાં આવ્યું છે, તેને બદલે બે પગવાળા ડાયનાસોર જેમ પ્રાણીઓના પરંપરાગત વિચારના સંબંધ આર્કાઇઓપ્ટેરિક્સ ના પ્લેસમેન્ટ વિશ અનિશ્ચિતતાઓ દૂર કરવાના ભાગરૂપે એવિલે^[૬] હોય છે.

દરેક આધુનિક પક્ષીઓ નિયોર્નિથેસ પેટાવર્ગમાં આવે છે, જે બે પેટાવિભાગો ધરાવે છે: પાલેઓગ્નેથે, જેમાં મોટા ભાગના ઉડી શકતા હોય તેવા પક્ષીઓ જેમ કે શાહમૃગો, અને જંગલી નિયોગ્નેથે, જેમા દરેક અન્ય પક્ષીઓનો સમાવેશ થાય છે. ^[૪] ^[૭]લાઇવઝે અને ઝુસીએ તેમને "જૂથ"નો દરજ્જો આપ્યો હોવા છતાં આ બન્ને પેટાવિભાગોને ઘણી વાર સુપરઓર્ડરનો દરજ્જો આપવામાં આવે છે. ^[૪] વર્ગીકરણ વિષ્યદ્રષ્ટિકોણ પર આધાર રાખીતા, હાલમાં અસ્તિત્વ ધરાવતા પક્ષીઓના જાતિ 9800^[૮]થી 10,050ની છે.^[૯]

ડાયનોસોર અને પક્ષીઓની ઉત્પત્તિ

અવશેષો અને જૈવિક પૂરાવાઓને આધારે, મોટા ભાગના વૈજ્ઞાનિકો સ્વીકારે છે કે પક્ષીઓ બે પગવાળા ડાયનાસોરના વિશિષ્ટ પ્રકારના પેટા જૂથો છે.^[૧૦] વધુ ખાસ રીતે, તેઓ બે પગવાળા પક્ષીઓના જૂથ જેમ કે મેનીરાપોતોરા ના સભ્યો છે જેમાં અન્યો ઉપરાંત ડ્રોમાસૌર અને ઓવીરાપ્ટોરિડ્ઝ નો સમાવેશ થાય છે.^[૧૧] વૈજ્ઞાનિકો જેમ પક્ષીઓને લાગે વળગે છે તેમ વધુ એવિયન સિવાયના થેરોપોડ્ઝ શોધે છે, અગાઉ પક્ષીઓ સિવાયના અને પક્ષીઓ વચ્ચેનો સ્પષ્ટ તફાવત હવે અસ્પષ્ટ બન્યો છે. તચાજેતરમાં જ ઉત્તર પૂર્વ ચીનના લિયોનીંગ વિસ્તારમાં તાજેતરમાં કરાયેલી શોધ દર્શાવે છે કે અસંખ્ય નાના થેરોપોડ ડાયનાસોરને પીછા હતા, જે આ અનિશ્ચિતતાઓમાં ફાળો આપે છે. ^[૧૨]

સમકાલીન પાલેન્ટોલોજીમાં સંમતિદર્શક દ્રષ્ટિકોણ એ છે કે પક્ષીઓ એવ્સ, ડેઇનોનીકોસૌરના નજીકના સંબંધી છે, જેમાં ડ્રોમાસૌરિડ અને ટ્રૂડોન્ટીડનો સમાવેશ કરે છે. આ તમામ ત્રણેય સાથે પારાવેસ તરીકે કહેવાતા એક જૂથની રચના કરે છે. મૂળભૂત ડ્રોમાસૌર મઇક્રોરેપ્ટોર જે ગુણધર્મો ધરાવે છે તેણે કદાચ તેને ધીમેથી ચાલવા કે ઉડવા માટે સહાય કરી હશે. મોટા ભાગના મૂળભૂત ડેઇનોનીકોસોર્સ ઘણા નાના છે. મળેલા પૂરાવાઓ એ શક્યતામાં વધારો કરે છે કે તમામ પારાવિયન્સના પૂર્વજોકદાચ વૃક્ષો જેવા હશે, અને/અથવા તેઓ કદાચ ધીમે ધીમે ચાલી શકતા હશે. ^[૧૩]^[૧૪]

મૃત્ત જ્યુરાસિક આર્કાઇઓપ્ટેરિક્સ મળી આવેલ સૌપ્રથમ વિખ્યાત સંક્રાંતિ અવશેષછે અને તે વીતી ગયેલી 19મી સદીમાં વિકાસની થિયરીને ટેકો પૂરો પાડે છે. આર્કાઇઓપ્ટેરિક્સ સ્પષ્ટ રીતે પેટે ઘસીને ચાલતા પ્રાણીઓ જેવા ગુણધર્મો ધરાવે છે: દાંત,નહોરવાળી આંગળીઓ, અને લાંબી ગરોળી જેવી લાંબી પૂછડી ધરાવે છે પરંતુ, તે ઉડી શકે તેવા પીછાઓ સાથે જે આધુનિક પક્ષીઓની ઓળખ છે તેવી સુંદર પાંખ ધરાવે છે. તેને આધુનિક પક્ષીઓના સીધા પૂર્વજ તરીકે ગણી શકાતા નથી, પરંતુ તે સૌથી જૂના અને અત્યંત જૂનવાણી એવ્સ અથવા એવિયેલના જાણીતા સભ્ય છે અને સંભવતઃ તે ખરા પૂર્વજ સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે.^[૧૫]

વૈકલ્પિક થિયરી અને વિવાદો

પક્ષીઓની ઉત્પત્તિઓના અભ્યાસમાં ઘણા વિવાદો છે. અગાઉની અસંતિઓમાં, પક્ષીઓ ડાયનાસોર અથવા વધુ જૂના આર્કોસોરમાંથી વિકાસ પામ્યા છે કે કેમ. ડાયનાસોરની જાતિમાં ઓર્નિથિશિયા અથવા થેરોપોડ ડાયનાસોર વધુ શક્ય પૂર્વજો હતા કે કેમ તે અંગ મતમતાંતર પ્રવર્તી રહ્યા છે. ^[૧૬] ઓર્નિથીશિયન (પક્ષી જેવા ઢાળવાળા)ડાયનાસોર આધુનિક પક્ષીઓ જેવો ઢાળ ધરાવતા હોવા છતાં, પક્ષીઓ સૌરિશિયા (ગરોળી જેવા ઢાળવાળા) ડાયનાસોર જેવા હોવાનું મનાય છે અને તેથી તેથી જ તેમનો પૃષ્ઠ ભાગ સ્વતંત્ર રીતે વિકસ્યો હશે. ^[૧૭] હકીકતમાં, પક્ષી જેવો પૃષ્ઠ ભાગ થેરિઝીનોસૌરિડે તરીક જાણીતા થેરોપોડ્ઝના વિશિષ્ટ જૂથમાં ત્રીજી વખત વિકાસ પામ્યો હશે. થોડા વૈજ્ઞાનિકો સુચવે છે કે પક્ષીઓ ડાયનાસોર નથી, પરંતુ તેઓ ભૂતકાળના આર્કાસોર જેવા લોંગીસ્ક્વોમા પરથી ઉદભવ્યા છે. ^[૧૮]^[૧૯]

પક્ષીઓનો પ્રારંભિક વિકાસ

Aves

Archaeopteryx

Pygostylia

Confuciusornithidae

Ornithothoraces

Enantiornithes

Ornithurae

	Hesperornithiformes

	Neornithes

મૂળભૂત પક્ષીઓનો વિકાસ કાળ ચિયાપ્પે 2007 બાદ સરળ થયો હતો. ^[૨૦]

ક્રેટાશિયસ સમયગાળા (135-145 મિલીયન વર્ષો પહેલા) દરમિયાન પક્ષીઓ બહોળા વિવિધ સ્વરૂપોમાં વૈવિધ્યકૃત્ત થયા હતા. ^[૨૦] અસંખ્ય જૂથોએ જૂના કાળની લાક્ષણિકતાઓજેમ કે નહોરવાળી પાંખો અને દાંતજાળવી રાખી હતી, જોકે બાદમાં અસંખ્ય પક્ષી જૂથોમાં આધુનિક પક્ષીઓ (નિયોર્નીથેસ)સહિત સ્વતંત્ર રીતે ખોવાઇ ગયા હતા. પ્રારંભના સ્વરૂપો જેમ કે આર્કાઇઓપ્ટેરિક્સ અને જેહોલોર્નિસ , તેમણે તેમના પૂર્વજોની લાંબા હાડકાવાળી પૂંછડીઓ જાળવી રાખી હતી,^[૨૦] જ્યારે વધુ આધુનિક પક્ષીઓની પૂંછડીઓ પાયગોસ્ટાલીયાના સમૂહમાં પાયગોસ્ટાઇલ ના આગમન સાથે ટૂંકી હતી.

પ્રથમ મોટા, ટૂંકી પૂછડીઓ વાળા પક્ષીઓના વિવિધ વંશે એનાન્ટીઓર્નિથીસ , અથવા "વિરુદ્ધ પક્ષીઓ"નો વિકાસ કર્યો હતો, આવા નામ એટલા માટે હતા કે તેમના ખભાના હાડકાઓ આધુનિક પક્ષીઓની તુલનામાં વાંકા હતા. એનાન્ટીયોઓર્થનિસે ઇકોલોજિકલ જગ્યામાં મોટું સ્થાન લીધું હતું, રેતીમાં તપાસ કરતા શોરબર્ડઝ અને માછલી ખાનારાથી લઇને ઝાડમાં ખાડો પાડતા અને બિયા ખાતા પક્ષીઓનો સમાવેશ થાય છે. ^[૨૦] વધુ આધુનિક વંશો પણ માછલી ખાવામાં પાવરધા હતા, જેમાં ઉપરની સપાટી પર ચાલતા દરિયાઇ પક્ષી કે જે ઇચથ્યોર્નિથીસ ("માછલી પક્ષી")નો સમાવેશ થાય છે.^[૨૧] મેસોઝોઇક દરિયાઇ પક્ષીઓનો એક ઓર્ડર, હેસ્પરઓર્નિથીફોર્મસ, દરિયાઇ પર્યાવરણમાં માછળીઓના શિકાર માટે અત્યંત સ્વીકાર્ય બની ગયા હતા કે તેમણે ઉડવાની ક્ષમતા ગુમાવી દીધી હતી અને તેમને પાણી પર રમતા પક્ષી જ બનાવી દીધા હતા. તેમની ભારે લાક્ષણિકતાઓ છતા, હેસ્પરઓર્નિથીફોર્મસ કેટલાક આધુનિક પક્ષીઓના નજીકના લક્ષણો રજૂ કરે છે. ^[૨૦]

પ્રાગૈતિહાસિક પક્ષી દરજ્જાઓઃ વર્ગીકરણ

આ ફક્ત અવશેષયુક્ત નમુનાઓ પરથી જાણીતી પ્રાગૈતિહાસિક પક્ષીઓની યાદી છે. ઘણા પ્રાગૈતિહાસિક પક્ષી દરજ્જાઓનો ફક્ત બહુ ઓછા વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા ઉપયોગ કરવામાં આવે છે કેમ કે તેઓ ફક્ત થોડા જ દરજ્જા(ઓર્ડર)ઓ (અથવા એક જ), પરિવાર, ઉત્પત્તિ અને જાતિઓ ધરાવે છે.

ઓર્ડર†આર્કાઇયોપ્ટેજીફોર્મસ
ઓર્ડર†જેહોલોર્નિથીફોર્મસ
ઓર્ડર †ઓમનીવોરોપ્ટેરિજીફોર્મસ
ઓર્ડર†કોન્ફ્યુશિયસઓર્નિથીફોર્મસ
ઓર્ડર †પેટાગોપ્ટેરિગીફોર્મસ
પેટાવર્ગ†એનાન્ટીયોઓર્નિથીસ
- ઓર્ડર †ઇબરોમેસોઓર્નિથીફોર્મસ
- ઓરડર †લોંગીપ્ટેરિગીફોર્મસ
- સુપરઓર્ડર †ઇયુઇનાન્ટીઓર્નિથીસ
  - ઓર્ડર†એબેરેશિયોડોન્ટુઇફોર્મસ
  - ઓર્ડર†એલેક્સઓર્નિથીફોર્મસ
  - ઓર્ડર†ગોબીપ્ટેરિગીફોર્મસ
  - ઓર્ડર †કેથેઓર્નિથીફોર્મસ
  - ઓર્ડર †ઇનાન્ટીઓર્નિથીફોર્મસ
ઓર્ડર†લીયાઓનિનગોર્નીથીફોર્મસ
ઓર્ડર†યૂરોલિમનોર્નિથીફોર્મસ
ઓર્ડર†પાલેકર્સોર્નિથીફોર્મસ
ઓર્ડર†ગાનસુઇફોર્મસ
ઓર્ડર†યાનોર્નિથીફોર્મસ
પેટાવર્ગ†હેસ્પરઓર્નિથીસ
- ઓર્ડર †હેસ્પરઓર્નિથીફોર્મસ
પેટાવર્ગ†ઇચથ્યોર્નિથીસ
- ઓર્ડર †ઇચથ્યોર્નિથીસફોર્મસ

આધુનિક પક્ષીઓના વિકીરણ

દરેક આધુનિક પક્ષીઓનો સમાવેશ કરતા પેટાવર્ગ નિયોર્નિથીસ, વેગાવીસ ની શોધને કારણે હવે ક્રેટાશિયસ^[૨૨]ના અંતે કેટલા મૂળ વંશમાં વિકાસ પામ્યા હોવાની રીતે જાણીતા છે અને તેનું બે સુપરઓર્ડરમાં પાલેગ્નેથે અને નિયોગ્નેથેમાં વિભાજન થયું છે. પાલેગ્નેથમાં મધ્ય અને દક્ષિણ અમેરિકા અને રેટાઇટના ટિનામૌસનો સમાવેશ થાય છે. ગેલોનસેરાના બાકીના નિયોગ્નેથીસમાંથી મૂળ વૈવિધ્યતા હતી, સુપરઓર્ડરમાં એન્સેરીફોર્મસ, બતક, હંસો, રાજહંસ અને સ્ક્રીમરનો સમાવેશ થાય છે અને ગેલીફોર્મસનો સમાવેશ થાય છે. (તેતર, મરઘા અને તેમની જાતિવાળા અન્ય પક્ષીઓ સહિત ઢગલો ઊભો કરનારા અને હગાર અને તેમની જાતિના અન્ય) વિભાજન અંગેની તારીખો પર વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા ભારે ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. એ બાબત પર સંમતિ સધાઇ છે કે નિયોર્નિથીસનો વિકાસ ક્રેટાશિયસમાં થયો હતો, અને અન્ય નિયોગ્નેથીસથી ગેલ્લોનસેરી વચ્ચેનું વિભાજન કે-ટી લુપ્ત ઘટના પહેલા થયું હતું, પરંતુ બાકી રહેલા નિયોગ્નેથીસના વિકિરણો અન્ય ડાયનોસોરના લુપ્ત થયા પહેલા કે પછી હતા તે અંગે વિવિધ મતો પર્વર્તી રહ્યા છે.^[૨૩] પૂરાવાઓમાં વૈવિધ્યતાના કારણે આ મતભેદો થયા છે ; પરમાણુ સંબધી તવારીખ ક્રેટાશિયસ વિકિરણ સુચવે છે, જ્યારે, અવશેષ પૂરાવાઓ પ્રાદશિક વિકિરણને ટેકો આપે છે. પરમાણુ અને અવશેષ પૂરાવાઓને એક કરવાનો પ્રયત્ન વિવાદાસસ્પદ સાબિત થયો છે. ^[૨૩]^[૨૪]

પક્ષીઓનું વર્ગીકરણ એ તકરારી મુદ્દો છે. સિબલી અને અહલક્વીસ્ટના ફિલોજેની અને પક્ષીઓના વર્ગીકરણ (1990) એ પક્ષીઓના વર્ગીકરણ પરના સીમાચિહ્ન કામો છે,^[૨૫] જોકે તેની પર સતત ચર્ચા થતી રહી છે અને તેમાં સતત સુધારો પણ તો રહ્યો છે. મોટા ભાગના પૂરાવાઓ સુચવે છે કે ઓર્ડરોની સોંપણી સચોટ હતી,^[૨૬]પરંતુ વૈજ્ઞાનિકો ઓર્ડરોની વચ્ચે સબંધો હતા તે બાબતે અસંમતિ વ્યક્ત કરે છે; આધુનિક પક્ષીઓની શરીર રચના, અવશેષો અને ડીએનએએ સમસ્યા ઊભી કરી છે, પરંતુ કોઇ મજબૂત સંમતિ સાધી શકાઇ નથી. તાજેતરમાં જ, નવા અવશેષો અને પરમાણુ પૂરાવાઓ આધુનિક પક્ષીઓના ઓર્ડરો અંગે વધુને વધુ રીતે સ્પષ્ટ ચિત્ર પૂરું પાડી રહ્યા છે.

આધુનિક પક્ષી ઓર્ડર્સ: વર્ગીકરણ

Neornithes

Palaeognathae

	Struthioniformes

	Tinamiformes

Neognathae

Other birds (Neoaves)

Galloanserae

	Anseriformes

	Galliformes

આધુનિક પક્ષીઓની મૂળ વૈવિધ્યતા
સિબલી અહલક્વીસ્ટ ટેક્સામોનીપર આધારિત

પેટાવર્ગ નિયોર્નિથીસ અથવા આધુનિક પક્ષીઓમાં આ વ્યવસ્થિત ઓર્ડરોની યાદી છે. આ યાદી પરંપરાગત વર્ગીકરણ (અથવા જાણીતા ક્લેમેન્ટસ ઓર્ડર)નો ઉપયોગ કરે છે, જેમાં સિબલી મોનરો દ્વારા સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. પક્ષીઓની યાદી પરિવાર સહિત ઓર્ડરોની વધુ વિગતવાત સક્ષિપ્તી પૂરી પાડે છે.

પેટાવર્ગ નિયોર્નિથીસ
પેટાવર્ગ નિયોર્નિથીસમાં બે સુપરઓર્ડરનો સમાવેશ થાય છે.

સુપરઓર્ડર પાલેયોગ્નેથે: સુપરઓર્ડરનુ નામ પાલેયોગ્નેથ પરથી આવ્યું છે, પેલેટની હાડપિંજરની રચનાના સંદર્ભમાં જૂની લૌકિક વાત માટે પ્રાચીન ગ્રીકે વધુ અન્ય પક્ષીઓ કરતા વધુ પ્રાથમિક અવસ્થા અને પેટે ઘસડાઇને ચાલતા પ્રાણીઓ તરીકે વધુ વર્ણન કર્યું છે. પાલેયોગ્નેથમાં બે ઓર્ડરોનો સમાવેશ થાય છે, જેમાં પ્રવર્તમાન 49 જાતિઓનો સમાવેશ થાય છે.

સ્ટ્રુથીઓનિફોર્મસ—શાહમૃગ, ઇમુ, કિવી, અને અન્ય સંબંધિત
ટીનામીફોર્મસ—ટીનામાઓસ

સુપરઓર્ડર નિયગ્નેથ:

સુપરઓર્ડર નિયોગ્નેથમાં 27 ઓર્ડરોનો સમાવેશ થાય છે, જે કુલ થઇને દસ હજાર જાતિઓ ધરાવે છે. નિયોગ્નેથ, સ્વરૂપ, (ખાસ કરીને ચાંચ અને પગ), કામગીરી અને આજે આપણે જોઇએ છીએ તે વર્તણૂંકની અલગ પ્રકારની વૈવિધ્યતા પેદા કરવા માટે સ્વીકાર્ય વિકિરણમાંથી પસાર થયું છે.

નિયોગ્નેથ સમાવતા ઓર્ડરો નીચે પ્રમાણે છે:

જલકુર્કુટાકાર (એન્સેરીફોર્મસ)—વોટરફોલ
કુર્કુટાકાર (ગેલીફોર્મસ)—ફોલ
ટિટ્ટિભાકાર (ચારાડ્રીફોર્મસ)—ગુલ, બટન-ક્વેઇલ, પ્લોવરઅને સંબંધિત
ગેવિફોર્મસ—લૂન્સ
પોડીસિપેડીફોર્મસ—ગ્રીબ્સ
પ્રોસેલ્લારીફોર્મસ—આલ્બાટ્રોસ , પેટ્રલ, અને સંબધિત
ફેનીસિફોર્મસ—પેન્ગ્વિન
પેલેકેનીફોર્મસ—પેલિકન અને અન્ય સંબંધિત
ફેથોન્ટીફોર્મસ—ટ્રોપીકબર્ડઝ
મહાબકાકાર (કિકોનીફોર્મસ) —સારસઅન્ય સંબંધિત
જટાયુકાર (કેથાર્ટફોર્મસ)—નવી દુનિયાના ગીધ
ફોનીકોપ્ટેરીફોર્મસ—ફ્લેમિંગો
શ્યેનાકાર (ફાલ્કોનીફોર્મસ)—બાજ, ગરૂડ, બાજ જેવા પક્ષીઓઅને સંબંધિત
બકાકાર (ગ્રુઇફોર્મસ)—બગલા અને અન્ય સંબંધિત
ટેરોક્લીડીફોર્મસ—સેન્ડગ્રોસ
કપોતાકાર (કોલંબીફોર્મસ)—કબૂતરો અને પિજીયન
શુકાકાર (સિટ્ટાસીફોર્મસ)—પોપટઅને અન્ય સંબંધિત
કોકિલાકાર (કૂકૂલીફોર્મસ)—કોયલઅને તૂરાકો
ઓપિસ્થોકમિફોર્મસ—હોટઝીન
ઉલુકાકાર (સ્ટ્રીજીફોર્મસ)—ઘુવડો
કેપ્રિમૂલ્ગીફોર્મસ—નાઇટજાર (રાતી આંખોવાળું બિહામણું પક્ષી) અને સંબંધિત
એપોડીફોર્મસ—સમળીઅને હમીંગબર્ડ
મિનરંકાકાર (કોરાકિફોર્મસ)—કીંગફિશર અને અન્ય સંબધિત
કાષ્ઠકુટાકાર (પીસીફોર્મસ)—લક્કખોદઅને સંબધિત
ટ્રોગોનીફોર્મસ—ટ્રોગોન્સ
કોલીફોર્મસ—માઉસબર્ડઝ
ચટકાકાર (પાસેરીફોર્મસ)—પાસેરિન્સ

અત્યંત વિચિત્ર સિબલી-મોનરો વર્ગીકરણ (સિબલી-અહલક્વીસ્ટ ટેક્સામોની), કે જે પરમાણુ માહિતી પર આધારિત છે તેમાં થોડા પરિબળોમાં મોટાપાયે સ્વીકાર્યતા મળી આવી હતી, જેમ કે તાજેતરના પરમાણુ, અવશેષો અને શરીરચનાને લગતા પૂરાવાઓએ ગેલ્લોનસેરેને એક ઉદાહરણ તરીકે ટેકો આપ્યો હતો.^[૨૩]

વહેંચણી

પક્ષીઓ મોટે ભાગે ધરતી પર વસ્તીવાળા અને તમામ સાતેય ઉપખંડોમાં રહે છે અને પોતાની વંશવૃદ્ધિ કરે છે, તેમજ તેમની વસ્તી સ્નો પેટ્રેલની વંશવેલો વધારતી વસ્તી એન્ટાર્કટિકામાં 440 kilometres (270 mi)આઇલેન્ડ સુધી પહોંચે છે ^[૨૭] સૌથી વધુ પક્ષી વૈવિધ્યતા ઉષ્ણકટિબંધ પ્રદેશોમાં જોવા મળે છે. અગાઉ એવું વિચારવામાં આવ્યું હતું કે આ ઉચ્ચ પ્રકારની વૈવિધ્યતા એ ઉષ્ણકટિબંધમાં ઊંચો જૈવિક જાતિઓના વિકાસ દરનું પરિણામ છે, જોકે તાજેતરના અભ્યાસોમાં જાણવા મળ્યું હતું કે આ અક્ષાંશમાં ઊંચા જૈવિક જાતુઓનો વિકાસ દર અન્ય ઉષ્ણકટિબંધના દરની તુલનામાં પડતી લુપ્તતા દરને સરભર કરે છે.^[૨૮] પક્ષીઓના વિવિધ પરિવારોએ વિશ્વના સમુદ્દ અને તેની અંદર એમ બન્ને પ્રકારના જીવન અપનાવ્યા છે, જેમ કે કેટલાક દરિયાઇ પક્ષીની જાતો ફક્ત ઉત્પત્તિ ^[૨૯]માટે જ દરિયા કિનારે આવે છે અને કેટલાક પેન્ગ્વિન તેમાં પડતા જોવામાં આવ્યા છે.300 metres (980 ft).^[૩૦]

અસંખ્ય પક્ષી જાતોએ માનવીઓ દ્વારા ઓળખી કઢાયેલા વિસ્તારોમાં પોતાની ઉત્પત્તિ વસ્તીને સ્થાપિત કરી છે. આમાંની કેટલીક ઓળખો ઇરાદાપૂર્વકની છે; ઉદા. તરીકે ગોળાકાર ગરદન ધરાવતું તેતરને આખા વિશ્વમાં ગેઇમ બર્ડ તરીકે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે.^[૩૧] જ્યારે અન્ય આકસ્મિકતાનું પરિણામ છે, જેમ કે કેદમાંથી છૂટા થયા બાદ વિવિધ ઉત્તર અમેરિકન શહેરોમાં જંગલી લાંબી પાંખો કે પૂંછડીવાળો નાના પોપટ સ્થાપિત થયા હતા.^[૩૨] કેટલ એગ્રેટ,^[૩૩] પીળું શિર ધરાવતા કરાકરા^[૩૪] અનેગાલાહ,^[૩૫]સહિતની જાતો કુદરતી રીતે ફેલાઇ છે જે તેમની મૂળભૂત શ્રેણી જેમ કે કૃષિ કવાયતોથી ઘણી પર છે, તેણે યોગ્ય નવ વસ્તી વસાવી હતી.

માનવશરીર રચના અને શરીર ક્રિયા વિજ્ઞાન

પક્ષીની બાહ્ય શરીરરચના: 1 ચાંચ, 2 શિર, 3 આંખની કીકીની આસપાસનું રંગીન કંડાળુ, 4 આઁખની કીકી, 5 રક્તનો ભરાવો, 6 લેસમેન્ટેલેસર કોવર્ટસ (પાંખનું મૂળ ઢાંકનારા છેડાના પીછા), 7 સ્કંધાસ્થિ, 8 મધ્યીય પીછા, 9 ટર્ટિયલ્સ, 10 પૃષ્ઠભાગ, 11 મૂળ પીછા, 12 ગુદા, ૧૩ જાંઘ, 14 ટિબીયો તાર્સલ આર્ટીક્યુલેશન, 15 અવયવના છેડાનો ભાગ, 16 પગ, 17 પગના નળાનું હાડકું, 18 ઉદર, ૧૯ કમર, 20 છાતી, 21 ગળું, 22 કેટલાંક પક્ષીઓના માથા પરનો કે ગળા નીચેનો રાતો માંસલ ભાગ.

અન્ય કરોડરજ્જુ ધરાવનારાઓની સાથે તુલના કરતા, પક્ષીઓ બોડી પ્લાન ધરાવે છે જે અસાધારણ સ્વીકાર્યતા ધરાવે છે, જે મોટે ભાગે ઉડાનને સહાયરૂપ થવા માટે હોય છે. હાડપિંજરમાં અત્યંત હાડકાઓના સમાવેશ થાય છે. તેઓ મોટું હવાચુસ્ત પોલાણ ધરાવે છે (જેને (હવાવાળો ખાડો કહેવાય છે) જે શ્વસનક્રિયા વ્યવસ્થા સાથે જોડે છે.^[૩૬] ખોપરીના હાડકા ગરમીથી ઓગળી ગયા હોય છે અને તે ખોપરી સંબંધિત માળખું દર્શાવતા હોતા નથી. ^[૩૭] નેત્રગુહામોટી હોય છે અને હાડકાના ભાગથી અલગ હોય છે. કરોડ ગરદન, ગળાને લગતો, નકામો અને પૂંછડીને લગતો વિસ્તાર ધરાવે છે, તેમજ અસંખ્ય ગરદન (ડોક)કરોડ જે બહોળી રીતે અલગ હોય છે એ ખાસ કરીને સાનુકૂળ હોય છે, પરંતુ હલનચલન પૂર્વવર્તી ગળાના કરોડમાં ઓછી હોય છે અને બાદના કરોડમાં તેનો અભાવ હોય છે. ^[૩૮] છેલ્લા થોડા સિન્સાક્રુમની રચના કરવા માટે શ્રેણી પ્રદેશની સાથે ઓગળી જાય છે. ^[૩૭] પાંસળી સપાટ હોય છે અને છાતીનું હાડકું ઉડાન નહી ભરતા પક્ષીઓ સિવાય ઉડાનમાં સહાય કરતા બાંધાની સાથે જોડાઇ રહે છે. પાછળનો પૃષ્ઠભાગને પાંખમાં રૂપાંતર કરવામાં આવ્યો છે. ^[૩૯] પેટેથી ઘસડાઇને ચાલતા પ્રાણીઓની જેમ, પક્ષીઓ મુખ્યત્વે યુરિકોટેલિક હોય છે,તેમની કિડનીઓ તેમની રક્ત વાહીનીઓ મારફતે નાઇટ્રોજનયુક્ત કચરો બહાર કાઢે છે અને મૂત્રશયનળી દ્વારા યુરિયા અથવા એમોનિયાને જઠરમાં નાખવાને બદલે યુરિક એસિડતરીકે ઉત્સર્જન કરે છે. પક્ષીઓને મૂત્રાશય માર્ગ અથવા ખુલ્લી બાહ્ય મૂત્રનળી હોતી નથી અને યુરિક એસિડનું અર્ધપાકા કચરા તરીકે ઉત્સર્જન થાય છે.^[૪૦]^[૪૧] જોકે, હમીંગબર્ડઝ જેવા પક્ષીઓ માનસિક રીતે એમોન્ટેલિક હોઇ શકે છે જે, નાઇટ્રોજન કચરાને એમોનિયા તરીકે બહાર કાઢે છે. ^[૪૨] તેઓ ક્રિયેટીનાઇનને બદલે સસ્તનપ્રાણીઓની જેમ ક્રિયેટાઇનનું ઉત્સર્જન કરે છે.^[૩૭] આ ચીજ, તેમજ મૂત્રાશય પક્ષીઓના મૂત્રમાંથી બને છે. ^[૪૩]^[૪૪] આ મૂત્ર એક કરતા વધુ ચીજોને બહાર કાઢે છે: તેના દ્વારા કચરો બહાર છે, મૂત્રના ભેગા થવાથીપક્ષીઓનો સમાગમ થાય છે, અને ત્યારબાદ માદા તેના દ્વાર ઇંડા મૂકે છે. વધુમાં, પક્ષીઓની અસંખ્ય જાતો ગોળીની જેમ ઝડપ ધરાવે છે.^[૪૫] પક્ષીઓની પાચન વ્યવસ્થા વિશિષ્ટ છે, જેમ કે તેના ગળામાં સંગ્રહ માટે પ્રાથમિક કોઠોઅને અન્ય કોઠોધરાવે છે, જેમાં દાંતના અભાવને દૂર કરવા અને ખોરાકને ચાવવા માટે ઝીણા પત્થરો ધરાવે છે. ^[૪૬] કેટલાક પક્ષીઓ ઉડાનની સાથે ઝડપથી પાચન કરવા માટે ટેવાયેલા હોય છે. ^[૪૭]

કેટલાક સ્થળાંતર કરતા પક્ષીઓએ તેમના શરીરના ઘણા ભાગોમાંથી પ્રોટીન મેળવવા ટેવાયેલા છે,જેમાં અન્નનળીના નીચેના ભાગનો સમાવેશ થાય છે, જે સ્થળાંતર દરમિયાન વધારાની ઉર્જા છે. ^[૪૮]

અન્ય પ્રાણી જૂથોમાં પક્ષીઓ અત્યંત જટિલ શ્વસનક્રિયા વ્યવસ્થા ધરાવે છે.^[૩૭] શ્વાસ લેતી વખતે, 75 ટકા જેટલી તાજો વાયુ તેમના ફેફસામાંથી પસાર થાય છે અને પાછળથી એર સેકમાં ફેલાય છે, જે ફેફસામાંથી વિસ્તરિત થાય છે અને વાયુની જગ્યાને હાડકા સાથે જોડે છે અને તેમાં વાયુ વડે ભરે છે. અન્ય 26 ટકા વાયુ સીધો જ ફેફસામાં જાય છે. જ્યારે પક્ષીઓ શ્વાસ બહર કાઢે છે, વાપરેલા વાયુને ફેફસામાંથી બહાર કાઢે છે અને પાછળના એર સેકમાં સંગ્રહીત વાયુને બહાર કાઢે છે, જે એકી સાથે વેગથી ફેફસામાં જાય છે. આમ, પક્ષીઓ શ્વાસ લેતી વખતે અને બહાર કાઢતી વખતે તાજા વાયુનો સતત પુરવઠો પ્રાપ્ત કરે છે. ^[૪૯] ધ્વનિ ઉત્પાદન ધ્વનિના ભાગ (વોકલ ઓર્ગનનો ઉપયોગ કરીને મેળવવામાં આવે છે, જે કાનના પડદાની અંતરછાલ સાથેની સ્નાયુબદ્ધ ચેમ્બર છે, જે શ્વાસનળીના છેડે આવેલો હોય છે, જ્યાંથી તે અલગ પડે છે. ^[૫૦] પક્ષીઓના હૃદયને ચાર ચેમ્બ હોય છે અને જમણી મુખ્ય ધોરી નસની કમાન પદ્ધતિસરના પરિભ્રમણને વેગ આપે છે (જ્યારે સસ્તનપ્રાણીઓમાં ડાબી બાજુની કમાન સામેલ હોય છે.^[૩૭]

પોસ્ટોકાવા પૃષ્ઠ ભાગ ગુદા પોર્ટલ સિસ્ટમ મારફતે રક્ત મેળવે છે. સસ્તનપ્રાણીઓ સિવાય પક્ષીઓમાં લાલ લોહીના સેલમાં ન્યુક્લિયસહોય છે.^[૫૧]નર્વસ સિસ્ટમપક્ષીના કદાનુસાર મોટી હોય છે.^[૩૭] અત્યંત સુવિકસિત મગજનો ભાગ કે જે ઉડાનને લગતી કામગીરીને નિયંત્રિત કરે છે, જ્યારે સેરેબેલમ હલચલને સંકલિત કરે છે અને સેરેબ્રમ વર્તણુંક પદ્ધતિઓ, ઉડાનની દિશા, સમાગમ અને માળો બાંધવાની ક્રિયાને નિયંત્રિત કરે છે. મોટા ભાગના પક્ષીઓ સુંઘવાની નબળી ક્ષમતા ધરાવે છે, જેમાં કીવી,^[૫૨] ન્યુ વર્લ્ડ વલ્ચર (ગીધ)^[૫૩]અને ટ્યૂબનોઝીસ નોંધપાત્ર અપવાદો છે.^[૫૪] એવિયન દાર્શનિક વ્યવસ્થાસામાન્ય રીતે અત્યંત વિકસિત હોય છે. જળપક્ષીઓ સાનુકૂળ કીકી ધરાવે છે, જે તેને હવા અને પાણીમાં દ્રષ્ટિ માટેની સવલત પૂરી પાડે છે. ^[૩૭] કેટલીક જાતિઓ પણ બેવડા ફોવેયા ધરાવે છે. પક્ષીઓ ટેટ્રાક્રોમેટિક છે, જે તેની આંખમાં લીલા, લાલ અને વાદળી એમ અલ્ટ્રાવાયોલેટ (યુવી) સંવેદનશીલ કોન સેલધરાવે છે. ^[૫૫] આ તેમને અલ્ટ્રાવાયોલેટ પ્રકાશ જોવામાં સહાય કરે છે, જે સંવનનમાં સમાવિષ્ટ છે. ઘણા પક્ષીઓ અલ્ટ્રાવાયોલેટ રીતે પીછાઓ ધરાવતા હોય છે, જે, માનવીઓ જોઇ શકતા નથી; કેટલાક પક્ષીઓની કે જેમની જાતિ નાની આંખ ધરાવતા પક્ષીઓ જેવી જ દેખાતી હોય છે, તે તેમના પીછા પર પ્રતિબિંબીત અલ્ટ્રાવાયોલેટની હાજરીથી અલગ પડે છે. નર બ્લ્યુ ટીટઅલ્ટ્રાવાયોલેટ પ્રતિબિબીત કલગી ધરાવતા હોય છે, જે સંવનન દરમિયાનના આસર તથા ડોકના પીછા ઊંચા કરતા દેખાય છે. ^[૫૬] અલ્ટ્રાવાયોલેટ પ્રકાશનો ઉપયોગ ચારો એકત્ર કરવા માટે પણ થાય છે, —નાના બાજ પક્ષીઓને ઉંદર, ખિસકોલી દ્વારા છોડી દેવાયેલા યુવી પ્રતિબિંબીત યુરીન ટ્રેઇલ માર્ક અનુસરીને શિકારની શોધમાં ઉપયોગમા લેતા જોવાયા છે. ^[૫૭] પક્ષીઓની આઇલીડ પટપટાવવામાં ઉપયોગમાં આવતી નથી. આંખમાં નિક્ટીટેટીંગ અંતરછાલનું આવરણ હોવાના બદલે, ત્રીજી આઇલીડ આડી રીતે ફરે છે. ^[૫૮] નિક્ટીટેટીંગ અંતરછાલ આંખને પણ રક્ષણ આપે છે અને ઘણા જળ પક્ષીઓમાં કોન્ટેક્ટ લેન્સની કામગીરી બજાવે છે. ^[૩૭] પક્ષીઓની રેટિના પંખા જેવી રક્ત પુરવઠા વ્યવસ્થા ધરાવે છે જેને પેક્ટેનકહેવાય છે.^[૩૭] મોટા ભાગના પક્ષીઓ, તેઓ ગ્રેટ કોમોરન્ટ જેમ અપવાદ હોવા છતા તેમની આંખો ફેરવી શકતા નથી.^[૫૯] પોતાના શિરની આસપાસ આંખ ધરાવતા પક્ષીઓ પહોળું દાર્શનિક ક્ષેત્ર ધરાવે છે, જ્યારે પક્ષીઓ જેમ કે ઘુવડ કે તેમના શિરની આગળ આંખ ધરાવે છે તેઓ બાયનોક્યુલર દ્રષ્ટિ ધરાવતા હોય છે અને તેઓ ક્ષેત્રની ઊંડાઇનો અંદાજ લગાવી શકે છે.^[૬૦] એવિયનના કાનમાં બાહ્ય પિનાનો અભાવ હોય છે, પરંતુ તે પીછા દ્વારા રક્ષિત હોય છે, જોકે કેટલાક પક્ષીઓમાં, જેમ કે એસિયો , બૂબો અને ઓટસ ઘુવડમાં, આ પીછાઓ કલગીનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે, જે કાનને મળતું આવે છે. આંતરિક કાન વર્તુળાકારભાગ ધરાવે છે, પરંતુ સસ્તન પ્રાણીઓમાં જોવા મળે છે તે ગોળાકાર હોતા નથી. ^[૬૧]

થોડી જાતો લૂંટારુંઓ સામે કેમિકલ ડિફેન્સનો ઉપયોગ કરે છે; કેટલાક પ્રોસેલ્લારીફોર્મસ આક્રમણખોર સામે ખરાબ તેલ કાઢી શકે છે,^[૬૨] અને પિટોહુઇની ન્યુ ગિનીયાથી માંડીને કેટલીક જાતો તેમની ચામડી અને પીંછાઓમાં શક્તિશાળી ન્યૂટ્રોક્સીન ધરાવે છે. ^[૬૩]

રંગસૂત્રો

પક્ષીઓમાં બે જાતિ હોય છેઃ નર અને માદા. પક્ષીઓની જાતિ જેમ સસ્તન પ્રાણીઓમાં એક્સ અને વાય રંગસૂત્રો ઉપલબ્ધ હોય છે તેને બદલે ઝેડ અને ડબ્લુય જાતિ રંગસૂત્રોદ્વારા નક્કી થાય છે. નર પક્ષીઓ બે ઝેડ રંગસૂત્રો (ઝેડઝેડ), અને માદા પક્ષીઓ ડબ્લ્યુ રંગસૂત્ર અને ઝેડ રંગસૂત્ર ધરાવે છે(ડબ્લ્યુઝેડ).^[૩૭] મોટે ભાગે પક્ષીઓની દરેક જાતિઓમાં ફળદ્રુપતાના આધારે વ્યક્તિગત સંવનન નિર્ધારિત થાય છે. જોકે, તાજેતરના અભ્યાસે ઓસ્ટ્રેલીયન બ્રશ તૂર્કીઝમાં તાપમાન આધારિત સંવનન નિર્ધારણદર્શાવ્યું હતું, જેના માટે ઇંડાનું સવેન કરતી વખતે ઊંચુ તાપમાન ઊંચ માદાથી નરના સંવનન ગુણોત્તરમાં પરિણમ્યું હતું.^[૬૪]

પીછાઓ, પ્લમેજ અને સ્કેલ્સ (ભીંગડા)

પીછાઓ પક્ષીઓના ગુણધર્મ તરીકે આલેખવામાં આવ્યા છે (જો કે તે કેટલાક ડાયનાસોરમાં પણ ઉપલબ્ધ હતા, જેને હાલમાં સાચા પક્ષી તરીકે ગણવામાં આવતા નથી). તે ઉડવામાં સહાય કરે છે, આરક્ષણ પૂરું પાડે છે જે થર્મોરેગ્યુલેશનમાં ઉપયોગી બને છે, અને ડિસ્પ્લે, છદ્માવરણ અને સંકેત આપવામાં ઉપયોગમાં લેવાય છે.^[૩૭] પીછાઓના અનેક પ્રકાર છે, દરેક તેના પોતાના આગવા હેતુઓ ધરાવે છે. પીછાઓ બાહ્ય રીતની વૃદ્ધિ ધરાવે છે, જે ચામડી સાથે જોડાયેલા હોય છે અને જેને પ્ટેરીલે કહેવાય છે તેના આધારે ચોક્કસ રીતે ઉગે છે. આ પીછાઓની વિસ્તરવાની (પ્ટેરીલોસીસ) વિતરણની પદ્ધતિ ટેક્સામોની અને સિસ્ટમેટિક્સમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે. શરીર પીછાઓની ગોઠવણી અને દેખાવને પ્લમેજકહેવાય છે, જે કદાચ જાતિઓ સામાજિક દરજ્જા અને જાતિ અનુસાર અલગ પડી શકે છે.^[૬૫]

પ્લમેજ નિયમિત પણે [[મોલ્ટ (નવા પીછા આવતા પહેલા જૂનાપીછા ખેરવવાની ક્રિયા)થાય છે; જન્મ આપ્યા બાદ પક્ષીઓમાં નિયમિત પ્લમેજ કે જે મોલ્ટેડ થયા હોય અથવા -હંફ્રે-પાર્કસ ટર્મિનોલોજીમાં – "મૂળ" પ્લમેજ; જન્મ પ્લમેજ અથવા મૂળ પ્લમેજ હંફ્રે પાર્કસ પદ્ધતિ હેઠળ "વૈકલ્પિક" પ્લમેજીસ તરીકે જાણતા છે.|મોલ્ટ (નવા પીછા આવતા પહેલા જૂનાપીછા ખેરવવાની ક્રિયા)થાય છે; જન્મ આપ્યા બાદ પક્ષીઓમાં નિયમિત પ્લમેજ કે જે મોલ્ટેડ થયા હોય અથવા -હંફ્રે-પાર્કસ ટર્મિનોલોજીમાં – "મૂળ" પ્લમેજ; જન્મ પ્લમેજ અથવા મૂળ પ્લમેજ હંફ્રે પાર્કસ પદ્ધતિ હેઠળ "વૈકલ્પિક" પ્લમેજીસ તરીકે જાણતા છે.^[૬૬]]] મોટા ભાગની જાતિઓમાં વાર્ષિક ધોરણે મોલ્ટીંગ થાય છે, જોકે કેટલાકમાં વર્ષમાં બે વખત મોલ્ટીંગ થાય છે અને શિકારના મોટા પક્ષીઓમાં દર થોડા વર્ષે ફક્ત એક જ વખત મોલ્ટ થાય છે. વિવિધ જાતિઓમાં મોલ્ટીંગ પદ્ધતિ બદલાતી રહે છે. ચકલીના કદના પક્ષીઓમાં, ઉડવાના પીછાઓઅંદરના મુખ્યત્વે પહેલા હોવાની સાથે એક વખત બદલાય છે. જ્યારે છઠ્ઠી મુખ્યની પાંચમી શાખા બદલાય છે ત્યારે, સૌથી બહારની શાખાઓ ખરવા માંડે છે. અંદરના બાજુ મોલ્ટ થવા માંડે તે પછી અંદરની બાજુએ તેના પછી પીછા ખરવાની શરૂઆત થાય છે અને આ જ પ્રક્રિયા બહારની બાજુના પીછામાં થાય છે (કેન્દોપગામી મોલ્ટ) મોટા મુખ્ય કોવર્ટસ (પાંખનું મૂળ ઢાંકનારાં અને છેડાનાં પીંછાં) મુખ્ય પીછે જે તેની પર હોય છે તેની સાથે સિંક્રોનીમાં મોલ્ટ થાય છે. ^[૬૭] નાની અસંખ્ય જાતિઓ, જેમ કે બતક અને હંસ, તેમના તમામ ઉડવાના પીછા ગુમાવી દે છે, અને થોડા સમય માટે ઉડી શકતા નથી. ^[૬૮] સામાન્ય નિયમ અનુસાર, પૂછડીના પીછા મોલ્ટ થાય છે અને અત્યંત અંદરની જોડી સાથે બદલાવવાનો પ્રારંભ થાય છે. ^[૬૭] પીછડીના પીછાઓના કેન્દ્રભિગામી મોલ્ટ ફેઝીયનીડેમાં જોવા મળ્યા હતા. ^[૬૯] લક્કડખોદ અને ટ્રીક્રિપર (ઉત્તરીય ગોળાર્ધના નાન જંતુઓ કે જે તેમની મજબૂત પૂછડીની મદદથી ઝાડ પર ચડે છે)માં પૂછડીના પીછામાં કેન્દ્રોપગામી મોલ્ટ થોડો અલગ છે, તેમાં બીજી અંત્યત અંદરની પીછાની જોડી સાથે પ્રારંભ થાય છે અને મધ્યની પીછાની જોડી સાથે પૂરી થાય છે જેથી, પક્ષીઓ ચડવામાં ઉપયોગી પૂછડીને કાર્યરત રાખી શકે છે. ^[૬૭]^[૭૦] ચકલીના કદના પક્ષીમાં સામાન્ય પદ્ધતિ એ જોવા મળી હતી કે મુખ્ય પીછા બહારના ભાગને બદલે છે, બીજી શ્રેણીના અંદર જાય છે અને પૂછડીમાં મધ્ય બહારના પીછા બદલાય છે. ^[૭૧] માળો બાંધતા પહેલા, મોટા ભાગના પક્ષીઓની જાતિ તેમના ગર્ભાશયની પાસે પીછાઓ ગુમાવીને ખુલ્લો ઉત્પત્તિનો ટુકડો મેળવે છે. ત્યાંની ચામડીમાં પૂરતા પ્રમાણમાં રક્ત આવે છે અને પક્ષીઓને ઉત્પત્તિમાં મદદ કરે છે. ^[૭૨]

પીછાઓને જાળવણી કરવાની જરૂર પડે છે અને પક્ષીઓ તેમને દરરોજ પીછા વડે સાફ કરે છે અથવા માવજત કરે છે, અને આ પાછળ તેઓ તેમના રોજના સમયમાંથી સરેરાશ 9 ટકા જેટલો સમય ગાળે છે. ^[૭૩] ચાંચનો ઉપયોગ નકામા ભાગને કાઢી નાખવા માટે અને ઉરોપીજિયલ સ્ત્રાવમાંથી ગુપ્તાંગોને વધારવા માટે થાય છે; આ ગુપ્તાંગો પીછાઓની લવચીકતાને રક્ષણ આપે છે અને એન્ટીમાઇક્રોબાયલ એજન્ટતરીકેની કામગીર બજાવે છે, જે પીછાઓમાં બેક્ટેરીયાની વૃદ્ધિને અટકાવે છે. ^[૭૪] તેમાં કીડીઓ દ્વારા ફોર્મિક એસિડની ગુપ્તતાને જોડી શકાય છે, જે પક્ષીઓ પીંછાઓમાં જીવાણુંઓને દૂર કરવા માટે એન્ટીંગ નામથી જાણીતી વર્તણૂંક દ્વારા મેળવે છે.^[૭૫]

પક્ષીઓના ભીંગડાઓ શીંગડાના મહત્વના અંગ જેમ કે ચાંચ, નહોર અને પાછળના ઉપસેલા ભાગ જેવા હોય છે. તે મોટે ભાગે અંગૂઠા પર અને પગના પંજાપર થાય છે, પરંતુ કેટલાક પક્ષીઓમાં પગની ઘૂંટીઓમાં પણ જોવા મળી શકે છે. મોટા ભાગના પક્ષીઓના ભીંગડા નોંધપાત્ર રીતે એકની પર એક થતાં નથી, જો કે તેમાં કીંગફિશર અને લક્કડખોદ અપવાદરૂપ છે. પક્ષીઓના ભીંગડા પટે ઘસીને ચાલતા પ્રાણીઓ અને સસ્તન પ્રાણીઓ સાથે અનુરૂપ હોવાનું માનવામાં આવે છે. ^[૭૬]

ફ્લાઇટ સિમ્યુલેટર

મોટા ભાગના પક્ષીઓ ઉડીશકે છે, જે તેમને અન્ય કરોડરજ્જુ ધરાવતા વર્ગથી અલગ પાડે છે. મોટા ભાગના પક્ષીઓ માટે ઉડાન એ પ્રવાસ માટેનો મુખ્ય હેતુ છે અને તેનો ઉપયોગ ઉત્પત્તિ, સંવર્ધન માટે અને શિકારીઓને દૂર રાખવા તેનાથી નાસી જવા માટે થાય છે. પક્ષીઓના ઉડવા માટે ઘણી બાબતો જરૂરી છે, જેમાં, હળવા વજનનું હાડપિંજર, બે મોટા ઉડાન સ્નાયુબદ્ધ, છાતીના સ્નાયુઓમાંથી એક મોટા કે જે કુલ પક્ષીઓની કુલ સખ્યાંમાં 15 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે, અને સુપ્રાકોરાકોઇડિયસ તેમજ સુધારેલી પૃષ્ઠ ભાગની (પાંખ) કે જે વિમાનની પાંખની ગરજ પૂરી પાડે છે તે હોવા જરૂરી છે.^[૩૭] પાખનો આકાર અને કદ સામાન્ય રીતે પક્ષીની જે તે કેવી રીતે ઉડશે તે નિર્ધારિત કરે છે; મોટા ભાગના પક્ષીઓ ઓછી ઉર્જા વાપરીને શકિતશાળી, પહોળી પાંખવાળું ઉડાન-અલબત્ત ઉગ્ર ઊંચાણવાળું ઉડાન ભરે છે. આશરે 60 જેટલી વિદ્યમાન જાતિઓ ઉડાન વિનાની છે, જેમ કે ઘણા પક્ષીઓ અસ્તિત્વ ધરાવે છે.^[૭૭] ઉડાન વિનાના પક્ષીઓ મોટે ભાગે એકાંત આઇલેન્ડઝમાં ઉભરે છે, તેનું કારણ શક્યતઃ મર્યાદિત સ્ત્રોતો અને જમીન શિકારીઓનો અભાવ હોઇ શકે છે. ^[૭૮] જોકે, ઉડાન નહી ધરાવતા પેન્ગ્વિન્સ પાણીમાં ઉડવા માટે ઔક, શિરવોટર અને ડીપરની જેમ સમાન પ્રકારના સ્નાયુબદ્ધ અને હલચલનો ઉપયોગ કરે છે.^[૭૯]

વર્તણુંક

મોટા ભાગના પક્ષીઓ દિવસમાં જ જોવા મળે છે, પરંતુ કેટલાક પક્ષીઓ, જેમ કે ઘુવડ, નાઇટજાર જેવી પક્ષીઓની જાતો નિશાચર અથવા ક્રેપ્યુસ્કલર (ઝાંખા અજવાળા દરમિયાન સક્રિય) છે ,અને ઘણા દરિયાઇ સારસ જ્યારે ભરતી યોગ્ય હોય છે ત્યારે ધવડાવે છે, ચાહે તે દિવસ હોય કે રાત્રિ.^[૮૦]

ખોરાક અને ખવરાવવું

પક્ષીઓનો ખોરાક અલગ અલગ હોય છે અને તેમાં ઘણી વખત મધ, ફળ, છોડ,બીયા,એઠવાડ,અને વિવિધ નાના પ્રાણીઓ કે જેમાં અન્ય પક્ષીઓનો પણ સમાવેશ થાય છે. ^[૩૭] પક્ષીઓને દાંત નહી હોવાથી તેમની પાચન વ્યવસ્થા ખોરાકની ચીજોને ચાવ્યા વિના ગળી જઇ શકે તેવી અનુકૂળ હોય છે.

વિવિધ પ્રકારના ખોરાકની ચીજો પર ખોરાક મેળવવા કે ખવડાવવા માટે પક્ષીઓ જે વ્યૂહરચના અપનાવે છે તેને જનરાલિસ્ટસ કહે છે, જ્યારે અન્યો કે જે ચોક્કસ પ્રકારના ખોરાક બાબતે સમય અને પ્રયત્ન પર કેન્દ્રિત કરે છે અથવા ખોરાક મેળવવા માટે એક જ પ્રકારની વ્યૂહરચના અપનાવે છે તેને સ્પેશિયાલિસ્ટ તીકે ગણવામાં આવે છે.^[૩૭] પક્ષીઓની ખવડાવવાની વ્યૂહરચના જાતિઓ પ્રમાણે બદલાય છે. અસંખ્ય પક્ષીઓ જીવાતો, ઇયળો, ફળો અને બીયા એકત્ર કરે છે. કેટલાક ઝાડની શાખાઓ પરથી ઓચિંતો હૂમલો કરીને જીવાતોનો શિકાર કરે છે. અન્યો ઉપરાંત વનસ્પતિના મધુર રસનું પાન કરતા હમીંગબર્ડ, સનબર્ડ, લોરી અને લોર્કિકીટ્સેબ્રશ જેવી જીભ અપનાવી છે અને કેટલાક કિસ્સામાં ચાંચની ડિઝાઇન એવી હોય છે કે જે ફૂલો અનુસારની હોય છે.^[૮૧] ઇયળો માટે લાંબી ચાંચ વડે તપાસ કરતા કિવી ઓ અને શોરબર્ડ; શોરબર્ડની ચાંચની લંબાઇ અલગ અલગ હોય છે અને ખવડાવવાની પદ્ધતિઓ અલગ પરિસ્થિતિનું પરિણામ છે. ^[૩૭]^[૮૨] લૂન, ડાઇવીંગ ડક, પેન્ગ્વિન અનેઔક્સ પાણીની અંદર તેમના શિકારનો પીછો કરે છે, જેમાં આગળ ધપવા માટે તેમની પાંખો અથવા પગનો ઉપયોગ કરે છે^[૨૯], જ્યારે આકાશી લૂંટારું પક્ષી જેમ કેસુલીડ, કીંગફિશર અને ટેર્ન તેમના શિકાર માટે છલાંગ લગાવે છે. ફ્લેમિંગો,પ્રિયોનની ત્રણ જાતો, અને કેટલીક બતકો ફિલ્ટર ફિડરછે.^[૮૩]^[૮૪] હંસ અને છીછરા પાણીમાં રહેતી બતક મુખ્યત્વે ઘાસ ખાય છે.

ફ્રિગેટબર્ડ, ગુલ,^[૮૫]અને સ્કુઆ,^[૮૬] સહિતની કેટલીક જાતો ક્લેપ્ટોપેરાસીટીઝમછે, જે અન્ય પક્ષીઓ પાસેથી ખાવાની ચીજો ચોરી લે છે. ક્લેપ્ટોપેરાસીટિઝમ એ કોઇપણ જાતિના ખોરાકના એક નોંધપાત્ર ભાગને બદલે શિકાર દ્વારા મેળવેલા ખોરાકમાં એક વધારા તરીકેનું હોવાનું મનાય છે; ગ્રેટ ફ્રેગેટબર્ડની માસ્કડ બોબીઝપાસેથી ચોરવાની ક્રિયાના અભ્યાસમાં એવો અંદાજ મૂકાયો છે કે ફ્રિગેટબર્ડ તેમનો 40 ટકા જેટલો ખોરાક ચોરી લે છે અને સરેરાશ રીતે ફક્ત 5 ટકાની જ ચોરી કરે છે. ^[૮૭] અન્ય પક્ષીઓ સફાઇ કરનારાછે; તેમાંના કેટલાક જેમ કે ગીધ, એઠવાડ,ગંદો કચરો ખાવામાં વિશિષ્ટતા ધરાવે છે, જ્યારે અન્યોમાં ગુલ્સ, કોરવિડ, અથવા શિકારના અન્ય પક્ષીઓ તકવાદી હોય છે. ^[૮૮]

પાણી અને પીવું

પક્ષીઓના ઉત્સર્જનનો માર્ગ અને પરસેવાનો અભાવ શારીરિક માગમાં ઘટાડો કરતા હોવા છતાં ઘણા પક્ષીઓની પાણી એ જરૂરિયાત છે.^[૮૯] કેટલાક રણ પક્ષીઓ તેમની પાણીની જરૂરિયાત તેમના ખોરાકમાં રહેલા બેઝમાંથી મેળવી શકે છે. તેઓ અન્ય પણ સાનુકૂળ ક્રિયાઓ ધરાવતા હોય છે જેમ કે તેમના શરીરના તાપમાંનમાં વધારો થવા દેવો, ભેજને ઉડી જાય તેટલો ઠંડો થતો અથવા થીજી જતો રોકીને પણ બચત કરી શકે છે. ^[૯૦] દરિયાઇ પક્ષીઓ દરિયાનું પાણી પી શકે છે અને તેમના શિરમાં રહેલો ખારો રસ નસકોરામાંથી વધારાની ખારાશને દૂર કરે છે. ^[૯૧]મોટા ભાગના પક્ષીઓ તેમની ચાંચમાં પાણી ભરે છે અને પાણી ગળામાં જાય તે માટે તેમના શિરને ઊંચુ કરે છે. ખાસ કરીને સૂકા પ્રદેશોની કેટલીક જાતો જેમ કે કબૂતર, ચકલી જેવુ નાનું પક્ષી, માઉસબર્ડ, બટન ક્વેઇલ અને બસ્ટાર્ડને લાગેવળગતા પરિવારો તેમનું શિર નમાવ્યા સિવાય પાણી પીવે છે.^[૯૨] કેટલાક રણ વિસ્તારના પક્ષીઓ જળ સ્ત્રોત માટે નિર્ભર રહે છે અને સેન્ડગ્રૂઝ ખાસ કરીને જળના કૂવા પાસે મુદાયમાં એકત્ર થવા માટે જાણીતા છે. માળો ધરાવતા સેન્ડગ્રુઝ તેમના પૃષ્ઠ ભાગમાં આવેલા પીછાને ભીના કરીને તેમના નાના બચ્ચાઓ માટે પાણી લઇ જાય છે. ^[૯૩]

સેરેનગેતી સ્થળાંતર

ઘણી પક્ષી જાતો ઋતુઓના તાપમાનમાં વૈશ્વિક તફાવતનો ફાયદો ઉઠાવે છે, તેથી ખોરાકની ઉપલબ્ધિની અને વસ્તીને ખવરાવવાની ઉપલબ્ધિની તકો વધી જાય છે. આ સ્થળાંતરો વિવિધ જૂથોમાં અલગ અલગ પડે છે. ઘણા જમીન પરના પક્ષીઓ જેમ કે, શોરબર્ડ, અને વોટરબર્ડ વાર્ષિક ધોરણે લાંબુ સ્થળાંતર કરે છે, સામાન્ય રીતે તેઓ દિવસના અજવાળામાં તેમજ વાતાવરણની પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને કરે છે. આ પક્ષીઓને તાપમાન અથવા આર્કિટીક/એન્ટાર્કિટ પ્રદેશોમાં અને ઉષ્ણકટિબંધ પ્રદેશોમાં અથવા વિપરીત ગોળાર્ધમાં વીતાવેલા સંવનન ગાળા અનુસાર ઓળખવામાં આવે છે. સ્થળાંતર કરતા પહેલા, પક્ષીઓ નોંધપાત્ર રીતે શરીરની ચરબી વધારે છે અને તેમના અમુક ભાગોનું કદ જાળવી રાખે છે અને ઘટાડે છે.^[૪૮]^[૯૪] સ્થળાંતરમાં ભારે ઉર્જાની જરૂર હોય છે, ખાસ કરીને જેમ કે પક્ષીઓને ખાધા પીધા વિના રણો અને સમુદ્રો પાર કરવાના હોય છે. લેન્ડબર્ડઝની આસપાસ ઉડવાની ક્ષમતા ધરાવે છે અને 2,500 km (1,600 mi) અને શોરબર્ડઝ પણ ઉડી શકે છે 4,000 km (2,500 mi),^[૩૭] જોકે બાર ટેઇલ્ડ ગોડવિટ પણ રોકાયા વિના ઉડી શકે છે. 10,200 km (6,300 mi).^[૯૫] સિબર્ડ (દરિયાઇપક્ષીઓ) પણ લાંબુ સ્થળાંતર કરે છે, લાંબામાં લાંબુ વાર્ષિક સ્થળાંતર સ્કૂટી શિરવોટર દ્વારા કરવામાં આવે છે, જેનો માળો ન્યૂઝીલેન્ડ અને ચીલીમાં અને ઉત્તરીય ઉનાળું ખોરાક ઉત્તર પેસિફિક બહાર જાપાન, અલાસ્કા અને કેલિફોર્નિયામાં પસાર કરે છે, જે વાર્ષિક ગોળાકાર પ્રવાસ બને છે. 64,000 km (39,800 mi).^[૯૬] અન્ય સિબર્ડઝ સંવનન બાદ અદ્રશ્ય થઇ જાય છે, બહોળી રીતે મુસાફરી કરે છે, પરંતુ કોઇ નિશ્ચિત સ્થળાંતર માર્ગ ધરાવતા નથી.

અલ્બાટ્રોસીસ દક્ષિણીય સમુદ્રીમાં માળો ધરાવે છે અને ઘણી વાર સંવનન ઋતુની વચ્ચે પૃથ્વીના ધ્રુવની આસપાસ પ્રવાસ ખેડે છે. ^[૯૭]

કેટલીક પક્ષી જાતો ટૂંકુ સ્થળાંતર કરે છે, તેને જ્યાં સુધી ખરાબ વાતાવરણ દૂર કરવાની અને ખોરાક મેળવવાની જરૂરિયાત એટલી જ મુસાફરી કરે છે. આક્રમણકારીજાતો જેમ કે બોરલ ફિંચએક એવું જૂથ છે અને વર્ષમાં એક જ સ્થળે જોવા મળે છે અને પછી તે ગેરહાજર રહે છે. આ પ્રકારના સ્થળાંતર સામાન્ય રીતે ખોરાકની ઉપલબ્ધિ સાથે સંકળાયેલા હોય છે. ^[૯૮] જાતિઓ તેમની કદની તુલનામાં નાનો પ્રવાસ પણ ખેડી શકે છે, જ્યારે કેટલાક ઊંચા તાપમાનમાંથી પોતાના જેવી જ જાતિઓ ધરાવતા પક્ષીઓની પાસે ઉડીને જતી રહે છે; જ્યારે અન્ય જાતિઓ થોડા સમયનું સ્થળાંતર કરે છે, જ્યાં અમુક ભાગ સામાન્ય રીતે માદા અને પેટાપ્રભાવશાળી નર સથળાંતર કરતા હોય છે. ^[૯૯] કેટલાક પ્રદેશોમાં થોડું પણ સ્થળાંતર ટકાવારીની દ્રષ્ટિએ મોટું સ્થળાંતર ધારણ કરે છે; હાથ ધરાયેલા એક સર્વેમાંથી એવું બહાર આવ્યું હતું કે ઓસ્ટ્રેલીયામાં ૪૪ ટકા ચકલી સિવાયના પક્ષીઓ હતા અને 32 ટકા ચકલી જેવી પક્ષીઓને થોડું સ્થળાંતર કર્યું હતું.^[૧૦૦] દરિયાની સપાટીથી ઊંચાઇ પરનું સ્થળાંતર ટૂંકા અંતરનું છે, જેમાં પક્ષીઓ ઊંચાઇ પર પોતાની સંવનન ક્રિયા કરે છે અને પેટા અનુકૂળ પરિસ્થિતિમાં નીચા સ્થળે જાય છે. આવું મોટે ભાગે તાપમાનમાં ફરફાર થવાથી બને છે અને સામાન્ય રીતે જ્યારે સામાન્ય પ્રદેશો પણ ખોરાકના અભાવે રહેવા લાયક ન હોય ત્યારે બને છે. ^[૧૦૧] કેટલીક જાતો રખડું પણ હોય છે, જે લોકો નિશ્ચિત પ્રદેશમા રહેતા હોતા નથી અને વાતાવરણ અને ખોરાકની ઉપલબ્ધિ અનુસાર સ્થળાંતર કરતા હોય છે.

પરિવાર તરીકે પોપટમોટે ભાગે સ્થળાંતરીત અથવા તો બેઠાડુ હોતા નથી, પરંતુ તેમને જવલ્લેજ જોવા મળતા, ઊંચાઇએ ઉડતા, રખડું અથવા નાનું અને અનિમિત પણે સ્થળાંતર કરતા પક્ષીઓ તરીકે ગણવામાં આવે છે. ^[૧૦૨]

બહુ મોટા અંતરોમાં ચોક્કસ સ્થળોએ પાછા ફરવાની પક્ષીઓની ક્ષમતા થોડા સમય માટે જાણીતી છે; 1950માં હાથ ધરવામાં આવેલા એક પ્રયોગ અનુસાર મેન્ક્સ શિરવોટરને બોસ્ટોનમાં છૂટા મૂકવામાં આવ્યા હતા અને તેઓ તે અંતરેથી ફક્ત 13 દિવસમાં જ તેમની વસાહતમાં સ્કોમર, વોલ્શમાં પરત ફર્યા હતા. 5,150 km (3,200 mi).^[૧૦૩] પક્ષીઓ વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને સ્થળાંતર દરમિયાન સંકેતો આપે છે. દિવસના સ્થળાંતરકારો માટે, સૂર્યનો દિવસમાં સંકેત તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે અને તારાઓનો રાત્રે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. દિવસમાં સૂર્યનો બદલાતી જતી પરિસ્થિતિ અંગે ઉપયોગ કરતા પક્ષીઓ તેને આંતરિક ઘડિયાળ તરીકે ગણે છે.^[૩૭] તારમંડળ સાથેના સંકલનનો આધાર આસપાસ રહેલા ધ્રુવ નક્ષત્રપર નિર્ભર છે.^[૧૦૪] આનો આધાર કેટલાક પક્ષીઓમાં ખાસ પ્રકારના ફોટોરિસેપ્ટર દ્વારા પૃથ્વીના ભૂમિતિશાસ્ત્રને સમજવાની તેમની ક્ષમતા પર રહેલો છે.^[૧૦૫]

પ્રત્યાયન (સંદેશાવ્યવહાર)

પક્ષીઓ મુખ્યત્વે દાર્શનિક અને ધ્વનિ સંકેતોનો ઉપયોગ કરીને સંદેશાવ્યવહારકરે છે. સંકેતો ઇન્ટરસ્પેશિફિક (બે જાતિઓ વચ્ચે)અને ઇન્ટ્રાસ્પેસિફિક (જાતિઓમાં)હોઇ શકે છે.

પક્ષીઓ કેટલીક વાર સામાજિક પ્રભુત્વનું મૂલ્યાંકન કરવા અને મક્કમપણે રજૂ કરવા માટે અને સેક્સ્યુઅલી પસંદગીની જાતોમાં સંવનન કરવા અથવા જોખમ દર્શાવવા માટે જેમ કે નાના બચ્ચાઓને રક્ષણ પૂરું પાડવા માટે, બાજને અટકાવવા અને સનબિટર્નની નકલ સામે પીછાઓનો ઉપયોગ કરે છે^[૧૦૬].^[૧૦૭] પીછાઓમાં થતો ફેરફાર ખાસ કરીને બે જાતિઓ વચ્ચેની પક્ષીઓની ઓળખ છતી કરે છે. પક્ષીઓમાં દાર્શનિક સંદશાવ્યવહારમાં રૂઢીગત ડિસ્પ્લે, જેનો વિકાસ બિનસંકેતાત્મક ક્રિયાઓ જેમ કે ચાંચથી પીછા સાફ કરવા, ચાંચ મારવી અથવા અન્ય વર્તણૂંક પરથી થયો છે. આ પ્રકારના ડિસ્પ્લે ગુસ્સો અથવા શરણાગતિ દર્શાવી શકે છે અથવા પેઇર બોન્ડઝની રચનામાં ફાળો આપી શકે છે. ^[૩૭] કાઉન્ટરશીપ દરમિયાન અત્યંત વિગતવાર ડિસ્પ્લે જોવા મળે છે, જેમાં અસંખ્ય શક્ય ભાગોની હલચલ^[૧૦૮]ના જટિલ મિશ્રણ પરથી નૃત્ય જોવા મળે છે.^[૧૦૯]

કોલ ઓફ ધ હાઉસ વ્રેન, સામાન્ય ઉત્તર અમેરિકાનું સોંગબર્ડ છે.

બર્ડઝ કોલ્સ એન્ડ સોંગ્સ,જેને સિરીંક્સમાં આપવામાં આવ્યું છે, એ મોટા માર્ગો છે જેના દ્વારા પક્ષીઓ ધ્વનિ દ્વારા સંદેશાવ્યવહાર કરે છે. આ સંદેશાવ્યવહાર પણ અત્યંત જટિલ હોઇ શકે છે; કેટલીક જાતો સિરીંક્સની બન્ને તરફેને સ્વતંત્ર રીતે ચલાવી શકે છે, જે તેમને એકી સાથે અલગ અલગ બે ગીત પેદા કરવામાં સહાય કરે છે. ^[૫૦] વિવિધ પ્રકારના હેતુઓ માટે કોલ્સનો ઉપયોગ થાય છે, જેમાં સંવનન માટે આકર્ષણ,^[૩૭] શક્ય સંવનન ભાગીદાર માટેની શોધ,^[૧૧૦] બોન્ડ રચના, જે તે પ્રદેશો પરના દાવા અને નિભાવ માટે,^[૩૭] અન્ય જાતકોની ઓળખ માટે (જેમ કે માતાપિતા સમૂહમાં બચ્ચાઓની સંભાળ લે છે અથવા સંવનન ઋતુના પ્રારંભે સંવનન કરનારાઓ ફરી ભેગા થાય છે)^[૧૧૧], અને અન્ય પક્ષીઓની શક્ય આક્રમણોખોરો અંગેની ચેતવણી, ઘણી વાર ક્યા પ્રકારનું જોખમ છે તેની ચોક્કસ જાણકારીની માહિતીનો સમાવેશ થાય છે.^[૧૧૨] કેટલાક પક્ષીઓ ધ્વનિત સંદેશાવ્યવહાર માટે યાંત્રિક અવાજોનો પણ ઉપયોગ કરે છે. ન્યુઝીલેન્ડનું કોએનોકોરીફા સ્નાઇપ તેના પીછાઓ મારફતે હવામાં ઉડે છે, ^[૧૧૩] લક્કડખોદ અમુક પ્રદેશો^[૪૭]માં પાંખ ફફડાવે છે અને પામ કોકેટુ પાંખો ફફડાવવા માટે ટૂલ્સનો ઉપયોગ કરે છે. ^[૧૧૪]

સમુદાય અને અન્ય સંગઠનો

કેટલાક પક્ષીઓ આવશ્યક રીતે જ પ્રદેશવાદ ધરાવતા હોય છે અથવા નાના પરિવાર જૂથોમાં રહે છે ત્યારે અન્ય પક્ષીઓ મોટા સમુદાયની રચના કરી શકે છે. સમુદાયનો મૂળભૂત સિદ્ધાંત મોટા જથ્થામાં સલામતીછે અને ચારો શોધવાની ક્ષમતામાં વધારો કરવાનો છે.^[૩૭] ખાસ કરીને જંગલ જેવા ગાઢ વસ્તીવાળા પ્રદેશોમાં લૂંટારુઓ સામે રક્ષણ અગત્યનું છે, જ્યાં ઓચિંતો હૂમલો સામાન્ય છે અને એક કરતા વધુ આંખો આગોતરી ચેતવણી વ્યવસ્થા પૂરી પાડી શકે છે. આને કારણે અસંખ્ય મિશ્રીત જાતિ ફીડીંગ સમુદાયમાં વિકસી છે, જેમાં સામાન્ય રીતે અસંખ્ય જાતિઓના નાના નાના જૂથોનું મિશ્રણ હોય છે; આ સુમદાયો સખ્યાની દ્રષ્ટિએ સલામતી પૂરી પાડે છે પરંતુ સ્ત્રોતો માટેની સંભવિત સ્પર્ધામાં ઘટાડો કરે છે. ^[૧૧૫] સમુદાયમાં રહેવા માટે ચૂકવવી પડતી કિંમત જોઇએ તો તેનાથી સામાજિક રીતે પેટાવર્ગના પક્ષીઓ પર વધુ પ્રભુત્વ વાળા પક્ષીઓ રોફ જમાવે છે અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં ખોરાક આરોગવાની કાર્યક્ષમતામા પણ ઓછી થાય છે. ^[૧૧૬]

પક્ષીઓ કેટલીક વાર નોન એવીયન જાતિઓ સાથે પણ સંગઠન રચે છે. પ્લન્જ ડાઇવીંગ સીબર્ડ ડોલ્ફીનઅને ટ્યૂનાસાથે સંકળાયેલા છે, જે ગળી જતી માછલીઓને સપાટી પર ધકેલે છે. ^[૧૧૭] હોર્નબીલ્સને ડ્વાર્ફ મંગૂસ સાથે અરસપરસની સમજૂતિવાળો સંબંધ , જેમા તેઓ એક સાથે ચારો ચરે છે અને એકબીજાને નજીકના પક્ષીઓના શિકારીઅને અન્ય લુટારુંઓ અંગે ચેતવણી આપે છે. ^[૧૧૮]

આરામ અને ડાળી પર બેસવું

દિવસના સક્રિય ભાર દરમિયાન પક્ષીઓનો ઊંચો ચયાપચયનો દર અન્ય સમયના આરામની સામેની પુરવણી છે. સૂઇ રહેલ પક્ષીઓ ઘણી વાર સતર્ક નિદ્રા તરીકે જાણીતા પ્રકારનો ઉપયોગ કરે છે, જેમાં આરામના સમયની વચ્ચે ઝડપથી આંખ ખોલીને બંધ કરવાનો સમાવેશ થાય છે, જે તેમને ખલેલ સામે સંવેદશીલ રહેવાની અને જોખમ જણાય તો ઝડપથી તે સ્થળેથી નાસી છૂટવામાં મદદ કરે છે. ^[૧૧૯] સમડીઓ ઉડતી વખતે સૂઇ જતી હોવાનું મનાય છે અને રડારના નિરીક્ષણો સુચવે છે કે તેઓ સૂતી આરામના ઉડાન દરમિયાન પોતાની જાતને પવનનો સામનો કરવા માટે ગોઠવે છે. ^[૧૨૦] એવું સુચવવામાં આવ્યું છે કે ચોક્કસ પ્રકારની નિદ્રાઓ હોઇ શકે છે, જે ઉડાન દરમિયાન પણ શકય હોય છે. ^[૧૨૧] કેટલાક પક્ષીઓએ ધીમી ગતિની નિદ્રા, એક સમયે મગજના એક હેમિસ્ફિયરમાં જવાની ક્ષમતા પણ દર્શાવી છે. પક્ષીઓ સમુદાયની બહાર સબંધિત તેમની સ્થિતિ પર આધારિત આ ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરી શકે છે. તેનાથી સમુદાયના બહારના માર્જિનને જોઇને લુંટારુઓ સામે સતર્ક રહેવા માટે આંખને સૂઇ રહેલા હેમિસ્ફિયરથી વિરુદ્ધ રાખવામાં સહાય મળે છે. આ ક્રિયા સમુદ્રી સસ્તન પ્રાણીઓથી જાણીતી છે.^[૧૨૨] ડાળીઓ પર સામાજિક આરામ સામાન્ય છે, કેમ કે શરીરની ગરમીના નુકસાનમાં ઘટાડો કરે છે અને લુંટારુંઓ સાથે સંકળાયેલા જોખમો ઘટાડે છે.^[૧૨૩] આરામ કરવાના સ્થળોની પસંદગી થર્મોરેગ્યુલેશન અને સલામતીને આધારે પસંદ કરવામાં આવે છે. ^[૧૨૪]

ઘણા સૂઇ રહેલા પક્ષીઓ તેમના શિરને તેમની પાછળી બાજુએ વાળી દે છે અને તેમની ચાંચને તેમના પાછળના પીછાઓમાં દાબી દે છે, જોકે અન્ય પક્ષીઓ તેમની ચાંચ તેમના વક્ષસ્થળના પીછાઓમાં દાબી દે છે. ઘણા પક્ષીઓ ફક્ત એક જ પગ પર આરામ કરે છે, જ્યારે કેટલાક, ખાસકરીને ઠંડા વાતાવરણમાં તેમના પગ પીછાઓની અંદર ખેંચી લે છે. ઊંચા સ્થાને બેસતા પક્ષીઓમજબૂત રજ્જૂ વ્યવસ્થા ધરાવતા હોય છે, જે તેમને નિદ્રા દરમિયાન ઊંચા સ્થાને ટકાવી રાખવામાં સહાય કરે છે. ઘણા જમીન પરના પક્ષીઓ, જેમ કે ક્વેઇલ્સ અને તેતર ઝાડમાં આરામ કરે છે. લોરીક્યુલસ ઉત્પત્તિના થોડા પોપટો ઉપરથી નીચે લટકીને આરામ કરે છે.^[૧૨૫] કેટલાક હમીંગબર્ડ રાત્રિના નિષ્ક્રીય કાળમાં જતા રહે છે, જેમાં તેમનો ચયાપચયનો દર ઘટી જાય છે.^[૧૨૬] આ મનોવૈજ્ઞાનિક ક્રિયા અન્ય સો એક જેટલી જાતિઓમા દેખાય છે, જેમાં ઓવલટ-નાઇટજાર, નાઇટજારઅને વુડસ્વેલોનો સમાવેશ થાય છે. એક જાતિ, કોમન પોરવીલ,પણ નિષ્ક્રીયકાળમાં જતા રહે છે.^[૧૨૭] પક્ષીઓને પરસેવો થતો નથી, પરંતુ તેઓ સ્થાન બદલીને, પાણીમાં ઊભા રહીને, જોરથી શ્વાસોચ્છ્વાસ લઇને, તેમની સપાટીના વિસ્તારમાં વધારો કરીને, ગળું હલાવીને અથવા ખાસ પ્રકારની વર્તણૂંકો જેવી કે ઉરોહીડ્રોસીસ કરીને પોતાની જાતને ઠંડી કરી શકે છે.

સંવનન

સામાજિક વ્યવસ્થા

95 ટકા પક્ષીઓની જાતિ સામાજિક રીતે એકવિવાહી કુટુંબ ધરાવે છે. આ જાતિઓ ઓછામાં ઓછા સંવનન કાળની લંબાઇ સુધી જોડી ટકાવી રાખે છે અથવા કેટલાક કિસ્સાઓમાં વિવિધ વર્ષો સુધી અથવા એકના મૃત્યુપર્યંત સુધી સાથે રહે છે. ^[૧૨૮] એક વિવાહી કુટુબ માતાપિતા બન્નેની સંભાળશક્ય બનાવે છે, જે ખાસ કરીને જે માદાને નરની સહાયની જરૂર પડે છે ત્યારે સફળ સંવનનમાં સહાય કરતી વખતે અગત્યનું છે.^[૧૨૯] અસંખ્ય સામાજિક એક વિવાહીત કુટુંબ જાતિઓમાંથી વધારાની જોડી દ્વારા મૈથુન (વિશ્વાસઘાત)એ સામાન્ય બાબત છે. ^[૧૩૦] આ પ્રકારની વર્તણૂંક ખાસકરીને જ્યારે પ્રભુત્વશાળી નર અને માદા તેની સાથેના નર સાથે જોડી કરે છે ત્યારે બને છે, પરંતુ આ કદાચ બતક અને અન્ય એનાટીડ વચ્ચે બળજબરીપૂર્વકના સંવનનનું પરિણામ પણ હોઇ શકે છે. ^[૧૩૧] માદાઓ માટે, વધારાની જોડીના સંવનનના શક્ય ફાયદાઓમાં પોતાના બચ્ચા માટે વધુ સારી જાતિ અને તેની સાથેના સંવનનમાં બિનફળદ્રુપતાની સામે રક્ષણ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. ^[૧૩૨] જે વધારાની જોડીના સંવનનમાં જોડાય છે તે જાતિના નર તેની સાથે સંવનન કરનારને ગાઢી રીતે રક્ષણ પૂરું પાડે છે, જેથી તેઓ ઉત્પન્ન કરનાર બચ્ચાના માતાપિતા હોવાની ખાતરી રાખી શકે. ^[૧૩૩]અન્ય સંવનન પદ્ધતિઓમાં પોલીજિની, બહુપત્નીત્વ, પોલીજેમી (બહુપત્નીત્વ કે બહુપતિત્વ), પોલીજિનેડ્રી, અને સંમિશ્ર,પણ થાય છે તેનો સમાવેશ થાય છે.^[૩૭] પોલીજેમસ સંવનન વ્યવસ્થા ત્યારે જ ઊભી થાય છે જ્યારે માદા નરની મદદ વિના સંતાનોમાં વધારો કરી શકે તેમ હોય.^[૩૭] કેટલીક જાતો સંજોગો અનુસાર એક કરતા વધુ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરી શકે છે.

સંવનનમાં સમાન્ય રીતે સંવનના દર્શનનું કોઇ જાતના સ્વરૂપનો સમાવેશ થાય છે, ઉદા. રૂપે તે કાર્ય નર પક્ષી દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. ^[૧૩૪] મોટા ભાગનું ડિસ્પ્લે ક્યાં તો સરળ અને કોઇ પ્રકારના ગીતનો સમાવેશ કરે છે. કેટલાક ડિસ્પ્લે જોકે, તદ્દન વિગતવારના હોય છે. જાતિઓના આધારે, તેમાં પાંખ અથવા પૂંછડી પટપટાવી, નૃત્ય, આકાશી ઉડાન અથવા સામાજિક લેકકિંગનો સમાવેશ થઇ શકે છે. માદાઓ એવી હોય કે સામાન્ય રીતે ભાગીદાર પસંદગી કરે,^[૧૩૫] જોકે પોલીએન્ડ્રુસ ફાલારોપ્સ(શોરબર્ડ),અનામત હોય છે: પ્લેઇનર નર તેજસ્વી કલરવાળી માદાને પસંદ કરે છે. ^[૧૩૬] સંવનન ઇશારો, ચાંચ મારવી અને એલ્લોપ્રિનીંગ સામાન્ય રીતે બે ભાગીદારો વચ્ચે કરવામાં આવે છે, સામાન્ય રીતે પક્ષીઓએ જોડ બનાવી લીધી હોય અને સંવનન કરી લીધુ હોય તે પછી.^[૪૭]

પ્રદેશ, માળો અને ઇંડાનું સેવન

બચ્ચાને ઉછેરતી આપતી વખતે ઘણા પક્ષીઓ અન્ય જાતિઓ સામે સક્રિય રીતે પ્રદેશનો બચાવ કરે છે; પ્રદેશની જાળવણી તેમના બચ્ચાઓ માટે ખોરાકના સ્ત્રોતનું રક્ષણ કરે છે. જે જાતિઓ જેમ કે સીબર્ડ અને સમડી ખોરાકની સવલતવાળા પ્રદેશોનો બચાવ કરવામાં સક્ષમ ન હોય, તે ઘણી વખત સમૂહમાં ઉછેર કરે છે; લુટારુઓ સામે રક્ષણ કરવા માટે આવું કરવામાં આવતું હશે તેવું મનાય છે. સામૂહિક ઉછેર કરનાર નાના માળાના સ્થળનો બચાવ કરે છે અને માળાની જગ્યા માટ જાતિઓ વચ્ચે અને અંદરોઅંદરની સ્પર્ધાને ઉગ્ર બનાવી શકાય. ^[૧૩૭]

દરેક પક્ષીઓ મોટે ભાગે કેલ્શિયમ કાર્બોનેટના બનેલા સખત શેલ વાળા અન્તસ્ત્વચાના આવરણ જેવા ઇંડા મૂકે છે.^[૩૭] કાણુ અને દર વાળા માળા ધરાવતી જાતિઓ સફેદ અથવા નિસ્તેજ ઇંડા મૂકે છે, જ્યારે ખુલ્લા માળાવાળા પક્ષીઓ છદ્મવેષ ઇંડા મૂકે છે. જોકે આ પદ્ધતિમાં ઘણા અપવાદો છે; જમીન પર માળો બાંધતા નાઇટજારનિસ્તેજ ઇંડા ધરાવે છે અને તેમના પ્લમેજ દ્વારા છદ્મવેષી ઇંડા મૂકે છે. જે જાતિઓ બચ્ચાને ખાતા પરોપજીવી પ્રાણીનો શિકાર બની હોય છે તે જીવાતોના ઇંડાને ઓળખી શકાય તે માટે ઇંડાના રંગ અલગ કરે છે, જે માદા જીવાતોને તેના ઇંડાને પક્ષીના ઇંડા સાથે સરખાવવા માટે ફરજ પાડે છે.^[૧૩૮]

પક્ષીઓના ઇંડાઓ સામાન્ય રીતે માળામાં પડેલા હોય છે. મોટા ભાગની જાતિઓ કેટલેક અંશે જટિલ માળાની રચના કરે છે, જે ક્યાં તો કપ, ડમ, પ્લેટસ, પથારી જેવા, પથારીના ભંગાર જેવા,ટેકરા જેવા અથવા દર જેવા હોય છે. ^[૧૩૯] કેટલાક પક્ષીઓના માળાઓ,જોકે,અત્યંત જૂની ઢબના હોય છે; અલ્બાટ્રોસ માળાઓ જમીન પરના ભંગાર સિવાય કશું જ નથી. મોટા ભાગા પક્ષીઓ લુંટારુઓને રોકવા માટે માળાઓ આવરણવાળી જગ્યામાં, ગુપ્ત વિસ્તારોમાં બાંધે છે, પરંતુ મોટા અથવા સમૂહમાં રહેતા પક્ષીઓ બચાવ કરવા સક્ષમ હોય છે- જે વધુ ખુલ્લા માળાઓ બાંધી શકે છે. માળાના બાંધકામ દરમિયાન, કેટલીક જાતિઓ જે સામગ્રી પરોપજીવી પ્રાણીઓ વાપરે તેની તુલનામાં અલગ વાપરે છે-જે બચ્ચાના અસ્તિત્વમાં સુધારો કરવા માટે ઝેરનું પ્રમાણ ઘટાડે છે, ^[૧૪૦] અને માળાના રક્ષણ માટે ઘણી વખત પીછાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ^[૧૩૯] કેટલાક પક્ષીની જાતો માળા ધરાવતી નથી; ઊભા ખડક પર માળો બાંધતા કોમન ગુઇલેમોટ તેના ઇંડા ખુલ્લા ખડક પર મૂકે છે અને નર ઇમ્પેરિયર પેન્ગ્વિન ઇંડાઓને તેમના શરીર અને પગની વચ્ચે રાખે છ. માળાઓની ગેરહાજરી ખાસ કરીને જમીન પર માળો બાંધતી જાતોની સતત ગેહાજરી જોવા મળે છે, જ્યાં ઇંડામાંથી બહાર આવેલું બચ્ચું માળાને થોડા દિવસોમાં છોડી દેવા સક્ષમ હોય છે.

ઇંડાનું સેવન કે જે બચ્ચાના વિકાસ માટે તાપમાનમાં વધારો કરે છે, તે સામાન્ય રીતે છેલ્લું ઇંડુ મૂકી દેવાયા બાદ પ્રારંભ કરે છે. ^[૩૭] મોનોગેમોસ જાતિમાં ફરજોને ઘણી વખત વહેચી લેવામાં આવે છે, જેમાં પોલીગેમ જાતિઓ એક માવતર જ ઇંડના સેવન માટે જવાબદાર હોય છે. માવતરની હૂંફ સેવન કરતા પક્ષીના ઉદર અથવા છાતીની પાછળનો ખુલ્લો ભાગના વિસ્તારથી બચ્ચાઓના મિશ્રણથી ઇંડાને મળે છે. ઇંડાનું સેવન એ શક્તિ માગી લેતી પ્રક્રિયા છે; પુખ્ત અલ્બાટ્રોસીસ, ઉદા.તરીકે ઇંડના સેવનના દિવસે તે વધુમાં વધુ83 grams (2.9 oz)પોતાના શરીરનુ વજન ઓછું કરે છે. ^[૧૪૧] મેગાપોડેના ઇંડાના સેવન માટેની હૂંફ સૂર્યમાંથી મળે છે, જે વનસ્પતિ અથવા જ્વાળામુખીની ઉર્જાને ક્ષીણ બનાવે છે.^[૧૪૨] ઇંડાનો સેવનગાળો 10 દિવસથી (લક્કડખોદ, કોયલ અને નાની ચકલી જેવા પક્ષીઓમાં) શરૂ થઇને 80 દિવસોથી વધુ ચાલે છે (અલ્બાટ્રોસ અને કિવીમાં).^[૩૭]

પૈતૃક સંભાળ અને પરિપક્વતા

તેમના ઇંડામાંથી બહાર આવવાના સમયે,બચ્ચાઓનો તેમની જાતિને આધારે નિસહાયથી લઇને સ્વતંત્ર સુધીનો વિકાસ થાય છે. નિઃસહાય બચ્ચઓને અલ્ટ્રીકલ (ખુલ્લા અને આંધળા કે જે માબાપ પર ખોરાક માટે આધાર રાખે છે) ,કહેવાય છે અને તેઓ નાના કદમાં, આંધળા, હલનચલન ન કરી શકે તેવા અને ખુલ્લા; જે બચ્ચાઓ હલન ચલન કરતા હોય અને ઇંડામાંથી બહાર આવતા વેંત જ પીછા ધરાવતા હોય તેમને પ્રિકોસિયલ(થોડા જ દિવસોમાં માળો છોડી દેવા માટે સક્ષમ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અલ્ટ્રીકલ બચ્ચાઓને થર્મોરેગ્યુલેટીંગની સહાયની જરૂર પડે છે અને પ્રિકોસિયલની તુલનામાં લાંબા ગાળા સુધી ઉછેરની જરૂર પડે છે. જે બચ્ચાઓ આ અવસ્થાએ હોય છે તે તે ક્યાંતો અર્ધ પ્રિકોસિયલ અથવા અર્ધ અલ્ટ્રીકલ હોય છે.

માદા કેલીયોપ હમીંગબર્ડ સંપૂર્ણ મોટા થયેલા પક્ષીના બચ્ચાને ધવડાવે છે.

પૈતૃક સંભાળની લંબાઇ અને પ્રકાર વિવિધ વ્યવસ્થા અને જાતિઓમાં બદલાતા રહે છે. એકાન્તિક કિસ્સામાં, મેગાપોડેમાં પૈતૃક સંભાળ ઇંડામાંથી બહાર લાવવા સુધીમાં પૂરી થઇ જાય છે; ઇંડામાંથી બહાર આવેલું નવું જ બચ્ચુ માળાના ટેકરાની બહાર માબાપની સહાય વિના ખાડો ખોદે છે અને તાત્કાલિક પોતાની જાતે જ ઉપજીવીકા મેળવી લે છે. ^[૧૪૩] અન્ય એક એકાન્તિક કિસ્સામાં, મોટા ભાગના સીબર્ડે પૈતૃક સંભાળના ગાળામાં વધારો કર્યો છે, તેમાંથી લાંબામાં લાંબો ગાળો ગ્રેટ ફ્રિગેટબર્ડનો હોય છે, જેના બચ્ચા ઉપજીવીકાલાયક બનતા છ મહિના લગાડે છે અને વધારાા 14 મહિનાઓ સુધી તેમને માબાપ ચારો પૂરો પાડે છે. ^[૧૪૪]

કેટલીક જાતિઓમાં, માબાપ બન્ને માળા માટે અને ઉપજીવીકા માટે મદદ કરે છે; જ્યારે અન્યોમાં, આ પ્રકારની જવાબદારી ફક્ત એક જાત(સેક્સ) પર રહેલી છે. કેટલીક જાતોમાં, સમાન જાતોના અન્ય સભ્ય—સામાન્ય રીતે ઉછેરનાર જોડીના નિકટના સગા જેમ કે અગાઉના પક્ષીના બચ્ચા-નાના બચ્ચાને મોટું થવામાં મદદ કરશે.^[૧૪૫] આ પ્રકારના એલ્લોપેરેન્ટીંગ ખાસ કરીને કોર્વિડામાં સામાન્ય હોય છે, જેમાં કાગડા, ઓસ્ટ્રેલીયન મેગપાઇ અને ફેઇરી-વ્રેન જેવા જ પક્ષીઓનો સમાવેશ થાય છે,^[૧૪૬] પરંતુ કેટલીક જાતો જેમ કે રાઇફલમેન અને રેડ કાઇટમાં અલગ હોવાનું ધ્યાનમાં આવ્યું છે. પ્રાણીઓના મોટા ભાગના જૂથોમાં, નર પૈતૃકની સંભાળ જવલ્લેજ હોય છે. પક્ષીઓમાં, જોકે, અન્ય કરોડરજ્જુ વાળા વર્ગની તુલનામાં તે અત્યંત સામાન્ય છે.^[૩૭] પ્રદેશ અને માળાની જગ્યાનો બચાવ, ઇંડાનું સેવન અને બચ્ચાને ખોરાક આપવાનું કાર્ય ઘણી વખત વહેંચણીપૂર્વકનું હોય છે, ત્યારે કેટલીકવાર શ્રમનું વિભાજન કે જેમાં એક સંવનન કરનાર તમામ અથવા મોટા ભાગની ખાસ ફરજ નિભાવે છે.^[૧૪૭]

બચ્ચાઓ જ્યારે પરિપક્વ બને છે તે તબક્કો નાટ્યાત્મક રીતે અલગ પડે છે. સિંથલીબોરામફુસ મુર્રેલેટ્સ બચ્ચાઓ, જેમ કે પ્રાચીન મુર્રેલેટ,ઇંડામાંથી બહાર આવે કે રાત્રે માળાને છોડી દે છે, અને દરિયાની બહાર તેમના માતાપિતાને અનુસરે છે અને દરિયાથી વિરુદ્ધની જમી પર લુટારુઓથી દૂર મોટા થાય છે. ^[૧૪૮] કેટલીક જાતોમાં, જેમ કે બતકો, તેમના બચ્ચાઓને પ્રારંભિક ઉંમરે જ માળાથી દૂર લઇ જાય છે. મોટા ભાગની જાતોમાં, બચ્ચાઓ ઉડી શકવા સમર્થ બને તે પહેલા અને તરત જ પછીથી માળો છોડી દેતા નથી. પરિપક્વ થયા બાદ પૈતૃક સંભાળની માત્રા અલગ પડે છે ; અલ્બાટ્રોસના બચ્ચાઓ તેમની જાતે માળો છોડી દે છે અને વધુ મદદ લેતા નથી, જ્યારે અન્ય જાતો પરિપક્વ થયા બાદ પણ વધારાનું ભરણપોષણ પ્રાપ્ત કરે છે. ^[૧૪૯] બચ્ચાઓ તેમના પ્રથમ સ્થળાંતર દરમિયાન તેમના માતાપિતાને અનુસરે છે.^[૧૫૦]

પરોપકારી પક્ષીના ઇંડાનું સેવન

[[પરોપકારી પ્રાણીગત ઇંડાનું સેવાન (બ્રૂડ પેરાસિટીઝમ), કે જેમાં ઇંડા મૂકનાર અન્ય પક્ષીના ઇંડાના સેવન સાથ પોતાના ઇંડા મૂકી દે છે, જે અન્ય ઓર્ગેનિઝમના પ્રકારની તુલનામાં પક્ષીઓમાં અત્યંત સામાન્ય બાબત છે.|પરોપકારી પ્રાણીગત ઇંડાનું સેવાન (બ્રૂડ પેરાસિટીઝમ), કે જેમાં ઇંડા મૂકનાર અન્ય પક્ષીના ઇંડાના સેવન સાથ પોતાના ઇંડા મૂકી દે છે, જે અન્ય ઓર્ગેનિઝમના પ્રકારની તુલનામાં પક્ષીઓમાં અત્યંત સામાન્ય બાબત છે. ^[૧૫૧]]] પરોપરકાર પક્ષી તેણીના ઇંડા અન્ય પક્ષીના માળામાં મૂકી દે પછી, મોટે ભાગે તેમને સ્વીકારવામાં આવે છે અને યજમાન દ્વારા, તેમના પોતાના બચ્ચાઓના ખર્ચાની સાથે મોટા કરવામાં આવે છે. બ્રુડ પેરાસાઇટ કદાચ જેની ફરજ છે તેવા બ્રુડ પેરાસાઇટસ ,જેણે તેમના ઇંડાઓને અન્ય જાતિના માળામાં મુકવાજ જોઇએ, કારણ કે તેઓ તેમના પોતાના બચ્ચાઓને મોટા કરવામાં અસમર્થ હોય છે, અથવા ફરજ વિનાના બ્રુડ પેરાસાઇટ હોય છે, જે કટલીક વાર તેમણે પોતાના નાના બચ્ચાઓને મોટા કર્યા હોવા છતા પોતાની પુનઃઉત્પાદનની ક્ષમતા વધારવા માટે સમાન જાતિના પક્ષીઓના માળાઓમાં ઇડા મૂકે છે.^[૧૫૨] એક સો પક્ષીઓની જાતો, કે જેમાં હનીગાઇડ, ઇક્ટેરીડ, એસ્ટ્રીલડીડ ફિંચઅને બતકોનો સમાવેશ થાય છે, તે ફરજ ધરાવનાર પેરાસાઇટ છે, જોકે તેમાં અત્યંત સુપ્રસિદ્ધ કોયલો છે.^[૧૫૧] કેટલાકબ્રુડ પેરાસાઇટ તેમના યજમાનના બચ્ચા પહેલા ઇંડામાંથી બચ્ચાને બહાર લઇ આવે છે, જે તેમને યજમાનના ઇંડાને બહાર ફેંકી દઇને નાશ કરી દેવામાં અથવા યજમાનના બચ્ચાઓને મારી નાખવામાં સહાય કરે છે; આ તે બાબતની ખાતરી પૂરી પાડે છે કે માળામાં લાવવામાં આવતો દરેક ખોરાક પેરાસિટીકન બચ્ચાઓને જ ખવડાવવામાં આવશે. ^[૧૫૩]

ઇકોલોજી (જીવંત પ્રાણી કે જીવને સંબધિત પર્યાવરણ)

પક્ષીઓ બહોળા પ્રમાણમાં ઇકોલોજીકલ સ્થિતિ ધરાવે છે.^[૧૫૪] કેટલાક પક્ષીઓ સામાન્ય છે તો, અન્યો તેમની વસ્તીમાં વિશિષ્ટ અથવા ખોરાકની જરૂરિયાતવાળા છે. એક જ વસ્તી જેમ કે જંગલમાં પણ, વિવિધ જાતિઓના પક્ષીઓ દ્વારા જે સ્થાન (ગોખલો)પર કબજો કરવામાં આવ્યો હોય છે તે અલગ અલગ હોય છે, જ્યારે કેટલીક જાતિઓ જંગલના છત્ર હેઠળ પણ ખોરાક આપે છે, ઉતરતી કક્ષાના છત્ર હેઠળ અને અન્યો જંગલમાં પૂરો પાડે છે. જગંલના પક્ષીઓ જીવાત ખાનાર, ફ્રુગીવોર, અને નેક્ટાવોરહોય છે. એક્વાટિક પક્ષીઓને સામાન્ય રીતે માછલી, છોડો દ્વારા ખોરાક પૂરો પાડવામાં આવે છે અને ચાંચિયાગીરી અને ક્લેપ્ટોપેરાસિટઝમજોવા મળે છે. સસ્તન પ્રાણીઓમાં શિકારના પ્રાણીઓ વિશિષ્ટ પ્રકારના હોય છે, જ્યારે, ગીધ મડદા પર જીવનારતરીકે વિશિષ્ટ છે.

કેટલાક મધ ખાતા પક્ષીઓ અગત્યના પૂલીનેટર (એક ફૂલ પરથી બીજા ફૂલ પર રસ લઇ જતી જીવાતો) હોય છે અને ઘણા ફ્રુગીવોર્સ બીયાનો નાશ કરવામાં મહત્વી ભૂમિકા ભજવે છે. ^[૧૫૫] છોડો અને પૂલીનેટીંગ પક્ષીઓ ઘણી વાર સહવિકાસકર્તાહોય છે,^[૧૫૬] અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં ફૂલોના મુખ્યત્વે પૂલીનેટર એક જ એવી જાત છે જે તેના મધ સુધી પહોંચવામાં સક્ષમ હોય છે.^[૧૫૭]

પક્ષીઓ ઘણી વા આઇલેન્ડ ઇકોલોજીમાં પણ અગત્યના હોય છે. પક્ષીઓ વારંવાર આઇલેન્ડ પર પહોંચ્યા છે, જ્યારે સસ્તન પ્રાણીઓ પહોંચ્યા નથી; તે આઇલેન્ડ પર, ખાસ કરીન મોટા પ્રાણીઓ દ્વારા જે ભૂમિકા બજાવવામાં આવે છે તે પક્ષીઓ પણ બજાવી શકે છે. ઉદા. તરીકે, ન્યુઝીલેન્ડમાં મોઆઅગત્યના બ્રાઉઝર્સ હતા, જેમ આજે કેરેઉ અને કોકાકો છે.^[૧૫૫] આજે ન્યુઝીલેન્ડના છોડોએ લુપ્ત મોઆથી બચવા માટે સંરક્ષણાત્મક પ્રક્રિયા જાળવી રાખી છે.^[૧૫૮] માળો બાંધતા સીબર્ડપણ આઇલેન્ડની ઇકોલોજી અને આસપાસના દરિયાને મુખ્યત્વે મોટા જથ્થામાં એકત્ર થયેલી હગાર દ્વારા અસર કરી શકે છે, જે કદાચ સ્થાનિક જમીન^[૧૫૯] અને આસપાસના દરિયાને ફળદ્રુપ બનાવી શકે છે.^[૧૬૦]કાઉન્ટસ, માળાની દેખરેખ અને કબજે કરવું અને ચિહ્નો લગાવવા સહિત એવિયન ઇકોલોજી ફિલ્ડ પદ્ધતિઓના બહોળા પ્રકારોનો ઉપયોગ એવિયન ઇકોલોજીના સંશોધનમાં થાય છે.

માનવીઓ સાથેનો સંબંધ

પક્ષીઓ જોઇ શકતા હોવાથી અને સામાન્ય પ્રાણી હોવાથી માનવીઓ આદિ માનવના કાળથી તેમની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. ^[૧૬૧] કેટલીક વાર, આ સંબંધોપરોસ્પજીવન હોય છે, જેમ કે મધ એકત્ર કરવાની હનીગાઇડ અને આફ્રિકાની પ્રજા જેમ કે બોરાનામાં સહકારની ભાવના જોવા મળે છે.^[૧૬૨] અન્ય સમયે, તેઓ પરોપજીવીપણ હોઇ શકે છે, જેમ કે હાઉસ સ્પેરો^[૧૬૩]જેવી જાતિને માનવીય ગતિવિધિથી ફાયદો થયો છે. વિવધ પક્ષી જાતિઓ વેપારી સ્તરે નોંધપાત્ર કૃષિ જીવાતો^[૧૬૪] બની ગયા છે અને કેટલાક ઉડ્ડયન જોખમતરીકે ઉભરી આવે છે.^[૧૬૫] માનવીય ગતિવિધિઓ પણ નુકસાનકારક હોઇ શકે છે અને તેણે અસંખ્ય પક્ષીઓની જાતિઓ સામે લુપ્તતાનું સંકટ ઊભુ કર્યું છે.

પક્ષીઓ રોગો જેમ કે સિટ્ટાકોસીસ, સાલ્મોનેલોસિસ, કેમ્પીલોબેક્ટેરિયોસિસ, માયકોબેક્ટેરઓસિસ (એવિયન ફેફસાનો ક્ષયરોગ), એવિયન ઇન્ફ્લ્યુએન્ઝા (બર્ડ ફ્લ્યુ), ગિયાર્ડીએસિસ,અને ક્રિપ્ટોસ્પોરિડાયોસિસને લાંબા અંતર સુધી ફેલાવવા માટે રોગવાહક તરીકેની પણ ભૂમિકા બજાવી શકે છે. તેમાંના કેટલાકમાં ઝૂનોટિક રોગોનો સમાવેશ થાય છે, જે માનવોમાં ફેલાઇ શકે છે.^[૧૬૬]

આર્થિક અગત્યતા

સ્થાનિક કક્ષાના પક્ષીઓને માંસ અને ઇંડા માટે ઉછેરવામાં આવે છે, જે પૌલ્ટ્રી તરીકે ઓળખાય છે, જે માનવો દ્વારા ખાવામાં આવતા પ્રોટીનનો મોટામાં મોટા સ્ત્રોત છે; 2003માં, 76 મિલીયન ટન પૌલ્ટ્રી અને 61 મિલીયન ટન ઇંડાઓ વિશ્વભરમાં પેદા કરવામાં આવ્યા હતા. ^[૧૬૭] માનવ પૌલ્ટ્રીમાં ચિકનનો સૌથી વધુ વપરાશ થાય છે, જ્યારે મરઘી, બતક અને હંસ પણ સંબંધિત રીતે સામાન્ય છે. પક્ષીઓની અનેક જાતોનો માંસ માટે શિકાર કરવામાં આવે છે. અત્યંત અવિકસિત વિસ્તારો સિવાય પક્ષીઓનો શિકાર મુખ્યત્વે મનોરંજન લાયક પ્રવૃત્તિ છે. ઉત્તર અને દક્ષિણ અમેરિકામાં અત્યંત અગત્યના પક્ષીનો શિકાર કરવામાં આવે છે તે વોટરફોલ (જળપક્ષી); જેમનો મોટા પાયે શિકાર કરવામાં આવે છે તેવા પક્ષીઓમાં તેતર જંગલી મરઘી, ચકલીઓ(ક્વેઇલ), કબૂતર, તેતર જેવું ખાદ્ય પક્ષી (પાર્ટ્રિજ), મરઘાની જાતુન ખાદ્ય પક્ષી (ગ્રાઉસ), સારસ જેવું પક્ષી(સ્નાઇપ),અને વુ઼ડકોકનો સમાવેશ થાય છે.^[૧૬૮] મુટ્ટોનબર્ડીંગ પણ ઓસ્ટ્રેલીયા અને ન્યુઝીલેન્ડમાં લોકપ્રિય છે.^[૧૬૯] મુટ્ટોનબર્ડઝ જેવા પક્ષીઓનો શિકાર થાય છે, અને તે કદાચ ચાલુ પણ રહેશે, ત્યારે શિકારની પ્રવૃત્તિ ડઝનેક જાતિઓ માટે લુપ્તતા અથવા જોખમમાં પરિણમી છે. ^[૧૭૦]

એશિયન માછીમારો દ્વારા મારણનો ઉપયોગ કરવામાં ઘણો ઘટાડો થયો છે, પરંતુ મૂલાકાતીઓના આકર્ષણ તરીકે કેટલાક વિસ્તારોમાં રહે છે.

પક્ષીઓની વ્યાપારીક રીતે મૂલ્યવાન એવી ચીજોમાં પીછા (ખાસ કરીને હંસ અને બતકોનો ડાઉન), જેનો ઉપયોગ વસ્ત્ર અને પથારી માટે કરવામાં આવે છે, અને સીબર્ડનું (હગાર),જે ફોસ્ફરસ અને નાઇટ્રોજનના સ્ત્રોત તરીકે કિંમતી છે. વોર ઓફ પેસિફિક, જે ઘણીવાર હગાર યુદ્ધ તરીકે ઓળખાય છે, તે હગારના જથ્થા પર અંકુશ મેળવવા માટે લડાઇ હતી. ^[૧૭૧]

પક્ષીઓનું માનવો દ્વારા પાલતુ અને વ્યવહારીક હેતુ એમ બન્ને માટે સ્થાનિકીકરણ કરાયું હતું. વિવિધ રંગના પક્ષી, જે કે પોપટો અને મેના, વચ્ચે બધનમાં સંવનન કરાવવામાં આવે છે અથવા પાલતુ તરીકે રાખવામાં આવે છે, આ વ્યવહાર કટલીક જોખમી જાતોના ગેરકાયદે વેપારમાં પરિણમી છે. ^[૧૭૨] બાજ અને દરિયાઇ પક્ષીઓનો અનુક્રમે શિકાર અને ફિશીંગમાટે ઉપયોગ થાય છે. સંદેશો લઇ જનારા કબૂતરોનો ઉપયોગ ઓછામાં ઓછા 1 એડીથી થાય છે, અને તાજેતરના વિશ્વ યુદ્ધ II સુધી તેની અગત્યતા જળવાઇ રહી હતી. આજે આ તમામ કામગીરીઓ ક્યાંતો શોખ, મનોરંજન અને પ્રવાસન^[૧૭૩] અથવા કેટલીક રમતો જેમ કે કબૂતરોની સ્પર્ધાને કારણે વધુ સામાન્ય બની છે.

કલાપ્રેમી પક્ષી ઉત્સાહીઓ(જેને પક્ષી નિરીક્ષકો, ટ્વીચર્સ (નિરીક્ષકો) અથવા વધુ સામાન્ય રીતે પક્ષીવિંદો)ની સખ્યા કરોડોમાં છે.^[૧૭૪] ઘણા મકાનમાલિકો તેમના ઘરની પાસે વિવિધ જાતિઓને આકર્ષવા માટે બર્ડ ફીડરઊભુ કરે છે. પક્ષીઓ ખવડાવવાની ક્રિયાકરોડો ડોલરના ઉદ્યોગમાં ફૂલીફાલી છે; ઉદા. તરીકે, બ્રિટનમાં અંદાજિત 75 ટકા નિવાસીઓ શિયાળામાં અમુક સમયે પક્ષીઓને ખોરાક પૂરો પાડે છે. ^[૧૭૫]

ધર્મ, સમુદાય અને સંસ્કૃતિ

પક્ષીઓ સમુદાય, ધર્મ અને લોકપ્રિય સંસ્કૃતિમાં આગવો અને વૈવિધ્યકૃત્ત કામગીરી બજાવે છે. ધર્મમાં, પક્ષીઓને ક્યાં તો સંદેશાવાહકો અથવા ધાર્મિક નેતા અને દૈવત્વને અનુસરતા દર્શાવવામાં આવે છે, જેમ કે મેઇકમેઇકનો સંપ્રદાય, જેમાં ઇસ્ટર આઇલેન્ડના ટાંગટા મનુને વડા^[૧૭૬] તરીકે અથવા હાજરી આપનાર તરીકે ગણવામાં આવ્યા છે, તેવી જ રીતે હૂગીન અને મુનિન, બે કોમોન રેવનના કિસ્સામાં તેમને નોર્સ ગોડ ઓડીનના કાનમાં ગુપ્ત રીતે કહેતા હોય તેમ ગણવામાં આવ્યા છે.^[૧૭૭] ધાર્મિક નેતાઓ ભવિષ્યની આગાહી, અથવા પક્ષીઓના શબ્દોનું અર્થાતંર કરવામાં સામેલ હતા જ્યારે "ઔસ્પેક્સ" (જેના પરથી શબ્દ "પવિત્ર" આવ્યો છે) ભવિષ્યી ઘટનાઓ માટે તેમની કામગીરીઓ પર નજર રાખતા હતા. ^[૧૭૮] તેમને ધાર્મિક પ્રતીક તરીકે પણ ગણવામાં આવ્યા છે, જેમ કે જોનાહ (હેબ્રુઃ: יוֹנָה , કબૂતર)ની સાથે કદરૂપા, શરણાગતી,શોક અને સુંદરતા એ પરંપરાગત રીતે કબૂતરો સાથે સંકળાયેલા છે. ^[૧૭૯] પક્ષીઓને ભગવાન અથવા ભગવાન જેવા ગણવામાં આવ્યા છે, જેમ કે કોમન પીકોકના કિસ્સામાં, તેને ભારતના દ્રવિડો દ્વારા મધર અર્થ તરીકે ગણવામાં આવ્યા છે.^[૧૮૦] કેટલાક પક્ષીઓને પૌરાણીક રોક અને માઓરીના માણસને પણ ઝડપી લેવા સક્ષમ એવા ઐતિહાસિક પૌઆકાઇ સહિતના કદાવર પ્રાણી તરીકે જોવામાં આવ્યા છે.^[૧૮૧]

પક્ષીઓને સંસ્કૃતિ અને કલામાં ઐતિહાસિક કાળથી દર્શાવવામાં આવ્યા છે, જ્યારે તેમને પ્રારંભમાં ગુફા ચિત્રમાં રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા.^[૧૮૨] પક્ષીઓનો બાદમાં ધાર્મિક અથવા કોઇક પ્રતીકવાળી કલા, જેમ કે મુઘલ અને પર્શિયન સમ્રાટોના સુંદર મોરની કલગી.^[૧૮૩] પક્ષીઓમાં વૈજ્ઞાનિક અસરના આગમનથી પક્ષીઓના ઘણા ચિત્રોને પુસ્તકોમાં આપવાનો પ્રારંભ થયો હતો. પક્ષીઓના અત્યંત પ્રખાયત કલાકારોમાં જોહ્ન જેમ્સ ઓડુબોનછે, જેમના ઉત્તર અમેરિકાના પક્ષીઓના ચિત્રોએ યુરોપમાં મોટી વ્યાપારીક સફળતા પ્રાપ્ત કરી હતી અન જેમનુ નામ પાછળથી નેશનલ ઔડુબોન સોસાયટીને અપાયું હતું.^[૧૮૪] પક્ષીઓ કવિતામાં પણ અગત્યનું વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે; ઉદા. તરીકે, હોમરે નાઇટીંગલનો તેમના ડીસી ,અને કેટાલ્લુસમાં ચકલીનો કેટાલ્લુસ 2માં કામોદ્દીપકના પ્રતીક તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો હતો.^[૧૮૫] [[અલ્બાટ્રોસ અને ખલાસી વચ્ચેનો સંબંધ એ છે કે તે સેમ્યુઅલ ટેયલર કોલેરિજના ધી રાઇમ ઓફ ધ એન્સસિયન્ટ મેરિનરમાં મધ્યવર્તી વિચાર છે, જેને બોજા માટેના અલંકારતરીકે ગણવામાં આવ્યો હતો.|અલ્બાટ્રોસ અને ખલાસી વચ્ચેનો સંબંધ એ છે કે તે સેમ્યુઅલ ટેયલર કોલેરિજના ધી રાઇમ ઓફ ધ એન્સસિયન્ટ મેરિનરમાં મધ્યવર્તી વિચાર છે, જેને બોજા માટેના અલંકારતરીકે ગણવામાં આવ્યો હતો.^[૧૮૬]]] અન્ય ઇંગ્લીશ અલંકારોને પક્ષીઓ પરથી લેવામાં આવ્યા છે; વલ્ચર ભંડોળઅને વલ્ચર રોકાણકારો ઉદા. તરીકે તેમનું નામ સાફ કરનારા ગીધ તરીકે લે છે. ^[૧૮૭]

વિવિધ પક્ષીઓની જાતોનો દ્રષ્ટિકોણ ઘણી વાર આખી સંસ્કૃતિમાં અલગ અલગ પડે છે. ઘુવડો ખરાબ નસીબ,વિચક્રાફ્ટ,અને આફ્રિકા^[૧૮૮]ના ભાગોમાં થયેલા મૃત્યુઓ સાથે સંકળાયેલા છે,પરંતુ મોટા ભાગના યુરોપમાં તેની ગણના શાણા પક્ષી તરીકે થાય છે. ^[૧૮૯] હૂપ ને પ્રાચીન ઇજિપ્તમાં પવિત્ર અને પર્શિયામાં શુદ્દ ગુણોન પ્રતીક તરીકે ગણવામાં આવતા હતા, પરંતુ મોટા ભાગના યુરોપમાં તેની ગણના ચોર તરીકે અને સ્કેન્ડીનેવીયામાં યુદ્ધની પૂર્વજાણકારી આપનાર તરીકે ગણના થાય છે.^[૧૯૦]

કંઝર્વેશન (સંરક્ષણ વિજ્ઞાન)

માનવીઓની ગતિવિધિએ કેટલીક જાતિઓ જેમ કે બાર્ન સ્વેલો અને યુરોપીયન સ્ટારલીંગનું વિસ્તરણ સ્વીકાર્યું છે ત્યારે, તેઓ અમુક જાતિઓમાં વસ્તી ઘટાડા અથવા લુપ્તતા માટે કારણભૂત બન્યા છે. પક્ષીઓની સોએક જેટલી જાતિઓ ઐતિહાસિક સમયમાં જ લુપ્ત થઇ ગઇ હતી,^[૧૯૧] તેમ છતા એવિયનની લુપ્તતા માટે મોટા ભાગના માનવીઓ નાટ્યાત્મક રીતે કારણભૂત બન્યા હતા, જેમણે અંદાજે 750-1800 જાતિઓનો વિનાશ કર્યો હતો, જે ઘટના આઇલેન્ડમાં મેલાનેસિયા, પોલીનેસિયા અને માઇક્રોનેસિયાના માનવ સામૂહીકીકરણ દરમિયાન ઘટી હતી.^[૧૯૨] પક્ષીઓની ઘણી જાતો વિશ્વભરમાં ઘટી રહી છે, બર્ડલાઇફ ઇન્ટરનેશનલ અને આઇયુસીએન દ્વારા 2009માં 1,227 જાતોને જોખમ હેઠળ મૂકવામાં આવી હતી.^[૧૯૩]^[૧૯૪]

પક્ષીઓને માનવીઓ તરફથી મોટે ભાગે જોખમ ઊભુ થતું હોય તો તે છે વસ્તીમાં ઘટાડો.^[૧૯૫] અન્ટ જોખમોમાં વધુ પડતો શિકાર, આકસ્મિક મૃત્યુદર કે જે ઇમારત પડી જવાથી અથવા લાંબા ગાળાના ફિશીંગ બાયકેચ,^[૧૯૬], પ્રદૂષણ(જેમાં ઓઇલનું ઢોળાવુંઅને પેસ્ટીસાઇડનો ઉપયોગનો સમાવેશ થાય છે),^[૧૯૭] વિદશી આક્મણખોર જાતિઓ,^[૧૯૮] દ્વારા સ્પર્ધા અને લૂંટફાટ અને હવામાનમાં ફેરફારથી પરિણમે છે.

સરકાર અને સંરક્ષણજૂથો પક્ષીઓને બચાવવા માટે ક્યાંતો કાયદો પસાર કરીને કામ કરે છે જે પક્ષીઓની વસ્તીને ટકાવી રાખે છે અને ઉત્પન્ન કરે છે અથવા પુનઃઓળખ માટે ગુપ્ત રીતે વસતી વધારો કરે છે. આ પ્રકારના પ્રોજેક્ટોએ કેટલીક સફળતા પણ અપાવી છે; એક અભ્યાસ અનુસાર એવો અંદાજ છે કે સંરક્ષણના પ્રયત્નોએ પક્ષીઓની 16 જાતિઓને બચાવી છે, જે કદાચ 1994 અને 2004 વચ્ચે લુપ્ત થઇ ગઇ હતી, જેમાં કેલિફોર્નિયા કોન્ડોરઅને નોરફ્લોક આઇલેન્ડ ગ્રીન પોપટનો સમાવેશ થાય છે.^[૧૯૯]

નોંધ

↑ Brands, Sheila (14 Aug 2008). "Systema Naturae 2000 / Classification, Class Aves". Project: The Taxonomicon. મૂળ માંથી 28 મે 2009 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 4 Feb 2009. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ del Hoyo, Josep (1992). Handbook of Birds of the World, Volume 1: Ostrich to Ducks. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-10-5. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ ઢાંચો:La icon Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. Holmiae. (Laurentii Salvii). પૃષ્ઠ 824. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ ^૪.૦ ^૪.૧ ^૪.૨ Livezey, Bradley C.; Zusi, RL (2007). "Higher-order phylogeny of modern birds (Theropoda, Aves: Neornithes) based on comparative anatomy. II. Analysis and discussion". Zoological Journal of the Linnean Society. 149 (1): 1–95. doi:10.1111/j.1096-3642.2006.00293.x. ISSN 0024-4082. PMID 18784798. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |last1= and |last= specified (મદદ); More than one of |first1= and |first= specified (મદદ)
↑ Padian, Kevin (1997). "Bird Origins". માં Philip J. Currie & Kevin Padian (eds.) (સંપાદક). Encyclopedia of Dinosaurs. San Diego: Academic Press. પૃષ્ઠ 41–96. ISBN 0-12-226810-5. Unknown parameter |coauthor= ignored (|author= suggested) (મદદ); CS1 maint: discouraged parameter (link) CS1 maint: extra text: editors list (link)
↑ Gauthier, Jacques (1986). "Saurischian Monophyly and the origin of birds". માં Kevin Padian (સંપાદક). The Origin of Birds and the Evolution of Flight. Memoirs of the California Academy of Science 8. San Francisco, CA: Published by California Academy of Sciences. પૃષ્ઠ 1–55. ISBN 0-940228-14-9.
↑ "Bird biogeography". મૂળ માંથી 2007-03-04 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2008-04-10.
↑ Clements, James F. (2007). The Clements Checklist of Birds of the World (6th આવૃત્તિ). Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-4501-9. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ Gill, Frank (2006). Birds of the World: Recommended English Names. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-12827-6. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ Prum, Richard O. Prum (2008). "Who's Your Daddy". Science. 322 (5909): 1799–1800. doi:10.1126/science.1168808. ISSN 0036-8075. PMID 19095929. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Paul, Gregory S. (2002). "Looking for the True Bird Ancestor". Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of Flight in Dinosaurs and Birds. Baltimore: Johns Hopkins University Press. પૃષ્ઠ 171–224. ISBN 0-8018-6763-0. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ Norell, Mark (2005). Unearthing the Dragon: The Great Feathered Dinosaur Discovery. New York: Pi Press. ISBN 0-13-186266-9. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Turner, Alan H. (2007). "A basal dromaeosaurid and size evolution preceding avian flight" (PDF). Science. 317 (5843): 1378–1381. doi:10.1126/science.1144066. ISSN 0036-8075. PMID 17823350. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Xu, X; Zhou, Z; Wang, X; Kuang, X; Zhang, F; Du, X (2003). "Four-winged dinosaurs from China". Nature. 421 (6921): 335–340. doi:10.1038/nature01342. ISSN 0028-0836. PMID 12540892. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |author= and |last1= specified (મદદ)
↑ માયર, જી. ફોલ, બી., હાર્ટમેન, એસ. અને પીટર્સ, ડી.એસ. (2007). "આર્કાઇઓપ્ટેરિક્સ નો દસમો હાડપિંજરનો નમૂનો" ઝૂઓલોજિકલ જર્નલ ઓફ ધી લિનીયન સોસાયટી , 149 : 97–116.
↑ હેઇલમેન, ગર્હાર્ડ (1927). પક્ષીઓની ઉત્પત્તિ . ન્યુ યોર્કઃ ડોવર પબ્લિકેશન્સ.
↑ Rasskin-Gutman, Diego (2001). "Theoretical morphology of the Archosaur (Reptilia: Diapsida) pelvic girdle". Paleobiology. 27 (1): 59–78. doi:10.1666/0094-8373(2001)027<0059:TMOTAR>2.0.CO;2. ISSN 0094-8373. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Feduccia, Alan (2005). "Do feathered dinosaurs exist? Testing the hypothesis on neontological and paleontological evidence". Journal of Morphology. 266 (2): 125–66. doi:10.1002/jmor.10382. ISSN 0362-2525. PMID 16217748. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ આ વાર્તામાં મોટા ભાગના પાલેઓન્ટોલોજિસ્ટોએ ભાગ લીધો છે Prum, Richard O. (2003). "Are Current Critiques Of The Theropod Origin Of Birds Science? Rebuttal To Feduccia 2002". The Auk. 120 (2): 550–61. doi:10.1642/0004-8038(2003)120[0550:ACCOTT]2.0.CO;2. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ ^૨૦.૦ ^૨૦.૧ ^૨૦.૨ ^૨૦.૩ ^૨૦.૪ Chiappe, Luis M. (2007). Glorified Dinosaurs: The Origin and Early Evolution of Birds. Sydney: University of New South Wales Press. ISBN 978-0-86840-413-4.
↑ Clarke, Julia A. (2004). "Morphology, Phylogenetic Taxonomy, and Systematics of Ichthyornis and Apatornis (Avialae: Ornithurae)" (PDF). Bulletin of the American Museum of Natural History. 286: 1–179. doi:10.1206/0003-0090(2004)286<0001:MPTASO>2.0.CO;2. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-03 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (મદદ)
↑ Clarke, Julia A. (2005). "Definitive fossil evidence for the extant avian radiation in the Cretaceous" (PDF). Nature. 433 (7023): 305–308. doi:10.1038/nature03150. ISSN 0028-0836. PMID 15662422. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ) સહાયરૂપ માહિતી
↑ ^૨૩.૦ ^૨૩.૧ ^૨૩.૨ Ericson, Per G.P. (2006). "Diversification of Neoaves: Integration of molecular sequence data and fossils" (PDF). Biology Letters. 2 (4): 543–547. doi:10.1098/rsbl.2006.0523. ISSN 1744-9561. PMID 17148284. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Brown, Joseph W. (2007). "Nuclear DNA does not reconcile 'rocks' and 'clocks' in Neoaves: a comment on Ericson et al." (Free full text). Biology Letters. 3 (3): 257–259. doi:10.1098/rsbl.2006.0611. ISSN 1744-9561. PMID 17389215. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Sibley, Charles (1990). Phylogeny and classification of birds. New Haven: Yale University Press. ISBN 0-300-04085-7. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ Mayr, Ernst (1970). Species Taxa of North American Birds: A Contribution to Comparative Systematics. Publications of the Nuttall Ornithological Club, no. 9. Cambridge, Mass.: Nuttall Ornithological Club. OCLC 517185. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ Brooke, Michael (2004). Albatrosses And Petrels Across The World. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-850125-0.
↑ Weir, Jason T. (2007). "The Latitudinal Gradient in Recent Speciation and Extinction Rates of Birds and Mammals". Science. 315 (5818): 1574–76. doi:10.1126/science.1135590. ISSN 0036-8075. PMID 17363673. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ ^૨૯.૦ ^૨૯.૧ Schreiber, Elizabeth Anne (2001). Biology of Marine Birds. Boca Raton: CRC Press. ISBN 0-8493-9882-7. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Sato, Katsufumi (2002). "Buoyancy and maximal diving depth in penguins: do they control inhaling air volume?". Journal of Experimental Biology. 205 (9): 1189–1197. ISSN 0022-0949. PMID 11948196. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Hill, David (1988). The Pheasant: Ecology, Management, and Conservation. Oxford: BSP Professional. ISBN 0-632-02011-3. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Spreyer, Mark F. (1998). "Monk Parakeet (Myiopsitta monachus)". The Birds of North America. Cornell Lab of Ornithology. doi:10.2173/bna.322. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Arendt, Wayne J. (1988). "Range Expansion of the Cattle Egret, (Bubulcus ibis) in the Greater Caribbean Basin". Colonial Waterbirds. 11 (2): 252–62. doi:10.2307/1521007. ISSN 0738-6028. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Bierregaard, R.O. (1994). "Yellow-headed Caracara". માં Josep del Hoyo, Andrew Elliott & Jordi Sargatal (eds.) (સંપાદક). Handbook of the Birds of the World. Volume 2; New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-15-6.CS1 maint: extra text: editors list (link)
↑ Juniper, Tony (1998). Parrots: A Guide to the Parrots of the World. London: Christopher Helm. ISBN 0-7136-6933-0. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Ehrlich, Paul R. (1988). "Adaptations for Flight". Birds of Stanford. Stanford University. મેળવેલ 2007-12-13. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)બર્ડર્સ હેન્ડબુકના આધારે(પાઉલ એહરલિચ, ડેવીડ ડોબકીન, અને ડેરિલ વ્હેઇ. 1988 માં ફિલ્મ સિમોન અને શૂસ્ટર, ન્યુ યોર્ક.)
↑ ^{૩૭.૦૦} ^{૩૭.૦૧} ^{૩૭.૦૨} ^{૩૭.૦૩} ^{૩૭.૦૪} ^{૩૭.૦૫} ^{૩૭.૦૬} ^{૩૭.૦૭} ^{૩૭.૦૮} ^{૩૭.૦૯} ^{૩૭.૧૦} ^{૩૭.૧૧} ^{૩૭.૧૨} ^{૩૭.૧૩} ^{૩૭.૧૪} ^{૩૭.૧૫} ^{૩૭.૧૬} ^{૩૭.૧૭} ^{૩૭.૧૮} ^{૩૭.૧૯} ^{૩૭.૨૦} ^{૩૭.૨૧} ^{૩૭.૨૨} ^{૩૭.૨૩} ^{૩૭.૨૪} ^{૩૭.૨૫} ^{૩૭.૨૬} Gill, Frank (1995). Ornithology. New York: WH Freeman and Co. ISBN 0-7167-2415-4.
↑ "The Avian Skeleton". paulnoll.com. મેળવેલ 2007-12-13.
↑ "Skeleton of a typical bird". Fernbank Science Center's Ornithology Web. મેળવેલ 2007-12-13.
↑ Ehrlich, Paul R. (1988). "Drinking". Birds of Stanford. Standford University. મેળવેલ 2007-12-13. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Tsahar, Ella (2005). "Can birds be ammonotelic? Nitrogen balance and excretion in two frugivores" (Free full text). Journal of Experimental Biology. 208 (6): 1025–34. doi:10.1242/jeb.01495. ISSN 0022-0949. PMID 15767304. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}
↑ Preest, Marion R. (1997). "Ammonia excretion by hummingbirds". Nature. 386: 561–62. doi:10.1038/386561a0. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Mora, J. (1965). "The Regulation of Urea-Biosynthesis Enzymes in Vertebrates" (PDF). Biochemical Journal. 96: 28–35. ISSN 0264-6021. PMID 14343146. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Packard, Gary C. (1966). "The Influence of Ambient Temperature and Aridity on Modes of Reproduction and Excretion of Amniote Vertebrates". The American Naturalist. 100 (916): 667–82. doi:10.1086/282459. ISSN 0028-7628. PMID 282459. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |last1= and |last= specified (મદદ); More than one of |first1= and |first= specified (મદદ)
↑ Balgooyen, Thomas G. (1971). "Pellet Regurgitation by Captive Sparrow Hawks (Falco sparverius)" (PDF). Condor. 73 (3): 382–85. doi:10.2307/1365774. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Gionfriddo, James P. (1995). "Grit Use by House Sparrows: Effects of Diet and Grit Size" (PDF). Condor. 97 (1): 57–67. doi:10.2307/1368983. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ ^૪૭.૦ ^૪૭.૧ ^૪૭.૨ Attenborough, David (1998). The Life of Birds. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-01633-X. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ ^૪૮.૦ ^૪૮.૧ Battley, Phil F. (2000). "Empirical evidence for differential organ reductions during trans-oceanic bird flight". Proceedings of the Royal Society B. 267 (1439): 191–5. doi:10.1098/rspb.2000.0986. ISSN 0962-8452. PMID 10687826. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ) (રોયલ સોસાયટી બીની કાર્યવાહીમાં છાપભૂલ 267 (1461):2567.)
↑ Maina, John N. (2006). "Development, structure, and function of a novel respiratory organ, the lung-air sac system of birds: to go where no other vertebrate has gone". Biological Reviews. 81 (4): 545–79. doi:10.1017/S1464793106007111. ISSN 1464-7931. PMID 17038201. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ ^૫૦.૦ ^૫૦.૧ Suthers, Roderick A. (2004). "Producing song: the vocal apparatus". માં H. Philip Zeigler & Peter Marler (eds.) (સંપાદક). Behavioral Neurobiology of Birdsong. Annals of the New York Academy of Sciences 1016. New York: New York Academy of Sciences. પૃષ્ઠ 109–129. doi:10.1196/annals.1298.041. ISBN 1-57331-473-0. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)CS1 maint: extra text: editors list (link) પીએમઆઇડી 15313772
↑ Scott, Robert B. (1966). "Comparative hematology: The phylogeny of the erythrocyte". Annals of Hematology. 12 (6): 340–51. doi:10.1007/BF01632827. ISSN 0006-5242. PMID 5325853. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Sales, James (2005). "The endangered kiwi: a review" (PDF). Folia Zoologica. 54 (1–2): 1–20.
↑ Ehrlich, Paul R. (1988). "The Avian Sense of Smell". Birds of Stanford. Standford University. મેળવેલ 2007-12-13. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Lequette, Benoit (1989). "Olfaction in Subantarctic seabirds: Its phylogenetic and ecological significance" (PDF). The Condor. 91 (3): 732–35. doi:10.2307/1368131. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2012-02-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Wilkie, Susan E. (1998). "The molecular basis for UV vision in birds: spectral characteristics, cDNA sequence and retinal localization of the UV-sensitive visual pigment of the budgerigar (Melopsittacus undulatus)" (Free full text). Biochemical Journal. 330: 541–47. ISSN 0264-6021. PMID 9461554. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Andersson, S. (1998). "Ultraviolet sexual dimorphism and assortative mating in blue tits". Proceeding of the Royal Society B. 265 (1395): 445–50. doi:10.1098/rspb.1998.0315. Unknown parameter |coathors= ignored (મદદ)
↑ Viitala, Jussi (1995). "Attraction of kestrels to vole scent marks visible in ultraviolet light". Nature. 373 (6513): 425–27. doi:10.1038/373425a0. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Williams, David L. (2003). "Symblepharon with aberrant protrusion of the nictitating membrane in the snowy owl (Nyctea scandiaca)". Veterinary Ophthalmology. 6 (1): 11–13. doi:10.1046/j.1463-5224.2003.00250.x. ISSN 1463-5216. PMID 12641836. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ White, Craig R. (2007). "Vision and Foraging in Cormorants: More like Herons than Hawks?" (Free full text). PLoS ONE. 2 (7): e639. doi:10.1371/journal.pone.0000639. PMID 17653266. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Martin, Graham R. (1999). "Visual fields in short-toed eagles, Circaetus gallicus (Accipitridae), and the function of binocularity in birds". Brain, Behaviour and Evolution. 53 (2): 55–66. doi:10.1159/000006582. ISSN 0006-8977. PMID 9933782. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Saito, Nozomu (1978). "Physiology and anatomy of avian ear". The Journal of the Acoustical Society of America. 64 (S1): S3. doi:10.1121/1.2004193.
↑ Warham, John (1977). "The Incidence, Function and ecological significance of petrel stomach oils" (PDF). Proceedings of the New Zealand Ecological Society. 24 (3): 84–93. doi:10.2307/1365556. ISSN 0010-5422. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Dumbacher, J.P. (1992). "Homobatrachotoxin in the genus Pitohui: chemical defense in birds?". Science. 258 (5083): 799–801. doi:10.1126/science.1439786. ISSN 0036-8075. PMID 1439786. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Göth, Anne (2007). "Incubation temperatures and sex ratios in Australian brush-turkey (Alectura lathami) mounds". Austral Ecology. 32 (4): 278–85. doi:10.1111/j.1442-9993.2007.01709.x.
↑ Guthrie, R. Dale. "How We Use and Show Our Social Organs". Body Hot Spots: The Anatomy of Human Social Organs and Behavior. મૂળ માંથી 2007-06-21 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-10-19.
↑ Humphrey, Philip S. (1959). "An approach to the study of molts and plumages" (PDF). The Auk. 76 (2): 1–31. doi:10.2307/3677029. ISSN 0908-8857. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ ^૬૭.૦ ^૬૭.૧ ^૬૭.૨ Pettingill Jr. OS (1970). Ornithology in Laboratory and Field. Burgess Publishing Co. ISBN 808716093 Check |isbn= value: length (મદદ).
↑ ડિ બિયર એસજે, લોકવુડ જીએમ, રાઇજમેકર્સ જેએચએફએસ, રાઇજમેકર્સ જેએમએચ, સ્કોટ્ટ ડબ્લ્યુએ, ઓશાડલિયસ, અંડરહીલ એલજી (2001). સાફરીંગ બર્ડ રીંગીગં મેન્યુઅલ સંગ્રહિત ૨૦૦૩-૦૪-૨૯ ના રોજ વેબેક મશિન સાફરીંગ.
↑ Gargallo, Gabriel (1994). "Flight Feather Moult in the Red-Necked Nightjar Caprimulgus ruficollis". Journal of Avian Biology. 25 (2): 119–24. doi:10.2307/3677029. ISSN 0908-8857. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Mayr, Ernst (1954). "The tail molt of small owls" (PDF). The Auk. 71 (2): 172–78. મૂળ (PDF) માંથી 2012-08-19 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Payne, Robert B. "Birds of the World, Biology 532". Bird Division, University of Michigan Museum of Zoology. મૂળ માંથી 2012-02-26 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-10-20.
↑ Turner, J. Scott (1997). "On the thermal capacity of a bird's egg warmed by a brood patch". Physiological Zoology. 70 (4): 470–80. doi:10.1086/515854. ISSN 0031-935X. PMID 9237308. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Walther, Bruno A. (2005). "Elaborate ornaments are costly to maintain: evidence for high maintenance handicaps". Behavioural Ecology. 16 (1): 89–95. doi:10.1093/beheco/arh135. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Shawkey, Matthew D. (2003). "Chemical warfare? Effects of uropygial oil on feather-degrading bacteria". Journal of Avian Biology. 34 (4): 345–49. doi:10.1111/j.0908-8857.2003.03193.x. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Ehrlich, Paul R. (1986). "The Adaptive Significance of Anting" (PDF). The Auk. 103 (4): 835. મૂળ (PDF) માંથી 2008-09-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Lucas, Alfred M. (1972). Avian Anatomy - integument. East Lansing, Michigan, USA: USDA Avian Anatomy Project, Michigan State University. પૃષ્ઠ 67, 344, 394–601.
↑ Roots, Clive (2006). Flightless Birds. Westport: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33545-7.
↑ McNab, Brian K. (1994). "Energy Conservation and the Evolution of Flightlessness in Birds". The American Naturalist. 144 (4): 628–42. doi:10.1086/285697. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Kovacs, Christopher E. (2000). "Anatomy and histochemistry of flight muscles in a wing-propelled diving bird, the Atlantic Puffin, Fratercula arctica". Journal of Morphology. 244 (2): 109–25. doi:10.1002/(SICI)1097-4687(200005)244:2<109::AID-JMOR2>3.0.CO;2-0. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Robert, Michel (1989). "Conditions and significance of night feeding in shorebirds and other water birds in a tropical lagoon" (PDF). The Auk. 106 (1): 94–101. મૂળ (PDF) માંથી 2010-06-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Paton, D. C. (1989). "Bills and tongues of nectar-feeding birds: A review of morphology, function, and performance, with intercontinental comparisons". Australian Journal of Ecology. 14 (4): 473–506. doi:10.2307/1942194. ISSN 0012-9615. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Baker, Myron Charles (1973). "Niche Relationships Among Six Species of Shorebirds on Their Wintering and Breeding Ranges". Ecological Monographs. 43 (2): 193–212. doi:10.2307/1942194. ISSN 0012-9615. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Cherel, Yves (2002). "Food and feeding ecology of the sympatric thin-billed Pachyptila belcheri and Antarctic P. desolata prions at Iles Kerguelen, Southern Indian Ocean". Marine Ecology Progress Series. 228: 263–81. doi:10.3354/meps228263. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Cite has empty unknown parameter: |month= (મદદ)
↑ Jenkin, Penelope M. (1957). "The Filter-Feeding and Food of Flamingoes (Phoenicopteri)". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 240 (674): 401–93. doi:10.1098/rstb.1957.0004.
↑ Miyazaki, Masamine; Kuroki; Niizuma; Watanuki (1996). "Vegetation cover, kleptoparasitism by diurnal gulls and timing of arrival of nocturnal Rhinoceros Auklets" (PDF). The Auk. 113 (3): 698–702. doi:10.2307/3677021. ISSN 0908-8857. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Bélisle, Marc (1995). "Predation and kleptoparasitism by migrating Parasitic Jaegers" (PDF). The Condor. 97 (3): 771–781. doi:10.2307/1369185. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Vickery, J. A. (1994). "The Kleptoparasitic Interactions between Great Frigatebirds and Masked Boobies on Henderson Island, South Pacific" (PDF). The Condor. 96 (2): 331–40. doi:10.2307/1369318. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Hiraldo, F.C. (1991). "Unspecialized exploitation of small carcasses by birds". Bird Studies. 38 (3): 200–07. doi:10.1080/00063659109477089. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Engel, Sophia Barbara (2005). Racing the wind: Water economy and energy expenditure in avian endurance flight. University of Groningen. ISBN 90-367-2378-7. મૂળ માંથી 2020-04-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30.
↑ Tieleman, B.I.; Williams, JB (1999). "The role of hyperthermia in the water economy of desert birds". Physiol. Biochem. Zool. 72 (1): 87–100. doi:10.1086/316640. ISSN 1522-2152. PMID 9882607. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |last1= and |last= specified (મદદ); More than one of |first1= and |first= specified (મદદ)
↑ Schmidt-Nielsen, Knut (1960). "The Salt-Secreting Gland of Marine Birds". Circulation. 21 (5): 955–967. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Hallager, Sara L. (1994). "Drinking methods in two species of bustards". Wilson Bull. 106 (4): 763–764.
↑ MacLean, Gordon L. (1983). "Water Transport by Sandgrouse". BioScience. 33 (6): 365–369. doi:10.2307/1309104. ISSN 0006-3568. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Klaassen, Marc (1996). "Metabolic constraints on long-distance migration in birds". Journal of Experimental Biology. 199 (1): 57–64. ISSN 0022-0949. PMID 9317335. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (મદદ)
↑ "Long-distance Godwit sets new record". BirdLife International. 2007-05-04. મૂળ માંથી 2013-10-02 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-12-13.
↑ Shaffer, Scott A. (2006). "Migratory shearwaters integrate oceanic resources across the Pacific Ocean in an endless summer" (Free full text). Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (34): 12799–802. doi:10.1073/pnas.0603715103. ISSN 0027-8424. PMID 16908846. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}
↑ Croxall, John P. (2005). "Global Circumnavigations: Tracking year-round ranges of nonbreeding Albatrosses". Science. 307 (5707): 249–50. doi:10.1126/science.1106042. ISSN 0036-8075. PMID 15653503. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Wilson, W. Herbert, Jr. (1999). "Bird feeding and irruptions of northern finches:are migrations short stopped?" (PDF). North America Bird Bander. 24 (4): 113–21. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30.
↑ Nilsson, Anna L. K. (2006). "Do partial and regular migrants differ in their responses to weather?". The Auk. 123 (2): 537–47. doi:10.1642/0004-8038(2006)123[537:DPARMD]2.0.CO;2. મૂળ માંથી 2008-10-14 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Chan, Ken (2001). "Partial migration in Australian landbirds: a review". Emu. 101 (4): 281–92. doi:10.1071/MU00034.
↑ Rabenold, Kerry N. (1985). "Variation in Altitudinal Migration, Winter Segregation, and Site Tenacity in two subspecies of Dark-eyed Juncos in the southern Appalachians" (PDF). The Auk. 102 (4): 805–19. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Collar, Nigel J. (1997). "Family Psittacidae (Parrots)". માં Josep del Hoyo, Andrew Elliott & Jordi Sargatal (eds.) (સંપાદક). Handbook of the Birds of the World, Volume 4: Sandgrouse to Cuckoos. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-22-9.CS1 maint: extra text: editors list (link)
↑ Matthews, G. V. T. (1953). "Navigation in the Manx Shearwater". Journal of Experimental Biology. 30 (2): 370–96. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Mouritsen, Henrik (2001). "Migrating songbirds tested in computer-controlled Emlen funnels use stellar cues for a time-independent compass". Journal of Experimental Biology. 204 (8): 3855–65. ISSN 0022-0949. PMID 11807103. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Deutschlander, Mark E. (1999). "The case for light-dependent magnetic orientation in animals". Journal of Experimental Biology. 202 (8): 891–908. ISSN 0022-0949. PMID 10085262. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Möller, Anders Pape (1988). "Badge size in the house sparrow Passer domesticus". Behavioral Ecology and Sociobiology. 22 (5): 373–78.
↑ Thomas, Betsy Trent (1990). "Nesting Behavior of Sunbitterns (Eurypyga helias) in Venezuela" (PDF). The Condor. 92 (3): 576–81. doi:10.2307/1368675. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Pickering, S. P. C. (2001). "Courtship behaviour of the Wandering Albatross Diomedea exulans at Bird Island, South Georgia" (PDF). Marine Ornithology. 29 (1): 29–37. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Pruett-Jones, S. G. (1990). "Sexual Selection Through Female Choice in Lawes' Parotia, A Lek-Mating Bird of Paradise". Evolution. 44 (3): 486–501. doi:10.2307/2409431. ISSN 0014-3820. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Genevois, F. (1994). "Male Blue Petrels reveal their body mass when calling". Ethology Ecology and Evolution. 6 (3): 377–83. મૂળ માંથી 2011-10-01 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Jouventin, Pierre (1999). "Finding a parent in a king penguin colony: the acoustic system of individual recognition". Animal Behaviour. 57 (6): 1175–83. doi:10.1006/anbe.1999.1086. ISSN 0003-3472. PMID 10373249. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Templeton, Christopher N. (2005). "Allometry of Alarm Calls: Black-Capped Chickadees Encode Information About Predator Size". Science. 308 (5730): 1934–37. doi:10.1126/science.1108841. ISSN 0036-8075. PMID 15976305. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Miskelly, C. M. (1987). "The identity of the hakawai" (PDF). Notornis. 34 (2): 95–116. મૂળ (PDF) માંથી 2011-09-06 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (મદદ)
↑ Murphy, Stephen (2003). "The breeding biology of palm cockatoos (Probosciger aterrimus): a case of a slow life history". Journal of Zoology. 261 (4): 327–39. doi:10.1017/S0952836903004175. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Terborgh, John (2005). "Mixed flocks and polyspecific associations: Costs and benefits of mixed groups to birds and monkeys". American Journal of Primatology. 21 (2): 87–100. doi:10.1002/ajp.1350210203.
↑ Hutto, Richard L. (988). "Foraging Behavior Patterns Suggest a Possible Cost Associated with Participation in Mixed-Species Bird Flocks". Oikos. 51 (1): 79–83. doi:10.2307/3565809. ISSN 0030-1299. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Au, David W. K. (1986). "Seabird interactions with Dolphins and Tuna in the Eastern Tropical Pacific" (PDF). The Condor. 88 (3): 304–17. doi:10.2307/1368877. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2011-11-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Anne, O. (1983). "Dwarf mongoose and hornbill mutualism in the Taru desert, Kenya". Behavioral Ecology and Sociobiology. 12 (3): 181–90. doi:10.1007/BF00290770. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Gauthier-Clerc, Michael (2000). "Sleep-Vigilance Trade-off in Gadwall during the Winter Period" (PDF). The Condor. 102 (2): 307–13. doi:10.1650/0010-5422(2000)102[0307:SVTOIG]2.0.CO;2. મૂળ (PDF) માંથી 2008-09-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Bäckman, Johan (2002). "Harmonic oscillatory orientation relative to the wind in nocturnal roosting flights of the swift Apus apus". The Journal of Experimental Biology. 205 (7): 905–910. ISSN 0022-0949. PMID 11916987. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthor= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Rattenborg, Niels C. (2006). "Do birds sleep in flight?". Die Naturwissenschaften. 93 (9): 413–25. doi:10.1007/s00114-006-0120-3. ISSN 0028-1042. PMID 16688436. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |last1= and |last= specified (મદદ); More than one of |first1= and |first= specified (મદદ)
↑ Milius, S. (1999). "Half-asleep birds choose which half dozes". Science News Online. 155 (6): 86. doi:10.2307/4011301. ISSN 0036-8423. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 2012-05-29 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ Beauchamp, Guy (1999). "The evolution of communal roosting in birds: origin and secondary losses". Behavioural Ecology. 10 (6): 675–87. doi:10.1093/beheco/10.6.675.
↑ Buttemer, William A. (1985). "Energy relations of winter roost-site utilization by American goldfinches (Carduelis tristis)" (PDF). Oecologia. 68 (1): 126–32. doi:10.1007/BF00379484.
↑ Buckley, F. G. (1968). "Upside-down Resting by Young Green-Rumped Parrotlets (Forpus passerinus)". The Condor. 70 (1): 89. doi:10.2307/1366517. ISSN 0010-5422. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Carpenter, F. Lynn (1974). "Torpor in an Andean Hummingbird: Its Ecological Significance". Science. 183 (4124): 545–47. doi:10.1126/science.183.4124.545. ISSN 0036-8075. PMID 17773043. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ McKechnie, Andrew E. (2007). "Torpor in an African caprimulgid, the freckled nightjar Caprimulgus tristigma". Journal of Avian Biology. 38 (3): 261–66. doi:10.1111/j.2007.0908-8857.04116.x. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Freed, Leonard A. (1987). "The Long-Term Pair Bond of Tropical House Wrens: Advantage or Constraint?". The American Naturalist. 130 (4): 507–25. doi:10.1086/284728.
↑ Gowaty, Patricia A. (1983). "Male Parental Care and Apparent Monogamy among Eastern Bluebirds(Sialia sialis)". The American Naturalist. 121 (2): 149–60. doi:10.1086/284047.
↑ Westneat, David F. (2003). "Extra-pair paternity in birds: Causes, correlates, and conflict". Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics. 34: 365–96. doi:10.1146/annurev.ecolsys.34.011802.132439. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}
↑ Gowaty, Patricia A. (1998). "Ultimate causation of aggressive and forced copulation in birds: Female resistance, the CODE hypothesis, and social monogamy". American Zoologist. 38 (1): 207–25. doi:10.1093/icb/38.1.207. મૂળ માંથી 2011-11-19 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Sheldon, B (1994). "Male Phenotype, Fertility, and the Pursuit of Extra-Pair Copulations by Female Birds". Proceedings: Biological Sciences. 257 (1348): 25–30. doi:10.1098/rspb.1994.0089.
↑ Wei, G (2005). "Copulations and mate guarding of the Chinese Egret". Waterbirds. 28 (4): 527–30. doi:10.1675/1524-4695(2005)28[527:CAMGOT]2.0.CO;2. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ Short, Lester L. (1993). Birds of the World and their Behavior. New York: Henry Holt and Co. ISBN 0-8050-1952-9.
↑ Burton, R (1985). Bird Behavior. Alfred A. Knopf, Inc. ISBN 0-394-53857-5 Check |isbn= value: checksum (મદદ).
↑ Schamel, D (2004). "Mate guarding, copulation strategies and paternity in the sex-role reversed, socially polyandrous red-necked phalarope Phalaropus lobatus" (PDF). Behaviour Ecology and Sociobiology. 57 (2): 110–18. doi:10.1007/s00265-004-0825-2. મૂળ (PDF) માંથી 2020-03-28 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ કોક્કો એચ, હેરિસ એમ, વોનલેસ એસ(2004). "સામાન્ય રીતે દરિયાઇ પક્ષી ઉરીયા સાલ્ગે ,મોટા પ્રમાણમાં દરિયાઇ પક્ષીઓના સમૂહમાં સંવર્ધન કેન્દ્રો અને સ્થળ નિર્ભરતા વસ્તી નિયમન માટેની સ્પર્ધા ". જર્નલ ઓફ એનિમલ ઇકોલોજી 73 (2): 367–76. doi:10.1111/j.0021-8790.2004.00813.x
↑ બુકર એલ, બુકર એમ (1991). "કોયલો શા માટે ખાસ પ્રકારનું જૂથ રચે છે?" ઓઇકોસ 57 (3): 301–09. doi:10.2307/3565958
↑ ^{૧૩૯.૦} ^{૧૩૯.૧} હાંસેલ એમ(2000). પક્ષીઓના માળા અને બાંધવાની કળા . યુનિવર્સિટી ઓફ કેમ્બ્રિજ પ્રેસ આઇએસબીએન 0-521-46038-7
↑ લાફુમા એલ, લેમ્બ્રેચટસ એમ, રેમોન્ડ એમ (2001). "લોહી ચૂસતા ઉડતા કીટાણુઓ સામે રક્ષણ માટે પક્ષીઓના માળામાં ખુશ્બોદાર છોડ?" વર્તણૂંક પ્રક્રિયાઓ 56 (2) 113–20. doi:10.1016/S0376-6357(01)00191-7
↑ વોર્હામ, જે. (1990) કાળા પીછા વાળું દરિયાઇ પક્ષી - તેમનું પરિસ્થિતિ વિજ્ઞાન અને સંવર્ધન વ્યવસ્થા લંડન: એકેડમિક પ્રેસ આઇએસબીએન 0127354204.
↑ જોન્સ ડીએન, ડેક્કર, રેને ડબ્લ્યુઆરડે, રોઝલાર, સીસ એ (1995). ધી મેગાપોડ્ઝ . વિશ્વ 3ના પક્ષીઓના પરિવાર. ઓક્ફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ : ઓક્સફોર્ડ. આઇએસબીએન 0-19-854651-3
↑ ઇલીયોટ એ(1994). "વિશ્વના પક્ષીઓની હેન્ડબુકમાં પરિવાર મેગાપોડઝ(લાંબા પગ અને ટચૂંકી પાખવાળુ ઓસ્ટ્રેલેસીયાનું પક્ષી)". વોલ્યુમ 2; ન્યુ વર્લ્ડ વલ્ચર્સ ટુ ગ્યુનીયાફોવલ (એડ્ઝ ડેલ હોયો જે, એલ્લીયોટ, સર્ગાતાલ જે) લિન્ક્સ એડિસિઓન્સઃબાર્સેલોના. આઇએસબીએન 84-873337-15-6
↑ મેટ્ઝ વીજી, શ્રેઇબર ઇએ (2002). "ધી બર્ડઝ ઓફ નોર્થ અમેરિકા, નં. 681 માં મોટા કદનું દરિયાઇ શિકારી પક્ષી (ફ્રેગેટા મિનોર )", (પૂલ, એ. એન્ડ ગિલ, એફ., ઇડીએસ) ધી બર્ડઝ ઓફ નોર્થ અમેરિકા ઇન્ક: ફિલાડેલ્ફિયા
↑ એકમેન જે(2006). "પક્ષીઓમાં પારિવારીક જીવન ". જર્નલ ઓફ એવીયન બાયોલોજી 37 (4): 289–98. doi:10.1111/j.2006.0908-8857.03666.x
↑ Cockburn A (1996). "Why do so many Australian birds cooperate? Social evolution in the Corvida". માં Floyd R, Sheppard A, de Barro P (સંપાદક). Frontiers in Population Ecology. Melbourne: CSIRO. પૃષ્ઠ 21–42.CS1 maint: multiple names: editors list (link)
↑ Cockburn, Andrew (2006). "Prevalence of different modes of parental care in birds" (Free full text). Proceedings: Biological Sciences. 273 (1592): 1375–83. doi:10.1098/rspb.2005.3458. ISSN 0962-8452. PMID 16777726. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
↑ ગેટસન એજે (1994). પ્રાચીન મુરેલેટ(સિંથલિબોરામફુસ એન્ટિક્સ ). ધી બર્ડઝ ઓફ નોર્થ અમેરિકા, નં. 132માં (એ.પૂલ અને એફ. ગિલ, ઇડીએસ.). ફિલાડેલ્ફિયાઃ ધી એકેડેમી ઓફ નેચરલ સાયંસીઝ; વોશિંગ્ટોન, ડી.સી.: ધી અમેરિકન ઓર્નિથલોજિસ્ટસ યુનિયન
↑ સ્કેફર એચસી, એશિયામવાટા જીડબ્લ્યુ, મુન્યેકેન્યે એફબી, બોહનીંગ-ગાએસ કે (2004). "બે આફ્રિકન સિલ્વીયા નાના ગાનારા પક્ષીઓનો જીવન ઇતિહાસ : નીચી વાર્ષિક ફળદ્રુપતા અને નાના પક્ષીઓની લાંબી સંભાળ". ટીબીઆઇએ 146 (3): 427–37. doi:10.1111/j.1474-919X.2004.00276.x
↑ અલોન્સો જેસી, બૌટિસ્ટા એલએમ, અલોન્સો જેએ (2004). "પરિવાર આધારિત પ્રાદેશિકવાદ વિ. શિયાળામાં સામાન્ય ક્રેન્સ ગ્રુસ ગ્રુસ માં ટોળે ભેગા થવુ્". જર્નલ ઓફ એવિયન બાયોલોજી 35 (5): 434–44. doi:10.1111/j.0908-8857.2004.03290.x
↑ ^{૧૫૧.૦} ^{૧૫૧.૧} ડેવિસ એન(2000). કોયલો, કાવબર્ડ અને ચિટ્સ . ટી. એન્ડ એ.ડી. પોયસર: લંડન આઇએસબીએન 0-85661-135-2
↑ સોરેનસન એમ (1997). ઇન્ટ્રા- અને પ્રેકોસિયલ હોસ્ટ કેનવાસ બેક આયથા વેલિસિનેરીયા પર ઇન્ટરસ્પેસિફિક ઇંડાનું સેવન કરવાની અસરો". વર્તણૂંક વિજ્ઞાન 8 (2) 153–61. પીડીએફ
↑ સ્પોટ્ટીસસ્વોડ સી, કોલબ્રુક-રોબજંટ જે (2007). "ઇંડાનું સેવન કર્યું છે તેવા પરોપકારી મોટા દરિયાઇ શિકારી પક્ષી ગ્રેટર હોનીગાઇડ અને સંભવિત હોસ્ટ કાઉન્ટરેડેપ્શન્સ દ્વારા ઇંડામાં કાણું પાડવું". વર્તણૂંક વિજ્ઞાન doi:10.1093/beheco/arm025
↑ Sekercioglu, Cagan Hakki (2006). "Foreword". માં Josep del Hoyo; Andrew Elliott; David Christie (સંપાદકો). Handbook of the Birds of the World. 11: Old World Flycatchers to Old World Warblers. Barcelona: Lynx Edicions. પૃષ્ઠ 48. ISBN 84-96553-06-X.
↑ ^{૧૫૫.૦} ^{૧૫૫.૧} ક્લાઉટ એમ, હે જે(1989). "ન્યુઝીલેન્ડા જંગલોમાં ફેલાયેલા બ્રાઉઝર્સ, પોલીનેટોર્સ અને સીડ તરીકે પક્ષીઓનું મહત્વ ". ન્યૂઝીલેન્ડ જર્નલ ઓફ ઇકોલોજી 12 27–33 પીડીએફ
↑ સ્ટીલ્સ એફ(1981). "મધ્ય અમેરિકાને લગતા ચોક્કસ સંદર્ભ સાથે બર્ડ ફ્લાવર સહવિકાસના ભૌગોલિક તબક્કાઓ". મિસૌરી બોટેનિકલ ગાર્ડનની તવારીખ 68 (2) 323–51. doi:10.2307/2398801
↑ ટેમલેસ ઇ, લિનહાર્ટ વાય, મેસોનજોન્સ એમ, મેસોનજોન્સ એચ(2002). "હમીંગબર્ડ બીલ લંબાઇમાં ફૂલોની પહોળાઇની ભૂમિકા - ફ્લાવર લેન્થ રિલેશનશીપ". બાયોટ્રોપિકા 34 (1): 68–80. પીડીએફ
↑ બોન્ડ ડબ્લ્યુ, લી ડબ્લ્યુ, ક્રેઇન જે(2004). "ઉડા ઉડ કરતા પક્ષીઓ સામે છોડોનો બંધારણ બચાવ: ન્યૂઝીલેન્ડના ઉડી નહી શકતા એક સમયના પક્ષીઓનો વારસો". ઓઇકોસ 104 (3), 500–08. doi:10.1111/j.0030-1299.2004.12720.x
↑ વેઇનરાટ એસ, હેની જે, કેર સી, ગોલોકીન એ, ફ્લિંન્ટ એમ (1998). "સેંટ પાઉલ, પ્રિબિલોફ આઇલેન્ડ, બેરીંગ સી, અલાસ્કા ખાતે પર્વતીય અને દરિયાઇ છોડો દ્વારા દરિયાઇપક્ષી ક્વાનો મારફતે મેળવેલા નાઇટ્રોજનનો વપરાશ ". દરિયાઇ વિજ્ઞાન 131 (1) 63–71. પીડીએફ સંગ્રહિત ૨૦૨૦-૦૩-૨૮ ના રોજ વેબેક મશિન
↑ હોસમેન એ, હોકી એ(1986). "રોકી ઇન્ટરટ્રાયલ કોમ્યુનિટી બંધારણના નિર્ણાયક તરીકે દરિયાઇ પક્ષી ક્વાનો ". મરિન ઇકોલોજી પ્રોગ્રેસ સિરીઝ 32 : 247–57 પીડીએફ
↑ Bonney, Rick; Rohrbaugh, Jr., Ronald (2004). Handbook of Bird Biology (Second આવૃત્તિ). Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 0-938-02762-X.
↑ ડીન ડબ્લ્યુ, સેઇફ્રાઇડ આર, મેકનોડોનાલ્ડ આઇ (1990). "ગ્રેટર હનીગાઇડમાં ક્ષતિ, હકીકત અને માર્ગદર્શકીય વર્તણૂંકનું નસીબ". કંઝર્વેશન બાયોલોજી 4 (1) 99–101. પીડીએફ
↑ સિંગર આર, યોમ-ટોવ વાય(1988). "ઇઝરાયેલમાં હાઉસ સ્પેરો (ચકલી) પાસર ડોમેસ્નીટિકસ ની સંવર્ધન જૈવિક વિજ્ઞાન". ઓર્નિસ સ્કેન્ડીનાવિકા 19 139–44. doi:10.2307/3676463
↑ ડોલ્બીર આર(1990). "ઓર્નિથોલોજી અને સંકલિત જીવાણુ સંચાલન: લાલ પાંખવાળા બ્લેકબર્ડઝ એગ્લેઇયસ ફોનિસિયસ અને કોર્ન". આઇબીઆઇએસ 132 (2): 309–22.
↑ ડોલ્બીર આર, બેલાન્ટ જે, સિલ્લીંગ્સ જે (1993). "ષૂટીંગ ગુલ્સ જોહ્ન એફ. કેનેડી આંતરરાષ્ટ્રીય હવાઇમથક પર એરક્રાફ્ટ મારફતેના હુમલાઓ ઘટાડે છે. ". વાઇલ્ડલાઇફ સોસાયટી બુલેટીન 21 : 442–50.
↑ રીડ કડી, મીસ જેકે, હેન્કેલ જેએસ, શુક્લા એસકે(2003). "પક્ષીઓ, સ્થળાંતર અને ઉભરી રહેલા ઝૂનોઝીઝઃ વેસ્ટ નાઇલ વાયરસ, લીમ ડિસીઝ, ઇન્ફ્લુએન્ઝા એ એન્ડ એન્ટરપેથોજેન્સ". સંગ્રહિત ૨૦૨૦-૦૫-૨૭ ના રોજ વેબેક મશિન ક્લીન મેડ રેસ. 1 (1):5–12. પીએમઆઇડી 15931279
↑ "Shifting protein sources: Chapter 3: Moving Up the Food Chain Efficiently". Earth Policy Institute. મૂળ માંથી 30 એપ્રિલ 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 18 December 2007.
↑ સિમોન એ, નેવારો એક્સ(2002). "10,000 વર્ષો દરમિયાનમાં દરિયાઇ દક્ષિણ ચીલીમાં દરિયાઇ પક્ષીઓનો માનવો દ્વારા દુરુપયોગ". રેવ. ચીલ. હિસ્ટ. નેટ 75 (2): 423–31
↑ હેમિલ્ટોન એસ (2000). "કાળામાં કાળા દરિયાઇ પક્ષી શિયરવોટર્સ પફ્ફીનસ ગ્રેસિયસ પર ઇન્ફ્રા રેડ સ્કોપનો ઉપયોગ કરતી વખતે હાંસલ કરવામાં આવેલી માહિતી કેટલી સંક્ષિપ્ત અને સચોટ છે.?" મરિન ઓર્નિથોલોજી 28 (1): 1–6 PDF
↑ કીન એ, બ્રૂક એમડી, મેકગોવન પીજેકે(2005). "ગેમબર્ડ (ગેલ્લીફોર્મસ)માં લુપ્ત થવાનું જોખમ અને શિકારના દબામ સાથે સંબંધ ધરાવે છે.". બાયોલોજિકલ કંઝર્વેશન 126 (2): 216–33. doi:10.1016/j.biocon.2005.05.011
↑ "The Guano War of 1865-1866". World History at KMLA. મેળવેલ 18 December 2007.
↑ કૂની આર, જેપ્સોન પી(2006). "આંતરરષ્ટ્રીય જંગલી પક્ષીઓનો વેપાર: બ્લેન્કેટ પ્રતિબંધમાં ખોટું શું છે?" ઓરિક્સ 40 (1): 18–23. પીડીએફ)(પીડીએફ).
↑ માન્ઝી એમ(2002). "દક્ષિણપશ્ચિમ ચીનમાં કોરોમન્ટ (મોટું ખાઉધરું દરિયાઇ પક્ષી):ઘેરાની અવધિ હેઠળ પરંપરાગત ફિશરી. . જિયોગ્રાફિક રિવ્યૂ 92 (4): 597–603.
↑ પુલીસ લા રોશ, જી. (2006. અમેરિકામાં બર્ડીંગ: ડેમોગ્રાફિક અને આર્થિક પૃથ્થકરણ. વિશ્વભરમાં વોટરબર્ડઝ. (પાણીમાં રહેતા પક્ષીઓ) ઇડીએસ. જી.સી. બોએર, સી.એ. ગાલબ્રેઇથ અને ડી.એ. સ્ટ્રોડ ધી સ્ટેશનરી ઓફિસ, એડિનબર્ગ, યુકે. પીપી. 841–46. પીડીએફ)(પીડીએફ). સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૩-૦૪ ના રોજ વેબેક મશિન
↑ ચેમ્બરલેઇન ડીઇ, વિકરી જેએ, ગ્લુ ડીઇ, રોબિન્સન આરએ, કોન્વે જીજે, વૂડબર્ન આરજેડબ્લ્યુ, કેનોન એઆર(2005). "શિયાળામાં ગાર્ડન ફિડરના ઉપયોગમાં વાર્ષિક અને ઋતુગત વલણ". આઇબીઆઇએસ 147 (3): 563–75. પીડીએફ)(પીડીએફ).
↑ રૌટલેજ એસ, રૌટલેજ કે(1917). "પૂર્વ આઇલેન્ડમાં પક્ષી સંપ્રદાય". ફોકલોર (સંસ્કૃતિના વણલખાયેલી વાતો) 28 (4): 337–55.
↑ ચેપલ જે(2006). "ઠગ સાથે રહેતા: કાગડાઓ, જંગલી કાગડો, અને માનવ સંસ્કૃતિ" સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૦૪-૧૪ ના રોજ વેબેક મશિન. પ્લોસ બિયોલ 4 (1):e14. doi:10.1371/journal.pbio.0040014
↑ ઇન્ગરસોલ, અર્નેસ્ટ (1923). "દંતકથા, કાલપનિક વાર્તાઓ અને ફોલ્કલોરમાં પક્ષીઓ". લોંગમેન્સ, ગ્રીન અને કો. પી. 214
↑ હૌસર એ(1985). "જોનાહ: કબૂતરના અભ્યાસી". જર્નલ ઓફ બીબ્લીકલ લિટરેચર 104 (1): 21–37. doi:10.2307/3260591
↑ નાયર પી (1974). "એશિયામાં મોર સંપ્રદાય ". એશિયન ફોલ્કલોર અભ્યાસો 33 (2): 93–170. doi:10.2307/1177550
↑ ટેન્નીસન એ, માર્ટિનસોન પી(2006). ન્યૂઝીલેન્ડના લુપ્ત પક્ષીઓ ટે પાપા પ્રેસ, વેલીંગ્ટોન આઇએસબીએન 978-0-909010-21-8
↑ મેઇઘાન સી(1966). "બાજા કેલિફોર્નિયામાં પૂર્વઐતિહાસિક રોક પેઇન્ટીંગ્સ ". અમેરિકન એન્ટીક્વીટી 31 (3): 372–92. doi:10.2307/2694739
↑ ક્લર્ક સીપી (1908). "મોરના આસનના પ્લેટફોર્મનો ટેકો". ધી મેટ્રોપોલીટન મ્યુઝિયમ ઓફ આર્ટ બુલેટીન 3 (10): 182–83. doi:10.2307/3252550
↑ બોઇમ એ(1999). "જોહ્ન જેમ્સ ઔડુબોન, બર્થવોચરની આનંદ આવે તેવી ઉડાનો ". કલા ઇતિહાસ 22 (5) 728–55. doi:10.1111/1467-8365.00184
↑ ચાન્ડલર એ(1934). "ગ્રીક અને લેટિન કવિતાઓમાં નાઇટિંગેલ (થ્રશ કુટુંબનું એક નાનું પક્ષી, જેનો નર રાતે ખૂબ ગાય છે)". ધી ક્લાસિકલ જર્નલ 30 (2): 78–84.
↑ લાસ્કી ઇ(1992). "અ મોર્ડન ડે અલ્બાટ્રોસ: વાલ્દેઝ અને જીવનના અન્ય સ્પીલ્સ". ધી ઇંગ્લીશ જર્નલ , 81 (3): 44–46. doi:10.2307/820195
↑ કાર્સન એ (1998). "90ના દાયકાના લુંટારુ રોકાણકારો, ધાડપાડુઓ: એક નૈતિક પરીક્ષા". જર્નલ ઓફ બિઝનેસ એથિક્સ 17 (5): 543–55. પીડીએફ)(પીડીએફ).^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}
↑ એનરીક્વેઝ પીએલ, મિકોલા એચ(1997). "કોસ્ટા રિકા, મધ્ય અમેરિકા અને માલાવીમાં સામાન્ય લોકોની ઘુવડ જાણકારીનો તુલનાત્મક અભ્યાસ". ડબલડે, પૃષ્ઠ 160–66 ઇન: જ.આર.ડંકન, ડી.ેચ. જોહ્નસન, ટી એચ. નિકોલસ, (ઇડીએસ). ઉત્તરીય ગોળાર્ધના ઘુવડોનું જૈવિક વિજ્ઞાન અને સંરક્ષણ. જનરલ ટેકનિકલ રિપોર્ટ એનસી-190 , યુએસડીએ ફોરેસ્ટ સર્વિસ, સેંટ પાઉલ, મિનેસોટા.635 પૃષ્ઠ.
↑ લેવિસ ડીપી(2005). માન્યતા અને સંસ્કૃતિમાં ઘુવડો. ઘુવડના પાનાઓ. 15 સપ્ટેમ્બર 2007ના રોજ પ્રાપ્ત કરેલ
↑ ડુપ્રી એન (1974). "અફઘાન ફોલ્કલોર અને મેજિકમાં હૂપની ભૂમિકાનો દુભાષીકરણ". ફોલ્કલોર 85 (3): 173–93.
↑ ફુલર ઇ(2000). લુપ્ત પક્ષીઓ (બીજી ઇડી.). ઓક્ટફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ , ઓક્સફોર્ડ, ન્યૂયોર્ક. આએસબીએન 0-19-512350-6
↑ સ્ટેડમેન ડી(2006). ટ્રોપીકલ પેસિફિક પક્ષીઓમાં લુપ્તતા અને બાયોજિયોગ્રાફી (જૈવિક વિજ્ઞાન , યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ. આઇએસબીએન 978-0-226-77142-7
↑ "BirdLife International announces more Critically Endangered birds than ever before". Birdlife International. 14 May 2009. મૂળ માંથી 20 જૂન 2013 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 15 May 2009.
↑ Kinver, Mark (13 May 2009). "Birds at risk reach record high". BBC News Online. મેળવેલ 15 May 2009.
↑ મોરીસ કે, પેઇન ડી(ઇડીએસ) (2002). બર્ડ બાયોડાયવર્સિટીનું સંરક્ષણ કરતા: સામાન્ય સિદ્ધાંતો અને તેનો ઉપયોગ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી પ્રેસ. માર્ચ 1992), આઇએસબીએન 978-0756755485.
↑ બ્રધર્સ એનપી (1991). "દક્ષિણ સમુદ્રમાં જાપાનીઝ લોંગલાઇન ફિશરીમાં અલ્બાટ્રોસનો મૃત્યુદર અને સંકળાયેલ શિકાર મારફતેના મારણ". બાયોલોજિકલ કંઝર્વેશન 55 : 255–68.
↑ વર્સ્ટર ડી, વર્સ્ટર સી, સ્ટ્રીકલેન્ડ ડબ્લ્યુ (1965). "ડચ એલમ રોગ માટે ડીડીટીના છંડટકાવથી પક્ષીઓનો મૃત્યુદર". ઇકલોજી 46 (4): 488–99. doi:10.1126/science.148.3666.90
↑ બ્લેક ટી, કેસી પી, ડંકન આર, ઇવાન્સ કે, ગેસ્ટોન કે(2004). "ઓશનિક આઇલેન્ડઝ પર એવિયન લુપ્તતા અને મામાલિયન પરિચય". વિજ્ઞાન 305 : 1955–58. doi:10.1126/science.1101617
↑ બૂચાર્ટ એસ, સ્ટેટ્ટરફિલ્ડ એ, કોલર એન(2006). "આપણે કેટલા પક્ષીઓને લુપ્ત થતા અટકાવ્યા છે?" ઓરિક્સ 40 (3): 266–79 પીડીએફ સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૮-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિન

બાહ્ય કડીઓ

ગુજરાતી માં પક્ષી નામો
એવિબેઝ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૧૦-૨૦ ના રોજ વેબેક મશિન – વૈશ્વિક પક્ષી ડેટાબેઝ
બર્ડલાઇફ ઇન્ટરનેશનલ – વિશ્વભરમાં પક્ષી સંરક્ષણને સમર્પિત; જે ભયંકર પક્ષી જાતિઓ પર આશરે 25,000 જેટલા રેકોર્ડઝ સાથેનો ડેટાબેઝ ધરાવે છે.
પક્ષી આત્મકથા સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૩-૦૪ ના રોજ વેબેક મશિન
નેશનલ ઓડુબોન સોસાયટી દ્વારા પક્ષીઓ અને વિજ્ઞાન સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૮-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિન
કોર્નેલ લેબ ઓફ ઓર્નિથોલોજી
પક્ષી જૈવિકતા પરના નિબંધો
આંતરરાષ્ટ્રીય ઓર્નિથોલોજિકલ સમિતિ સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૪-૧૧ ના રોજ વેબેક મશિન
બાળકો માટે ઉત્તર અમેરિકાન પક્ષીઓ સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૮-૦૯ ના રોજ વેબેક મશિન
ઓર્નિથોલોજી
સોરા સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૧૦-૨૬ ના રોજ વેબેક મશિન શોધી શકાય તેવું ઓનલાઇન આર્કાઇવ; નીચે જણાવેલા ઓર્નિથોલોજીકલ જર્નલના આર્કાઇવધી ઔક, કોન્ડોર,જર્નલ ઓફ ફિલ્ડ ઓર્નિથોલોજી, નોર્થ અમેરિકન બર્ડ બેન્ડર, એવિયન જૈવિકમાં અભ્યાસો, પેસિફિક કોસ્ટ એવિફૌના અને ધી વિલ્સન બુલેટીન .
ધી ઇન્ટરનેટ બર્ડ કલેક્શન – વિશ્વના પક્ષીઓના વીડીયોનું વિના મૂલ્યે ગ્રાંથાલય
ધી ઇન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ બર્ડ પોપ્યુલેશન્સ, કેલિફોર્નીયા
બર્ડઝ ઓફ ગુજરાત

[1] Brands, Sheila (14 Aug 2008). "Systema Naturae 2000 / Classification, Class Aves". Project: The Taxonomicon. મૂળ માંથી 28 મે 2009 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 4 Feb 2009. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[2] Hoyo, Josep (1992). Handbook of Birds of the World, Volume 1: Ostrich to Ducks. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-10-5. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[3] ઢાંચો:La icon Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. Holmiae. (Laurentii Salvii). પૃષ્ઠ 824. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[Theropoda-4] ૪.૦ ^૪.૧ ^૪.૨ Livezey, Bradley C.; Zusi, RL (2007). "Higher-order phylogeny of modern birds (Theropoda, Aves: Neornithes) based on comparative anatomy. II. Analysis and discussion". Zoological Journal of the Linnean Society. 149 (1): 1–95. doi:10.1111/j.1096-3642.2006.00293.x. ISSN 0024-4082. PMID 18784798. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |last1= and |last= specified (મદદ); More than one of |first1= and |first= specified (મદદ)

[5] Padian, Kevin (1997). "Bird Origins". માં Philip J. Currie & Kevin Padian (eds.) (સંપાદક). Encyclopedia of Dinosaurs. San Diego: Academic Press. પૃષ્ઠ 41–96. ISBN 0-12-226810-5. Unknown parameter |coauthor= ignored (|author= suggested) (મદદ); CS1 maint: discouraged parameter (link) CS1 maint: extra text: editors list (link)

[6] Gauthier, Jacques (1986). "Saurischian Monophyly and the origin of birds". માં Kevin Padian (સંપાદક). The Origin of Birds and the Evolution of Flight. Memoirs of the California Academy of Science 8. San Francisco, CA: Published by California Academy of Sciences. પૃષ્ઠ 1–55. ISBN 0-940228-14-9.

[7] "Bird biogeography". મૂળ માંથી 2007-03-04 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2008-04-10.

[8] Clements, James F. (2007). The Clements Checklist of Birds of the World (6th આવૃત્તિ). Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-4501-9. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[9] Gill, Frank (2006). Birds of the World: Recommended English Names. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-12827-6. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[10] Prum, Richard O. Prum (2008). "Who's Your Daddy". Science. 322 (5909): 1799–1800. doi:10.1126/science.1168808. ISSN 0036-8075. PMID 19095929. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[11] Paul, Gregory S. (2002). "Looking for the True Bird Ancestor". Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of Flight in Dinosaurs and Birds. Baltimore: Johns Hopkins University Press. પૃષ્ઠ 171–224. ISBN 0-8018-6763-0. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[12] Norell, Mark (2005). Unearthing the Dragon: The Great Feathered Dinosaur Discovery. New York: Pi Press. ISBN 0-13-186266-9. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[AHTetal07-13] Turner, Alan H. (2007). "A basal dromaeosaurid and size evolution preceding avian flight" (PDF). Science. 317 (5843): 1378–1381. doi:10.1126/science.1144066. ISSN 0036-8075. PMID 17823350. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[xuetal2003-14] Xu, X; Zhou, Z; Wang, X; Kuang, X; Zhang, F; Du, X (2003). "Four-winged dinosaurs from China". Nature. 421 (6921): 335–340. doi:10.1038/nature01342. ISSN 0028-0836. PMID 12540892. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |author= and |last1= specified (મદદ)

[mayretal2007-15] માયર, જી. ફોલ, બી., હાર્ટમેન, એસ. અને પીટર્સ, ડી.એસ. (2007). "આર્કાઇઓપ્ટેરિક્સ નો દસમો હાડપિંજરનો નમૂનો" ઝૂઓલોજિકલ જર્નલ ઓફ ધી લિનીયન સોસાયટી , 149 : 97–116.

[Heilmann1927-16] હેઇલમેન, ગર્હાર્ડ (1927). પક્ષીઓની ઉત્પત્તિ . ન્યુ યોર્કઃ ડોવર પબ્લિકેશન્સ.

[17] Rasskin-Gutman, Diego (2001). "Theoretical morphology of the Archosaur (Reptilia: Diapsida) pelvic girdle". Paleobiology. 27 (1): 59–78. doi:10.1666/0094-8373(2001)027<0059:TMOTAR>2.0.CO;2. ISSN 0094-8373. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[18] Feduccia, Alan (2005). "Do feathered dinosaurs exist? Testing the hypothesis on neontological and paleontological evidence". Journal of Morphology. 266 (2): 125–66. doi:10.1002/jmor.10382. ISSN 0362-2525. PMID 16217748. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[19] આ વાર્તામાં મોટા ભાગના પાલેઓન્ટોલોજિસ્ટોએ ભાગ લીધો છે Prum, Richard O. (2003). "Are Current Critiques Of The Theropod Origin Of Birds Science? Rebuttal To Feduccia 2002". The Auk. 120 (2): 550–61. doi:10.1642/0004-8038(2003)120[0550:ACCOTT]2.0.CO;2. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[chiappe2007-20] ૨૦.૦ ^૨૦.૧ ^૨૦.૨ ^૨૦.૩ ^૨૦.૪ Chiappe, Luis M. (2007). Glorified Dinosaurs: The Origin and Early Evolution of Birds. Sydney: University of New South Wales Press. ISBN 978-0-86840-413-4.

[21] Clarke, Julia A. (2004). "Morphology, Phylogenetic Taxonomy, and Systematics of Ichthyornis and Apatornis (Avialae: Ornithurae)" (PDF). Bulletin of the American Museum of Natural History. 286: 1–179. doi:10.1206/0003-0090(2004)286<0001:MPTASO>2.0.CO;2. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-03 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (મદદ)

[22] Clarke, Julia A. (2005). "Definitive fossil evidence for the extant avian radiation in the Cretaceous" (PDF). Nature. 433 (7023): 305–308. doi:10.1038/nature03150. ISSN 0028-0836. PMID 15662422. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ) સહાયરૂપ માહિતી

[Ericson-23] ૨૩.૦ ^૨૩.૧ ^૨૩.૨ Ericson, Per G.P. (2006). "Diversification of Neoaves: Integration of molecular sequence data and fossils" (PDF). Biology Letters. 2 (4): 543–547. doi:10.1098/rsbl.2006.0523. ISSN 1744-9561. PMID 17148284. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[24] Brown, Joseph W. (2007). "Nuclear DNA does not reconcile 'rocks' and 'clocks' in Neoaves: a comment on Ericson et al." (Free full text). Biology Letters. 3 (3): 257–259. doi:10.1098/rsbl.2006.0611. ISSN 1744-9561. PMID 17389215. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[25] Sibley, Charles (1990). Phylogeny and classification of birds. New Haven: Yale University Press. ISBN 0-300-04085-7. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); CS1 maint: discouraged parameter (link)

[26] Mayr, Ernst (1970). Species Taxa of North American Birds: A Contribution to Comparative Systematics. Publications of the Nuttall Ornithological Club, no. 9. Cambridge, Mass.: Nuttall Ornithological Club. OCLC 517185. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); CS1 maint: discouraged parameter (link)

[27] Brooke, Michael (2004). Albatrosses And Petrels Across The World. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-850125-0.

[28] Weir, Jason T. (2007). "The Latitudinal Gradient in Recent Speciation and Extinction Rates of Birds and Mammals". Science. 315 (5818): 1574–76. doi:10.1126/science.1135590. ISSN 0036-8075. PMID 17363673. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[Burger-29] ૨૯.૦ ^૨૯.૧ Schreiber, Elizabeth Anne (2001). Biology of Marine Birds. Boca Raton: CRC Press. ISBN 0-8493-9882-7. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[30] Sato, Katsufumi (2002). "Buoyancy and maximal diving depth in penguins: do they control inhaling air volume?". Journal of Experimental Biology. 205 (9): 1189–1197. ISSN 0022-0949. PMID 11948196. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[31] Hill, David (1988). The Pheasant: Ecology, Management, and Conservation. Oxford: BSP Professional. ISBN 0-632-02011-3. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[32] Spreyer, Mark F. (1998). "Monk Parakeet (Myiopsitta monachus)". The Birds of North America. Cornell Lab of Ornithology. doi:10.2173/bna.322. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[33] Arendt, Wayne J. (1988). "Range Expansion of the Cattle Egret, (Bubulcus ibis) in the Greater Caribbean Basin". Colonial Waterbirds. 11 (2): 252–62. doi:10.2307/1521007. ISSN 0738-6028. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[34] Bierregaard, R.O. (1994). "Yellow-headed Caracara". માં Josep del Hoyo, Andrew Elliott & Jordi Sargatal (eds.) (સંપાદક). Handbook of the Birds of the World. Volume 2; New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-15-6.CS1 maint: extra text: editors list (link)

[35] Juniper, Tony (1998). Parrots: A Guide to the Parrots of the World. London: Christopher Helm. ISBN 0-7136-6933-0. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[36] Ehrlich, Paul R. (1988). "Adaptations for Flight". Birds of Stanford. Stanford University. મેળવેલ 2007-12-13. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)બર્ડર્સ હેન્ડબુકના આધારે(પાઉલ એહરલિચ, ડેવીડ ડોબકીન, અને ડેરિલ વ્હેઇ. 1988 માં ફિલ્મ સિમોન અને શૂસ્ટર, ન્યુ યોર્ક.)

[Gill-37] {૩૭.૦૦} ^{૩૭.૦૧} ^{૩૭.૦૨} ^{૩૭.૦૩} ^{૩૭.૦૪} ^{૩૭.૦૫} ^{૩૭.૦૬} ^{૩૭.૦૭} ^{૩૭.૦૮} ^{૩૭.૦૯} ^{૩૭.૧૦} ^{૩૭.૧૧} ^{૩૭.૧૨} ^{૩૭.૧૩} ^{૩૭.૧૪} ^{૩૭.૧૫} ^{૩૭.૧૬} ^{૩૭.૧૭} ^{૩૭.૧૮} ^{૩૭.૧૯} ^{૩૭.૨૦} ^{૩૭.૨૧} ^{૩૭.૨૨} ^{૩૭.૨૩} ^{૩૭.૨૪} ^{૩૭.૨૫} ^{૩૭.૨૬} Gill, Frank (1995). Ornithology. New York: WH Freeman and Co. ISBN 0-7167-2415-4.

[38] "The Avian Skeleton". paulnoll.com. મેળવેલ 2007-12-13.

[39] "Skeleton of a typical bird". Fernbank Science Center's Ornithology Web. મેળવેલ 2007-12-13.

[40] Ehrlich, Paul R. (1988). "Drinking". Birds of Stanford. Standford University. મેળવેલ 2007-12-13. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[41] Tsahar, Ella (2005). "Can birds be ammonotelic? Nitrogen balance and excretion in two frugivores" (Free full text). Journal of Experimental Biology. 208 (6): 1025–34. doi:10.1242/jeb.01495. ISSN 0022-0949. PMID 15767304. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}

[42] Preest, Marion R. (1997). "Ammonia excretion by hummingbirds". Nature. 386: 561–62. doi:10.1038/386561a0. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[43] Mora, J. (1965). "The Regulation of Urea-Biosynthesis Enzymes in Vertebrates" (PDF). Biochemical Journal. 96: 28–35. ISSN 0264-6021. PMID 14343146. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[44] Packard, Gary C. (1966). "The Influence of Ambient Temperature and Aridity on Modes of Reproduction and Excretion of Amniote Vertebrates". The American Naturalist. 100 (916): 667–82. doi:10.1086/282459. ISSN 0028-7628. PMID 282459. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |last1= and |last= specified (મદદ); More than one of |first1= and |first= specified (મદદ)

[45] Balgooyen, Thomas G. (1971). "Pellet Regurgitation by Captive Sparrow Hawks (Falco sparverius)" (PDF). Condor. 73 (3): 382–85. doi:10.2307/1365774. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[46] Gionfriddo, James P. (1995). "Grit Use by House Sparrows: Effects of Diet and Grit Size" (PDF). Condor. 97 (1): 57–67. doi:10.2307/1368983. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[Attenborough-47] ૪૭.૦ ^૪૭.૧ ^૪૭.૨ Attenborough, David (1998). The Life of Birds. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-01633-X. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[Battley-48] ૪૮.૦ ^૪૮.૧ Battley, Phil F. (2000). "Empirical evidence for differential organ reductions during trans-oceanic bird flight". Proceedings of the Royal Society B. 267 (1439): 191–5. doi:10.1098/rspb.2000.0986. ISSN 0962-8452. PMID 10687826. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ) (રોયલ સોસાયટી બીની કાર્યવાહીમાં છાપભૂલ 267 (1461):2567.)

[49] Maina, John N. (2006). "Development, structure, and function of a novel respiratory organ, the lung-air sac system of birds: to go where no other vertebrate has gone". Biological Reviews. 81 (4): 545–79. doi:10.1017/S1464793106007111. ISSN 1464-7931. PMID 17038201. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[Suthers-50] ૫૦.૦ ^૫૦.૧ Suthers, Roderick A. (2004). "Producing song: the vocal apparatus". માં H. Philip Zeigler & Peter Marler (eds.) (સંપાદક). Behavioral Neurobiology of Birdsong. Annals of the New York Academy of Sciences 1016. New York: New York Academy of Sciences. પૃષ્ઠ 109–129. doi:10.1196/annals.1298.041. ISBN 1-57331-473-0. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)CS1 maint: extra text: editors list (link) પીએમઆઇડી 15313772

[51] Scott, Robert B. (1966). "Comparative hematology: The phylogeny of the erythrocyte". Annals of Hematology. 12 (6): 340–51. doi:10.1007/BF01632827. ISSN 0006-5242. PMID 5325853. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[52] Sales, James (2005). "The endangered kiwi: a review" (PDF). Folia Zoologica. 54 (1–2): 1–20.

[Avian_Sense_of_Smell-53] Ehrlich, Paul R. (1988). "The Avian Sense of Smell". Birds of Stanford. Standford University. મેળવેલ 2007-12-13. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[54] Lequette, Benoit (1989). "Olfaction in Subantarctic seabirds: Its phylogenetic and ecological significance" (PDF). The Condor. 91 (3): 732–35. doi:10.2307/1368131. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2012-02-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[55] Wilkie, Susan E. (1998). "The molecular basis for UV vision in birds: spectral characteristics, cDNA sequence and retinal localization of the UV-sensitive visual pigment of the budgerigar (Melopsittacus undulatus)" (Free full text). Biochemical Journal. 330: 541–47. ISSN 0264-6021. PMID 9461554. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[56] Andersson, S. (1998). "Ultraviolet sexual dimorphism and assortative mating in blue tits". Proceeding of the Royal Society B. 265 (1395): 445–50. doi:10.1098/rspb.1998.0315. Unknown parameter |coathors= ignored (મદદ)

[57] Viitala, Jussi (1995). "Attraction of kestrels to vole scent marks visible in ultraviolet light". Nature. 373 (6513): 425–27. doi:10.1038/373425a0. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[58] Williams, David L. (2003). "Symblepharon with aberrant protrusion of the nictitating membrane in the snowy owl (Nyctea scandiaca)". Veterinary Ophthalmology. 6 (1): 11–13. doi:10.1046/j.1463-5224.2003.00250.x. ISSN 1463-5216. PMID 12641836. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[59] White, Craig R. (2007). "Vision and Foraging in Cormorants: More like Herons than Hawks?" (Free full text). PLoS ONE. 2 (7): e639. doi:10.1371/journal.pone.0000639. PMID 17653266. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[60] Martin, Graham R. (1999). "Visual fields in short-toed eagles, Circaetus gallicus (Accipitridae), and the function of binocularity in birds". Brain, Behaviour and Evolution. 53 (2): 55–66. doi:10.1159/000006582. ISSN 0006-8977. PMID 9933782. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[61] Saito, Nozomu (1978). "Physiology and anatomy of avian ear". The Journal of the Acoustical Society of America. 64 (S1): S3. doi:10.1121/1.2004193.

[62] Warham, John (1977). "The Incidence, Function and ecological significance of petrel stomach oils" (PDF). Proceedings of the New Zealand Ecological Society. 24 (3): 84–93. doi:10.2307/1365556. ISSN 0010-5422. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[63] Dumbacher, J.P. (1992). "Homobatrachotoxin in the genus Pitohui: chemical defense in birds?". Science. 258 (5083): 799–801. doi:10.1126/science.1439786. ISSN 0036-8075. PMID 1439786. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[64] Göth, Anne (2007). "Incubation temperatures and sex ratios in Australian brush-turkey (Alectura lathami) mounds". Austral Ecology. 32 (4): 278–85. doi:10.1111/j.1442-9993.2007.01709.x.

[65] Guthrie, R. Dale. "How We Use and Show Our Social Organs". Body Hot Spots: The Anatomy of Human Social Organs and Behavior. મૂળ માંથી 2007-06-21 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-10-19.

[66] Humphrey, Philip S. (1959). "An approach to the study of molts and plumages" (PDF). The Auk. 76 (2): 1–31. doi:10.2307/3677029. ISSN 0908-8857. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[pettingill-67] ૬૭.૦ ^૬૭.૧ ^૬૭.૨ Pettingill Jr. OS (1970). Ornithology in Laboratory and Field. Burgess Publishing Co. ISBN 808716093 Check |isbn= value: length (મદદ).

[debeeretal-68] ડિ બિયર એસજે, લોકવુડ જીએમ, રાઇજમેકર્સ જેએચએફએસ, રાઇજમેકર્સ જેએમએચ, સ્કોટ્ટ ડબ્લ્યુએ, ઓશાડલિયસ, અંડરહીલ એલજી (2001). સાફરીંગ બર્ડ રીંગીગં મેન્યુઅલ સંગ્રહિત ૨૦૦૩-૦૪-૨૯ ના રોજ વેબેક મશિન સાફરીંગ.

[69] Gargallo, Gabriel (1994). "Flight Feather Moult in the Red-Necked Nightjar Caprimulgus ruficollis". Journal of Avian Biology. 25 (2): 119–24. doi:10.2307/3677029. ISSN 0908-8857. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[70] Mayr, Ernst (1954). "The tail molt of small owls" (PDF). The Auk. 71 (2): 172–78. મૂળ (PDF) માંથી 2012-08-19 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[71] Payne, Robert B. "Birds of the World, Biology 532". Bird Division, University of Michigan Museum of Zoology. મૂળ માંથી 2012-02-26 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-10-20.

[72] Turner, J. Scott (1997). "On the thermal capacity of a bird's egg warmed by a brood patch". Physiological Zoology. 70 (4): 470–80. doi:10.1086/515854. ISSN 0031-935X. PMID 9237308. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[73] Walther, Bruno A. (2005). "Elaborate ornaments are costly to maintain: evidence for high maintenance handicaps". Behavioural Ecology. 16 (1): 89–95. doi:10.1093/beheco/arh135. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[74] Shawkey, Matthew D. (2003). "Chemical warfare? Effects of uropygial oil on feather-degrading bacteria". Journal of Avian Biology. 34 (4): 345–49. doi:10.1111/j.0908-8857.2003.03193.x. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[75] Ehrlich, Paul R. (1986). "The Adaptive Significance of Anting" (PDF). The Auk. 103 (4): 835. મૂળ (PDF) માંથી 2008-09-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[76] Lucas, Alfred M. (1972). Avian Anatomy - integument. East Lansing, Michigan, USA: USDA Avian Anatomy Project, Michigan State University. પૃષ્ઠ 67, 344, 394–601.

[77] Roots, Clive (2006). Flightless Birds. Westport: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33545-7.

[78] McNab, Brian K. (1994). "Energy Conservation and the Evolution of Flightlessness in Birds". The American Naturalist. 144 (4): 628–42. doi:10.1086/285697. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[79] Kovacs, Christopher E. (2000). "Anatomy and histochemistry of flight muscles in a wing-propelled diving bird, the Atlantic Puffin, Fratercula arctica". Journal of Morphology. 244 (2): 109–25. doi:10.1002/(SICI)1097-4687(200005)244:2<109::AID-JMOR2>3.0.CO;2-0. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[80] Robert, Michel (1989). "Conditions and significance of night feeding in shorebirds and other water birds in a tropical lagoon" (PDF). The Auk. 106 (1): 94–101. મૂળ (PDF) માંથી 2010-06-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[81] Paton, D. C. (1989). "Bills and tongues of nectar-feeding birds: A review of morphology, function, and performance, with intercontinental comparisons". Australian Journal of Ecology. 14 (4): 473–506. doi:10.2307/1942194. ISSN 0012-9615. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[82] Baker, Myron Charles (1973). "Niche Relationships Among Six Species of Shorebirds on Their Wintering and Breeding Ranges". Ecological Monographs. 43 (2): 193–212. doi:10.2307/1942194. ISSN 0012-9615. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[83] Cherel, Yves (2002). "Food and feeding ecology of the sympatric thin-billed Pachyptila belcheri and Antarctic P. desolata prions at Iles Kerguelen, Southern Indian Ocean". Marine Ecology Progress Series. 228: 263–81. doi:10.3354/meps228263. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Cite has empty unknown parameter: |month= (મદદ)

[84] Jenkin, Penelope M. (1957). "The Filter-Feeding and Food of Flamingoes (Phoenicopteri)". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 240 (674): 401–93. doi:10.1098/rstb.1957.0004.

[85] Miyazaki, Masamine; Kuroki; Niizuma; Watanuki (1996). "Vegetation cover, kleptoparasitism by diurnal gulls and timing of arrival of nocturnal Rhinoceros Auklets" (PDF). The Auk. 113 (3): 698–702. doi:10.2307/3677021. ISSN 0908-8857. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[86] Bélisle, Marc (1995). "Predation and kleptoparasitism by migrating Parasitic Jaegers" (PDF). The Condor. 97 (3): 771–781. doi:10.2307/1369185. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[87] Vickery, J. A. (1994). "The Kleptoparasitic Interactions between Great Frigatebirds and Masked Boobies on Henderson Island, South Pacific" (PDF). The Condor. 96 (2): 331–40. doi:10.2307/1369318. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[88] Hiraldo, F.C. (1991). "Unspecialized exploitation of small carcasses by birds". Bird Studies. 38 (3): 200–07. doi:10.1080/00063659109477089. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[89] Engel, Sophia Barbara (2005). Racing the wind: Water economy and energy expenditure in avian endurance flight. University of Groningen. ISBN 90-367-2378-7. મૂળ માંથી 2020-04-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30.

[90] Tieleman, B.I.; Williams, JB (1999). "The role of hyperthermia in the water economy of desert birds". Physiol. Biochem. Zool. 72 (1): 87–100. doi:10.1086/316640. ISSN 1522-2152. PMID 9882607. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |last1= and |last= specified (મદદ); More than one of |first1= and |first= specified (મદદ)

[91] Schmidt-Nielsen, Knut (1960). "The Salt-Secreting Gland of Marine Birds". Circulation. 21 (5): 955–967. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[92] Hallager, Sara L. (1994). "Drinking methods in two species of bustards". Wilson Bull. 106 (4): 763–764.

[93] MacLean, Gordon L. (1983). "Water Transport by Sandgrouse". BioScience. 33 (6): 365–369. doi:10.2307/1309104. ISSN 0006-3568. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[Klaassen-94] Klaassen, Marc (1996). "Metabolic constraints on long-distance migration in birds". Journal of Experimental Biology. 199 (1): 57–64. ISSN 0022-0949. PMID 9317335. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (મદદ)

[95] "Long-distance Godwit sets new record". BirdLife International. 2007-05-04. મૂળ માંથી 2013-10-02 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-12-13.

[96] Shaffer, Scott A. (2006). "Migratory shearwaters integrate oceanic resources across the Pacific Ocean in an endless summer" (Free full text). Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (34): 12799–802. doi:10.1073/pnas.0603715103. ISSN 0027-8424. PMID 16908846. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}

[97] Croxall, John P. (2005). "Global Circumnavigations: Tracking year-round ranges of nonbreeding Albatrosses". Science. 307 (5707): 249–50. doi:10.1126/science.1106042. ISSN 0036-8075. PMID 15653503. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[98] Wilson, W. Herbert, Jr. (1999). "Bird feeding and irruptions of northern finches:are migrations short stopped?" (PDF). North America Bird Bander. 24 (4): 113–21. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30.

[99] Nilsson, Anna L. K. (2006). "Do partial and regular migrants differ in their responses to weather?". The Auk. 123 (2): 537–47. doi:10.1642/0004-8038(2006)123[537:DPARMD]2.0.CO;2. મૂળ માંથી 2008-10-14 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[100] Chan, Ken (2001). "Partial migration in Australian landbirds: a review". Emu. 101 (4): 281–92. doi:10.1071/MU00034.

[101] Rabenold, Kerry N. (1985). "Variation in Altitudinal Migration, Winter Segregation, and Site Tenacity in two subspecies of Dark-eyed Juncos in the southern Appalachians" (PDF). The Auk. 102 (4): 805–19. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[102] Collar, Nigel J. (1997). "Family Psittacidae (Parrots)". માં Josep del Hoyo, Andrew Elliott & Jordi Sargatal (eds.) (સંપાદક). Handbook of the Birds of the World, Volume 4: Sandgrouse to Cuckoos. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-22-9.CS1 maint: extra text: editors list (link)

[103] Matthews, G. V. T. (1953). "Navigation in the Manx Shearwater". Journal of Experimental Biology. 30 (2): 370–96. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[104] Mouritsen, Henrik (2001). "Migrating songbirds tested in computer-controlled Emlen funnels use stellar cues for a time-independent compass". Journal of Experimental Biology. 204 (8): 3855–65. ISSN 0022-0949. PMID 11807103. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[105] Deutschlander, Mark E. (1999). "The case for light-dependent magnetic orientation in animals". Journal of Experimental Biology. 202 (8): 891–908. ISSN 0022-0949. PMID 10085262. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[106] Möller, Anders Pape (1988). "Badge size in the house sparrow Passer domesticus". Behavioral Ecology and Sociobiology. 22 (5): 373–78.

[107] Thomas, Betsy Trent (1990). "Nesting Behavior of Sunbitterns (Eurypyga helias) in Venezuela" (PDF). The Condor. 92 (3): 576–81. doi:10.2307/1368675. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2009-03-25 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[108] Pickering, S. P. C. (2001). "Courtship behaviour of the Wandering Albatross Diomedea exulans at Bird Island, South Georgia" (PDF). Marine Ornithology. 29 (1): 29–37. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[109] Pruett-Jones, S. G. (1990). "Sexual Selection Through Female Choice in Lawes' Parotia, A Lek-Mating Bird of Paradise". Evolution. 44 (3): 486–501. doi:10.2307/2409431. ISSN 0014-3820. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[110] Genevois, F. (1994). "Male Blue Petrels reveal their body mass when calling". Ethology Ecology and Evolution. 6 (3): 377–83. મૂળ માંથી 2011-10-01 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[111] Jouventin, Pierre (1999). "Finding a parent in a king penguin colony: the acoustic system of individual recognition". Animal Behaviour. 57 (6): 1175–83. doi:10.1006/anbe.1999.1086. ISSN 0003-3472. PMID 10373249. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[112] Templeton, Christopher N. (2005). "Allometry of Alarm Calls: Black-Capped Chickadees Encode Information About Predator Size". Science. 308 (5730): 1934–37. doi:10.1126/science.1108841. ISSN 0036-8075. PMID 15976305. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[Miskelly-113] Miskelly, C. M. (1987). "The identity of the hakawai" (PDF). Notornis. 34 (2): 95–116. મૂળ (PDF) માંથી 2011-09-06 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (મદદ)

[114] Murphy, Stephen (2003). "The breeding biology of palm cockatoos (Probosciger aterrimus): a case of a slow life history". Journal of Zoology. 261 (4): 327–39. doi:10.1017/S0952836903004175. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[115] Terborgh, John (2005). "Mixed flocks and polyspecific associations: Costs and benefits of mixed groups to birds and monkeys". American Journal of Primatology. 21 (2): 87–100. doi:10.1002/ajp.1350210203.

[116] Hutto, Richard L. (988). "Foraging Behavior Patterns Suggest a Possible Cost Associated with Participation in Mixed-Species Bird Flocks". Oikos. 51 (1): 79–83. doi:10.2307/3565809. ISSN 0030-1299. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[AU-117] Au, David W. K. (1986). "Seabird interactions with Dolphins and Tuna in the Eastern Tropical Pacific" (PDF). The Condor. 88 (3): 304–17. doi:10.2307/1368877. ISSN 0010-5422. મૂળ (PDF) માંથી 2011-11-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[118] Anne, O. (1983). "Dwarf mongoose and hornbill mutualism in the Taru desert, Kenya". Behavioral Ecology and Sociobiology. 12 (3): 181–90. doi:10.1007/BF00290770. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[119] Gauthier-Clerc, Michael (2000). "Sleep-Vigilance Trade-off in Gadwall during the Winter Period" (PDF). The Condor. 102 (2): 307–13. doi:10.1650/0010-5422(2000)102[0307:SVTOIG]2.0.CO;2. મૂળ (PDF) માંથી 2008-09-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[120] Bäckman, Johan (2002). "Harmonic oscillatory orientation relative to the wind in nocturnal roosting flights of the swift Apus apus". The Journal of Experimental Biology. 205 (7): 905–910. ISSN 0022-0949. PMID 11916987. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthor= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[121] Rattenborg, Niels C. (2006). "Do birds sleep in flight?". Die Naturwissenschaften. 93 (9): 413–25. doi:10.1007/s00114-006-0120-3. ISSN 0028-1042. PMID 16688436. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); More than one of |last1= and |last= specified (મદદ); More than one of |first1= and |first= specified (મદદ)

[122] Milius, S. (1999). "Half-asleep birds choose which half dozes". Science News Online. 155 (6): 86. doi:10.2307/4011301. ISSN 0036-8423. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 2012-05-29 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[123] Beauchamp, Guy (1999). "The evolution of communal roosting in birds: origin and secondary losses". Behavioural Ecology. 10 (6): 675–87. doi:10.1093/beheco/10.6.675.

[124] Buttemer, William A. (1985). "Energy relations of winter roost-site utilization by American goldfinches (Carduelis tristis)" (PDF). Oecologia. 68 (1): 126–32. doi:10.1007/BF00379484.

[125] Buckley, F. G. (1968). "Upside-down Resting by Young Green-Rumped Parrotlets (Forpus passerinus)". The Condor. 70 (1): 89. doi:10.2307/1366517. ISSN 0010-5422. Unknown parameter |day= ignored (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[126] Carpenter, F. Lynn (1974). "Torpor in an Andean Hummingbird: Its Ecological Significance". Science. 183 (4124): 545–47. doi:10.1126/science.183.4124.545. ISSN 0036-8075. PMID 17773043. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[127] McKechnie, Andrew E. (2007). "Torpor in an African caprimulgid, the freckled nightjar Caprimulgus tristigma". Journal of Avian Biology. 38 (3): 261–66. doi:10.1111/j.2007.0908-8857.04116.x. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[128] Freed, Leonard A. (1987). "The Long-Term Pair Bond of Tropical House Wrens: Advantage or Constraint?". The American Naturalist. 130 (4): 507–25. doi:10.1086/284728.

[129] Gowaty, Patricia A. (1983). "Male Parental Care and Apparent Monogamy among Eastern Bluebirds(Sialia sialis)". The American Naturalist. 121 (2): 149–60. doi:10.1086/284047.

[130] Westneat, David F. (2003). "Extra-pair paternity in birds: Causes, correlates, and conflict". Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics. 34: 365–96. doi:10.1146/annurev.ecolsys.34.011802.132439. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}

[131] Gowaty, Patricia A. (1998). "Ultimate causation of aggressive and forced copulation in birds: Female resistance, the CODE hypothesis, and social monogamy". American Zoologist. 38 (1): 207–25. doi:10.1093/icb/38.1.207. મૂળ માંથી 2011-11-19 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[132] Sheldon, B (1994). "Male Phenotype, Fertility, and the Pursuit of Extra-Pair Copulations by Female Birds". Proceedings: Biological Sciences. 257 (1348): 25–30. doi:10.1098/rspb.1994.0089.

[133] Wei, G (2005). "Copulations and mate guarding of the Chinese Egret". Waterbirds. 28 (4): 527–30. doi:10.1675/1524-4695(2005)28[527:CAMGOT]2.0.CO;2. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[134] Short, Lester L. (1993). Birds of the World and their Behavior. New York: Henry Holt and Co. ISBN 0-8050-1952-9.

[135] Burton, R (1985). Bird Behavior. Alfred A. Knopf, Inc. ISBN 0-394-53857-5 Check |isbn= value: checksum (મદદ).

[136] Schamel, D (2004). "Mate guarding, copulation strategies and paternity in the sex-role reversed, socially polyandrous red-necked phalarope Phalaropus lobatus" (PDF). Behaviour Ecology and Sociobiology. 57 (2): 110–18. doi:10.1007/s00265-004-0825-2. મૂળ (PDF) માંથી 2020-03-28 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-12-30. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[137] કોક્કો એચ, હેરિસ એમ, વોનલેસ એસ(2004). "સામાન્ય રીતે દરિયાઇ પક્ષી ઉરીયા સાલ્ગે ,મોટા પ્રમાણમાં દરિયાઇ પક્ષીઓના સમૂહમાં સંવર્ધન કેન્દ્રો અને સ્થળ નિર્ભરતા વસ્તી નિયમન માટેની સ્પર્ધા ". જર્નલ ઓફ એનિમલ ઇકોલોજી 73 (2): 367–76. doi:10.1111/j.0021-8790.2004.00813.x

[138] બુકર એલ, બુકર એમ (1991). "કોયલો શા માટે ખાસ પ્રકારનું જૂથ રચે છે?" ઓઇકોસ 57 (3): 301–09. doi:10.2307/3565958

[Hansell-139] {૧૩૯.૦} ^{૧૩૯.૧} હાંસેલ એમ(2000). પક્ષીઓના માળા અને બાંધવાની કળા . યુનિવર્સિટી ઓફ કેમ્બ્રિજ પ્રેસ આઇએસબીએન 0-521-46038-7

[140] લાફુમા એલ, લેમ્બ્રેચટસ એમ, રેમોન્ડ એમ (2001). "લોહી ચૂસતા ઉડતા કીટાણુઓ સામે રક્ષણ માટે પક્ષીઓના માળામાં ખુશ્બોદાર છોડ?" વર્તણૂંક પ્રક્રિયાઓ 56 (2) 113–20. doi:10.1016/S0376-6357(01)00191-7

[141] વોર્હામ, જે. (1990) કાળા પીછા વાળું દરિયાઇ પક્ષી - તેમનું પરિસ્થિતિ વિજ્ઞાન અને સંવર્ધન વ્યવસ્થા લંડન: એકેડમિક પ્રેસ આઇએસબીએન 0127354204.

[142] જોન્સ ડીએન, ડેક્કર, રેને ડબ્લ્યુઆરડે, રોઝલાર, સીસ એ (1995). ધી મેગાપોડ્ઝ . વિશ્વ 3ના પક્ષીઓના પરિવાર. ઓક્ફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ : ઓક્સફોર્ડ. આઇએસબીએન 0-19-854651-3

[143] ઇલીયોટ એ(1994). "વિશ્વના પક્ષીઓની હેન્ડબુકમાં પરિવાર મેગાપોડઝ(લાંબા પગ અને ટચૂંકી પાખવાળુ ઓસ્ટ્રેલેસીયાનું પક્ષી)". વોલ્યુમ 2; ન્યુ વર્લ્ડ વલ્ચર્સ ટુ ગ્યુનીયાફોવલ (એડ્ઝ ડેલ હોયો જે, એલ્લીયોટ, સર્ગાતાલ જે) લિન્ક્સ એડિસિઓન્સઃબાર્સેલોના. આઇએસબીએન 84-873337-15-6

[144] મેટ્ઝ વીજી, શ્રેઇબર ઇએ (2002). "ધી બર્ડઝ ઓફ નોર્થ અમેરિકા, નં. 681 માં મોટા કદનું દરિયાઇ શિકારી પક્ષી (ફ્રેગેટા મિનોર )", (પૂલ, એ. એન્ડ ગિલ, એફ., ઇડીએસ) ધી બર્ડઝ ઓફ નોર્થ અમેરિકા ઇન્ક: ફિલાડેલ્ફિયા

[145] એકમેન જે(2006). "પક્ષીઓમાં પારિવારીક જીવન ". જર્નલ ઓફ એવીયન બાયોલોજી 37 (4): 289–98. doi:10.1111/j.2006.0908-8857.03666.x

[146] Cockburn A (1996). "Why do so many Australian birds cooperate? Social evolution in the Corvida". માં Floyd R, Sheppard A, de Barro P (સંપાદક). Frontiers in Population Ecology. Melbourne: CSIRO. પૃષ્ઠ 21–42.CS1 maint: multiple names: editors list (link)

[147] Cockburn, Andrew (2006). "Prevalence of different modes of parental care in birds" (Free full text). Proceedings: Biological Sciences. 273 (1592): 1375–83. doi:10.1098/rspb.2005.3458. ISSN 0962-8452. PMID 16777726. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)

[148] ગેટસન એજે (1994). પ્રાચીન મુરેલેટ(સિંથલિબોરામફુસ એન્ટિક્સ ). ધી બર્ડઝ ઓફ નોર્થ અમેરિકા, નં. 132માં (એ.પૂલ અને એફ. ગિલ, ઇડીએસ.). ફિલાડેલ્ફિયાઃ ધી એકેડેમી ઓફ નેચરલ સાયંસીઝ; વોશિંગ્ટોન, ડી.સી.: ધી અમેરિકન ઓર્નિથલોજિસ્ટસ યુનિયન

[149] સ્કેફર એચસી, એશિયામવાટા જીડબ્લ્યુ, મુન્યેકેન્યે એફબી, બોહનીંગ-ગાએસ કે (2004). "બે આફ્રિકન સિલ્વીયા નાના ગાનારા પક્ષીઓનો જીવન ઇતિહાસ : નીચી વાર્ષિક ફળદ્રુપતા અને નાના પક્ષીઓની લાંબી સંભાળ". ટીબીઆઇએ 146 (3): 427–37. doi:10.1111/j.1474-919X.2004.00276.x

[150] અલોન્સો જેસી, બૌટિસ્ટા એલએમ, અલોન્સો જેએ (2004). "પરિવાર આધારિત પ્રાદેશિકવાદ વિ. શિયાળામાં સામાન્ય ક્રેન્સ ગ્રુસ ગ્રુસ માં ટોળે ભેગા થવુ્". જર્નલ ઓફ એવિયન બાયોલોજી 35 (5): 434–44. doi:10.1111/j.0908-8857.2004.03290.x

[brood-151] {૧૫૧.૦} ^{૧૫૧.૧} ડેવિસ એન(2000). કોયલો, કાવબર્ડ અને ચિટ્સ . ટી. એન્ડ એ.ડી. પોયસર: લંડન આઇએસબીએન 0-85661-135-2

[152] સોરેનસન એમ (1997). ઇન્ટ્રા- અને પ્રેકોસિયલ હોસ્ટ કેનવાસ બેક આયથા વેલિસિનેરીયા પર ઇન્ટરસ્પેસિફિક ઇંડાનું સેવન કરવાની અસરો". વર્તણૂંક વિજ્ઞાન 8 (2) 153–61. પીડીએફ

[153] સ્પોટ્ટીસસ્વોડ સી, કોલબ્રુક-રોબજંટ જે (2007). "ઇંડાનું સેવન કર્યું છે તેવા પરોપકારી મોટા દરિયાઇ શિકારી પક્ષી ગ્રેટર હોનીગાઇડ અને સંભવિત હોસ્ટ કાઉન્ટરેડેપ્શન્સ દ્વારા ઇંડામાં કાણું પાડવું". વર્તણૂંક વિજ્ઞાન doi:10.1093/beheco/arm025

[flycatcher-154] Sekercioglu, Cagan Hakki (2006). "Foreword". માં Josep del Hoyo; Andrew Elliott; David Christie (સંપાદકો). Handbook of the Birds of the World. 11: Old World Flycatchers to Old World Warblers. Barcelona: Lynx Edicions. પૃષ્ઠ 48. ISBN 84-96553-06-X.

[Clout-155] {૧૫૫.૦} ^{૧૫૫.૧} ક્લાઉટ એમ, હે જે(1989). "ન્યુઝીલેન્ડા જંગલોમાં ફેલાયેલા બ્રાઉઝર્સ, પોલીનેટોર્સ અને સીડ તરીકે પક્ષીઓનું મહત્વ ". ન્યૂઝીલેન્ડ જર્નલ ઓફ ઇકોલોજી 12 27–33 પીડીએફ

[156] સ્ટીલ્સ એફ(1981). "મધ્ય અમેરિકાને લગતા ચોક્કસ સંદર્ભ સાથે બર્ડ ફ્લાવર સહવિકાસના ભૌગોલિક તબક્કાઓ". મિસૌરી બોટેનિકલ ગાર્ડનની તવારીખ 68 (2) 323–51. doi:10.2307/2398801

[157] ટેમલેસ ઇ, લિનહાર્ટ વાય, મેસોનજોન્સ એમ, મેસોનજોન્સ એચ(2002). "હમીંગબર્ડ બીલ લંબાઇમાં ફૂલોની પહોળાઇની ભૂમિકા - ફ્લાવર લેન્થ રિલેશનશીપ". બાયોટ્રોપિકા 34 (1): 68–80. પીડીએફ

[158] બોન્ડ ડબ્લ્યુ, લી ડબ્લ્યુ, ક્રેઇન જે(2004). "ઉડા ઉડ કરતા પક્ષીઓ સામે છોડોનો બંધારણ બચાવ: ન્યૂઝીલેન્ડના ઉડી નહી શકતા એક સમયના પક્ષીઓનો વારસો". ઓઇકોસ 104 (3), 500–08. doi:10.1111/j.0030-1299.2004.12720.x

[159] વેઇનરાટ એસ, હેની જે, કેર સી, ગોલોકીન એ, ફ્લિંન્ટ એમ (1998). "સેંટ પાઉલ, પ્રિબિલોફ આઇલેન્ડ, બેરીંગ સી, અલાસ્કા ખાતે પર્વતીય અને દરિયાઇ છોડો દ્વારા દરિયાઇપક્ષી ક્વાનો મારફતે મેળવેલા નાઇટ્રોજનનો વપરાશ ". દરિયાઇ વિજ્ઞાન 131 (1) 63–71. પીડીએફ સંગ્રહિત ૨૦૨૦-૦૩-૨૮ ના રોજ વેબેક મશિન

[160] હોસમેન એ, હોકી એ(1986). "રોકી ઇન્ટરટ્રાયલ કોમ્યુનિટી બંધારણના નિર્ણાયક તરીકે દરિયાઇ પક્ષી ક્વાનો ". મરિન ઇકોલોજી પ્રોગ્રેસ સિરીઝ 32 : 247–57 પીડીએફ

[161] Bonney, Rick; Rohrbaugh, Jr., Ronald (2004). Handbook of Bird Biology (Second આવૃત્તિ). Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 0-938-02762-X.

[162] ડીન ડબ્લ્યુ, સેઇફ્રાઇડ આર, મેકનોડોનાલ્ડ આઇ (1990). "ગ્રેટર હનીગાઇડમાં ક્ષતિ, હકીકત અને માર્ગદર્શકીય વર્તણૂંકનું નસીબ". કંઝર્વેશન બાયોલોજી 4 (1) 99–101. પીડીએફ

[163] સિંગર આર, યોમ-ટોવ વાય(1988). "ઇઝરાયેલમાં હાઉસ સ્પેરો (ચકલી) પાસર ડોમેસ્નીટિકસ ની સંવર્ધન જૈવિક વિજ્ઞાન". ઓર્નિસ સ્કેન્ડીનાવિકા 19 139–44. doi:10.2307/3676463

[164] ડોલ્બીર આર(1990). "ઓર્નિથોલોજી અને સંકલિત જીવાણુ સંચાલન: લાલ પાંખવાળા બ્લેકબર્ડઝ એગ્લેઇયસ ફોનિસિયસ અને કોર્ન". આઇબીઆઇએસ 132 (2): 309–22.

[165] ડોલ્બીર આર, બેલાન્ટ જે, સિલ્લીંગ્સ જે (1993). "ષૂટીંગ ગુલ્સ જોહ્ન એફ. કેનેડી આંતરરાષ્ટ્રીય હવાઇમથક પર એરક્રાફ્ટ મારફતેના હુમલાઓ ઘટાડે છે. ". વાઇલ્ડલાઇફ સોસાયટી બુલેટીન 21 : 442–50.

[166] રીડ કડી, મીસ જેકે, હેન્કેલ જેએસ, શુક્લા એસકે(2003). "પક્ષીઓ, સ્થળાંતર અને ઉભરી રહેલા ઝૂનોઝીઝઃ વેસ્ટ નાઇલ વાયરસ, લીમ ડિસીઝ, ઇન્ફ્લુએન્ઝા એ એન્ડ એન્ટરપેથોજેન્સ". સંગ્રહિત ૨૦૨૦-૦૫-૨૭ ના રોજ વેબેક મશિન ક્લીન મેડ રેસ. 1 (1):5–12. પીએમઆઇડી 15931279

[167] "Shifting protein sources: Chapter 3: Moving Up the Food Chain Efficiently". Earth Policy Institute. મૂળ માંથી 30 એપ્રિલ 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 18 December 2007.

[168] સિમોન એ, નેવારો એક્સ(2002). "10,000 વર્ષો દરમિયાનમાં દરિયાઇ દક્ષિણ ચીલીમાં દરિયાઇ પક્ષીઓનો માનવો દ્વારા દુરુપયોગ". રેવ. ચીલ. હિસ્ટ. નેટ 75 (2): 423–31

[169] હેમિલ્ટોન એસ (2000). "કાળામાં કાળા દરિયાઇ પક્ષી શિયરવોટર્સ પફ્ફીનસ ગ્રેસિયસ પર ઇન્ફ્રા રેડ સ્કોપનો ઉપયોગ કરતી વખતે હાંસલ કરવામાં આવેલી માહિતી કેટલી સંક્ષિપ્ત અને સચોટ છે.?" મરિન ઓર્નિથોલોજી 28 (1): 1–6 PDF

[170] કીન એ, બ્રૂક એમડી, મેકગોવન પીજેકે(2005). "ગેમબર્ડ (ગેલ્લીફોર્મસ)માં લુપ્ત થવાનું જોખમ અને શિકારના દબામ સાથે સંબંધ ધરાવે છે.". બાયોલોજિકલ કંઝર્વેશન 126 (2): 216–33. doi:10.1016/j.biocon.2005.05.011

[171] "The Guano War of 1865-1866". World History at KMLA. મેળવેલ 18 December 2007.

[172] કૂની આર, જેપ્સોન પી(2006). "આંતરરષ્ટ્રીય જંગલી પક્ષીઓનો વેપાર: બ્લેન્કેટ પ્રતિબંધમાં ખોટું શું છે?" ઓરિક્સ 40 (1): 18–23. પીડીએફ)(પીડીએફ).

[173] માન્ઝી એમ(2002). "દક્ષિણપશ્ચિમ ચીનમાં કોરોમન્ટ (મોટું ખાઉધરું દરિયાઇ પક્ષી):ઘેરાની અવધિ હેઠળ પરંપરાગત ફિશરી. . જિયોગ્રાફિક રિવ્યૂ 92 (4): 597–603.

[174] પુલીસ લા રોશ, જી. (2006. અમેરિકામાં બર્ડીંગ: ડેમોગ્રાફિક અને આર્થિક પૃથ્થકરણ. વિશ્વભરમાં વોટરબર્ડઝ. (પાણીમાં રહેતા પક્ષીઓ) ઇડીએસ. જી.સી. બોએર, સી.એ. ગાલબ્રેઇથ અને ડી.એ. સ્ટ્રોડ ધી સ્ટેશનરી ઓફિસ, એડિનબર્ગ, યુકે. પીપી. 841–46. પીડીએફ)(પીડીએફ). સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૩-૦૪ ના રોજ વેબેક મશિન

[175] ચેમ્બરલેઇન ડીઇ, વિકરી જેએ, ગ્લુ ડીઇ, રોબિન્સન આરએ, કોન્વે જીજે, વૂડબર્ન આરજેડબ્લ્યુ, કેનોન એઆર(2005). "શિયાળામાં ગાર્ડન ફિડરના ઉપયોગમાં વાર્ષિક અને ઋતુગત વલણ". આઇબીઆઇએસ 147 (3): 563–75. પીડીએફ)(પીડીએફ).

[176] રૌટલેજ એસ, રૌટલેજ કે(1917). "પૂર્વ આઇલેન્ડમાં પક્ષી સંપ્રદાય". ફોકલોર (સંસ્કૃતિના વણલખાયેલી વાતો) 28 (4): 337–55.

[177] ચેપલ જે(2006). "ઠગ સાથે રહેતા: કાગડાઓ, જંગલી કાગડો, અને માનવ સંસ્કૃતિ" સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૦૪-૧૪ ના રોજ વેબેક મશિન. પ્લોસ બિયોલ 4 (1):e14. doi:10.1371/journal.pbio.0040014

[178] ઇન્ગરસોલ, અર્નેસ્ટ (1923). "દંતકથા, કાલપનિક વાર્તાઓ અને ફોલ્કલોરમાં પક્ષીઓ". લોંગમેન્સ, ગ્રીન અને કો. પી. 214

[179] હૌસર એ(1985). "જોનાહ: કબૂતરના અભ્યાસી". જર્નલ ઓફ બીબ્લીકલ લિટરેચર 104 (1): 21–37. doi:10.2307/3260591

[180] નાયર પી (1974). "એશિયામાં મોર સંપ્રદાય ". એશિયન ફોલ્કલોર અભ્યાસો 33 (2): 93–170. doi:10.2307/1177550

[181] ટેન્નીસન એ, માર્ટિનસોન પી(2006). ન્યૂઝીલેન્ડના લુપ્ત પક્ષીઓ ટે પાપા પ્રેસ, વેલીંગ્ટોન આઇએસબીએન 978-0-909010-21-8

[182] મેઇઘાન સી(1966). "બાજા કેલિફોર્નિયામાં પૂર્વઐતિહાસિક રોક પેઇન્ટીંગ્સ ". અમેરિકન એન્ટીક્વીટી 31 (3): 372–92. doi:10.2307/2694739

[183] ક્લર્ક સીપી (1908). "મોરના આસનના પ્લેટફોર્મનો ટેકો". ધી મેટ્રોપોલીટન મ્યુઝિયમ ઓફ આર્ટ બુલેટીન 3 (10): 182–83. doi:10.2307/3252550

[184] બોઇમ એ(1999). "જોહ્ન જેમ્સ ઔડુબોન, બર્થવોચરની આનંદ આવે તેવી ઉડાનો ". કલા ઇતિહાસ 22 (5) 728–55. doi:10.1111/1467-8365.00184

[185] ચાન્ડલર એ(1934). "ગ્રીક અને લેટિન કવિતાઓમાં નાઇટિંગેલ (થ્રશ કુટુંબનું એક નાનું પક્ષી, જેનો નર રાતે ખૂબ ગાય છે)". ધી ક્લાસિકલ જર્નલ 30 (2): 78–84.

[186] લાસ્કી ઇ(1992). "અ મોર્ડન ડે અલ્બાટ્રોસ: વાલ્દેઝ અને જીવનના અન્ય સ્પીલ્સ". ધી ઇંગ્લીશ જર્નલ , 81 (3): 44–46. doi:10.2307/820195

[187] કાર્સન એ (1998). "90ના દાયકાના લુંટારુ રોકાણકારો, ધાડપાડુઓ: એક નૈતિક પરીક્ષા". જર્નલ ઓફ બિઝનેસ એથિક્સ 17 (5): 543–55. પીડીએફ)(પીડીએફ).^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}

[188] એનરીક્વેઝ પીએલ, મિકોલા એચ(1997). "કોસ્ટા રિકા, મધ્ય અમેરિકા અને માલાવીમાં સામાન્ય લોકોની ઘુવડ જાણકારીનો તુલનાત્મક અભ્યાસ". ડબલડે, પૃષ્ઠ 160–66 ઇન: જ.આર.ડંકન, ડી.ેચ. જોહ્નસન, ટી એચ. નિકોલસ, (ઇડીએસ). ઉત્તરીય ગોળાર્ધના ઘુવડોનું જૈવિક વિજ્ઞાન અને સંરક્ષણ. જનરલ ટેકનિકલ રિપોર્ટ એનસી-190 , યુએસડીએ ફોરેસ્ટ સર્વિસ, સેંટ પાઉલ, મિનેસોટા.635 પૃષ્ઠ.

[189] લેવિસ ડીપી(2005). માન્યતા અને સંસ્કૃતિમાં ઘુવડો. ઘુવડના પાનાઓ. 15 સપ્ટેમ્બર 2007ના રોજ પ્રાપ્ત કરેલ

[190] ડુપ્રી એન (1974). "અફઘાન ફોલ્કલોર અને મેજિકમાં હૂપની ભૂમિકાનો દુભાષીકરણ". ફોલ્કલોર 85 (3): 173–93.

[191] ફુલર ઇ(2000). લુપ્ત પક્ષીઓ (બીજી ઇડી.). ઓક્ટફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ , ઓક્સફોર્ડ, ન્યૂયોર્ક. આએસબીએન 0-19-512350-6

[192] સ્ટેડમેન ડી(2006). ટ્રોપીકલ પેસિફિક પક્ષીઓમાં લુપ્તતા અને બાયોજિયોગ્રાફી (જૈવિક વિજ્ઞાન , યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ. આઇએસબીએન 978-0-226-77142-7

[193] "BirdLife International announces more Critically Endangered birds than ever before". Birdlife International. 14 May 2009. મૂળ માંથી 20 જૂન 2013 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 15 May 2009.

[194] Kinver, Mark (13 May 2009). "Birds at risk reach record high". BBC News Online. મેળવેલ 15 May 2009.

[195] મોરીસ કે, પેઇન ડી(ઇડીએસ) (2002). બર્ડ બાયોડાયવર્સિટીનું સંરક્ષણ કરતા: સામાન્ય સિદ્ધાંતો અને તેનો ઉપયોગ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી પ્રેસ. માર્ચ 1992), આઇએસબીએન 978-0756755485.

[196] બ્રધર્સ એનપી (1991). "દક્ષિણ સમુદ્રમાં જાપાનીઝ લોંગલાઇન ફિશરીમાં અલ્બાટ્રોસનો મૃત્યુદર અને સંકળાયેલ શિકાર મારફતેના મારણ". બાયોલોજિકલ કંઝર્વેશન 55 : 255–68.

[197] વર્સ્ટર ડી, વર્સ્ટર સી, સ્ટ્રીકલેન્ડ ડબ્લ્યુ (1965). "ડચ એલમ રોગ માટે ડીડીટીના છંડટકાવથી પક્ષીઓનો મૃત્યુદર". ઇકલોજી 46 (4): 488–99. doi:10.1126/science.148.3666.90

[198] બ્લેક ટી, કેસી પી, ડંકન આર, ઇવાન્સ કે, ગેસ્ટોન કે(2004). "ઓશનિક આઇલેન્ડઝ પર એવિયન લુપ્તતા અને મામાલિયન પરિચય". વિજ્ઞાન 305 : 1955–58. doi:10.1126/science.1101617

[199] બૂચાર્ટ એસ, સ્ટેટ્ટરફિલ્ડ એ, કોલર એન(2006). "આપણે કેટલા પક્ષીઓને લુપ્ત થતા અટકાવ્યા છે?" ઓરિક્સ 40 (3): 266–79 પીડીએફ સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૮-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિન

[૧]

[૨]

[૩]

[૪]

[૫]

[૬]

[૭]

[૮]

[૯]

[૧૦]

[૧૧]

[૧૨]

[૧૩]

[૧૪]

[૧૫]

[૧૬]

[૧૭]

[૧૮]

[૧૯]

[૨૦]

[૨૧]

[૨૨]

[૨૩]

[૨૪]

[૨૫]

[૨૬]

[૨૭]

[૨૮]

[૨૯]

[૩૦]

[૩૧]

[૩૨]

[૩૩]

[૩૪]

[૩૫]

[૩૬]

[૩૭]

[૩૮]

[૩૯]

[૪૦]

[૪૧]

[૪૨]

[૪૩]

[૪૪]

[૪૫]

[૪૬]

[૪૭]

[૪૮]

[૪૯]

[૫૦]

[૫૧]

[૫૨]

[૫૩]

[૫૪]

[૫૫]

[૫૬]

[૫૭]

[૫૮]

[૫૯]

[૬૦]

[૬૧]

[૬૨]

[૬૩]

[૬૪]

[૬૫]

[૬૬]

[૬૭]

[૬૮]

[૬૯]

[૭૦]

[૭૧]

[૭૨]

[૭૩]

[૭૪]

[૭૫]

[૭૬]

[૭૭]

[૭૮]

[૭૯]

[૮૦]

[૮૧]

[૮૨]

[૮૩]

[૮૪]

[૮૫]

[૮૬]

[૮૭]

[૮૮]

[૮૯]

[૯૦]

[૯૧]

[૯૨]

[૯૩]

[૯૪]

[૯૫]

[૯૬]

[૯૭]

[૯૮]

[૯૯]

[૧૦૦]