Psicostasia

A psicostasia, ou kerostasia, é un episodio contemplado por algunhas mitoloxías, no que, supostamente, tras a morte dun individuo a súa alma será sometida a exame pola divindade para decidir sobre o seu destino ultraterreo.

Historia

Exipto

Psicostasia. Libro dos Mortos, 1275 a. C.

O Libro dos Mortos conta as crenzas que se tiñan no antigo Exipto sobre o que acontecía coa alma das persoas que morrían. Ó morrer unha persoa a súa alma era conducida ó Amenti, onde se determinaba se era merecedor da vida eterna. No xuízo pesábase a alma cunha balanza, en cuxo extremo oposto se colocaba unha pluma de avestruz (pluma de Maat). Para que o finado puidese ser considerado “xusto de voz”, é dicir, unha alma pura, o peso do corazón non podía ser maior có da pluma. O xuízo realizábase na Sala das Dúas Verdades”, ou “Sala da pesaxe da alma”. Interviñan 42 xuíces, perante os cales o defunto recitaba a “Confesión negativa”, declarando que non cometera actos reprobables.

Na psicostasia interviñan tamén o deus Horus, que conducía o defunto á presenza de Osiris; Anubis, que vixiaba a balanza; Thoth, que rexistraba o resultado do xuízo; Ammyt, a “Devoradora de mortos”, que esperaba o veredicto para comerlle o corazón ó condenado; os catro fillos de Horus, que se situaban sobre unha flor de loto aberta; e os deuses do Alén, Shai e Mesjenet, que determinaban o destino da alma e estaban representados por ladrillos dos que emerxían as súas cabezas.

A crenza no xuízo dos mortos mantívose en Exipto polo menos ata o século I d.C. Dunha forma ou outra, algunhas das figuras mitolóxicas que interveñen na psicostasia exipcia mantivéronse nas mitoloxías de épocas posteriores.

Grecia antiga

Bernard Picart, Memnon, fils d'Éos et de Tithon, gravado.

Esquilo escribiu dúas traxedias sobre o mito de Memnón que non chegaron a nós. Nunha delas, a Psicostasia, relataba o duelo entre Memnón e Aquiles. Para decidir cal dos dous heroes debía morrer, Zeus pesaba as súas almas mentres Eos e Tetys, cada unha a un lado da balanza, suplicaban pola vida dos seus fillos. Esta escena aparece representada na olería grega dende aproximadamente o ano 540 a.C.

É significativa a relación entre Memnón e Exipto. Cando Memnón se dirixiu a Troia foi erixindo polo camiño unha serie de columnas monumentais para sinalar a súa ruta. Segundo Heródoto, estas columnas fixeron que fose confundido co faraón Sesostris. Alén diso, existía un Memnoneon en Tebas e outro en Ábido, e déuselle o nome de Coloso de Memnón a unha das dúas estatuas sedentes existentes en Tebas. Dicíase que Memnón emitía unha nota musical ó ser tocado polos raios do sol nacente.

Xudaísmo

A idea dun xuízo dos mortos aparece contra o século II a.C., xunto coa crenza na resurrección da carne. Este mito estaba intimamente relacionado co destino de Israel e o castigo dos xentís.

Islam

Segundo a tradición, no xuízo final a humanidade toda será convocada nunha gran chaira, espidos, descalzos e sen circuncidar. O Corán di que Deus mesmo xulgará as almas dos mortos, tras o cal exterminará a morte e rescatará do inferno as almas que conserven algo de fe.

Cristianismo

Pantocrátor, Pórtico da Gloria, Santiago de Compostela, século XII.

O cristianismo herdou dúas concepcións da psicostasia. A primeira, derivada da escatoloxía xudía, referíase a un xuízo final e xeral ó fin do mundo, que se cría inminente. O outro era particular: o xuízo ó que era sometido toda alma despois da morte, tras o cal eran enviadas ó purgatorio, a non ser que merecese entrar inmediatamente no ceo. O xuízo final tería lugar tras a segunda chegada de Cristo, cando resucitarían todos os mortos para seren xulgados e se decretará o seu destino definitivo no ceo ou no inferno.

Posteriormente, na Idade Media, deuse moita importancia ó xuízo dos mortos, como se ve nas representacións artísticas. As representacións medievais amosan a san Miguel presidindo a psicostasia e rexeitando as inxerencias do diaño. O arcanxo Miguel aparece na Biblia como defensor dos homes contra o diaño. Na literatura cristiá primitiva aparece socorrendo os cristiáns dos ataques diabólicos na hora da morte. Algúns textos coptos e etiópicos suxiren que puido existir certa relación entre san Miguel Arcanxo e o deus exipcio Thoth.

A iconografía de Cristo e a Virxe María contén evidentes analoxías cos mitos e os temas iconográficos do antigo Exipto, que se incorporaron ó cristianismo por medio do Evanxeo de Mateu. A relixión exipcia e a cristiá aseméllanse en que os seus rituais son eminentemente funerarios. A escena da psicostasia protagonizada por san Miguel constitúe unha lembranza evidente dos frescos funerarios exipcios, transmitidos á igrexa occidental a través dos mosteiros coptos na Alta Idade Media.

A reforma protestante insistiu na idea do xuízo das almas, pero rexeitando a doutrina do purgatorio. O cristianismo occidental actual non defende a idea medieval do xuízo final, pero é indeciso á hora de formular unha doutrina alternativa.

Representacións artísticas

A representación da psicostasia é un motivo recorrente na arte relixiosa da Idade Media. Adoitan representar sempre o mesmo esquema compositivo, xeralmente en tres escenas: a chegada de Cristo, a separación dos salvados e os condenados e a resurrección dos mortos. En xeral a arte occidental asumiu un papel pedagóxico que buscaba evitar a condenación do espectador a base de amosarlle exemplos de almas condenadas, especialmente as que pecaran de hybris, ou orgullo desmesurado ante os deuses. Na época máis antiga estas personaxes adoitan aparecer dun modo coral, formando un grupo, pero nas épocas máis posteriores adquiren a forma de obras adicadas a figuras destacadas da mitoloxía: Ticio, Sísifo, Tántalo, Ixión, Teseo, Pirítoo...

En Galicia

Igrexa de Seteventos, O Saviñao, pinturas murais, século XV.

Porén, a psicostasia non é un tema frecuente na imaxinería galaica. Na igrexa de Arcade, en Soutomaior, aparece representada nun arco triunfal. Tamén no mosteiro de Moraime e en Santa María de Cambre, ambas cun mesmo esquema compositivo no que se representa a loita de san Miguel cun animal fantástico, probablemente un dragón. Ademais consérvanse fragmentos do Pórtico da Gloria nos que se representa a psicostasia.

De modo excepcional, a igrexa parroquial de Santa María de Seteventos, no concello do Saviñao, conserva uns frescos sobre o arco de triunfo da ábsida que conforman un programa iconográfico unitario que representa a encarnación e nacemento de Cristo e o seu regreso como xuíz. Están datados no século XV. Entre as moitas figuras que completan o conxunto destaca san Miguel, con arnés branco, que procede a executar a psicostasia mentres alancea a Satanás, que intenta coller unha alma da balanza. No espazo infernal de Seteventos, xunto co de Marrube, presenta un variado repertorio de castigos tipificados segundo as faltas, acompañados de epígrafes aclaratorios hoxe ilexibles. Advírtese un especial interese na amoestación contra os pecados da luxuria e a gula.