Nesgo cognitivo

Nun experimento ideado por Wolfgang Köhler, pídese ao suxeito que diga cal destas figuras chámase bouba e cal kiki. A maioría dos suxeitos asígnalle o nome bouba á figura da dereita, quizais porque os beizos redondéanse para producir o son o porque no alfabeto romano, as letras b, o e a teñen unha forma máis redondeada que k e i (puntiagudas).

Un nesgo cognitivo é un efecto psicolóxico que produce unha desviación no procesamiento mental, o que leva a unha distorsión, xuízo inexacto, interpretación ilóxica, ou o que se chama en termos xerais irracionalidade, que se dá sobre a base da interpretación da información dispoñible, aínda que os datos non sexan lóxicos ou non estean relacionados entre si. Os nesgos sociais denomínanse xeralmente nesgos atribucionais e afectan ás nosas interaccións sociais de cada día, tamén están presentes na probabilidade e toma de decisións. Ante un estado de confusión, é importante precisar e destacar os mecanismos netamente cognitivos dos intelectivos xa que estes últimos corresponden na intuición a nesgos preceptivos coñecidos comunmente como falacias.

A existencia de nesgos cognitivos xorde como necesidade evolutiva para a emisión inmediata de xuízos que utiliza o noso cerebro para asumir unha posición rápida ante certos estímulos, problemas ou situacións, que debido á incapacidade de procesar toda a información dispoñible fíltrase de forma selectiva ou subxectiva. Aínda que nos poden conducir a erros que poden ser graves, en determinados contextos conducen a accións máis eficaces ou permiten adoptar decisións máis rápidas cando a inmediatez é o maior valor (heurística).

A psicoloxía cognitiva estuda este efecto, así como outras estratexias e estruturas que utilizamos para procesar a información, identificando unha gran cantidade deles, con frecuencia relacionados entre si.

Desenvolvemento do concepto

Daniel Kahneman, pioneiro na identificación dos nesgos cognitivos nos procesos económicos.

O nesgo cognitivo xorde de diversos procesos que ás veces son difíciles de distinguir. Estes inclúen procesamiento da información mediante atallos (heurística), motivacións emocionais e morais, ou a influencia social.

A noción de nesgo cognitivo foi introducida por Daniel Kahneman e Amos Tversky en 1972, e xurdiu da súa experiencia coa imposibilidade das persoas de razoar intuitivamente con ordes de magnitude moi grandes, ou anumerismo (innumeracy en inglés).

Tanto eles coma outros investigadores demostraron a existencia de varios patróns de situacións en que os xuízos e decisións humanas diferían do predicible segundo a teoría da elección racional. Explicaron estas diferenzas en termos heurísticos, procesos intuitivos pero que introducen erros sistemáticos.

Estes experimentos estendéronse máis aló dos programas de investigación ligados á psicoloxía académica cara a outras disciplinas como a medicina e a ciencia política e foi un factor importante no xurdimento da economía condutual, levando a Kahneman a gañar o Premio Nobel de Economía en 2002 por integrar aspectos da investigación psicolóxica na ciencia económica, especialmente no que respecta ao xuízo humano e a toma de decisións baixo incerteza. Todas estas investigacións conduciron a Tversky e Kahneman ao desenvolvemento da Teoría das perspectivas como unha alternativa máis realista á Teoría da elección racional.

Os críticos de Kahneman e Tversky, como Gerd Gigerenzer, argumentan que a heurística non debe levarnos a definir o pensamento humano como infestado de nesgos cognitivos irracionais, senón máis ben concibir a racionalidade como un instrumento de adaptación que non se axusta identicamente ás regras da lóxica formal ou da probabilidade. Algúns investigadores posteriores, tales como David Funder e Joachim Krueger suxeriron a posibilidade de ver os prexuízos cognitivos non coma erros, senón coma atallos empregados polos humanos á hora de predicir e tomar decisións, sobre todo cando non hai moita información.

Na ética

Existen graves problemas respecto á adopción dun enfoque ético eficiente, libre de nesgos e que teña como obxecto a maximización do benestar colectivo, pois os seres humanos posúen prexuízos que desembocan en decisións malas e ilóxicas. Ditos prexuízos afectan ó valor que se lle dá a certas causas sociais con respecto a outras. As diversas formas de discriminación, como o especismo ou o racismo, afectan a percepción do mundo das persoas de tal xeito que chegan a ver como menos ou máis relevante o que lle ocorra a seres humanos dependendo da súa procedencia, xénero, etc. Nunha liña semellante, o egoísmo logra este efecto ó poñer os intereses dun mesmo sobre os de tódolos demais. Velaquí unha listaxe breve de nesgos cognitivos:

• Incapacidade para facer comparacións correctas e obxectivas entre grandes magnitudes.

• Confusión entre o que se desexa que ocorra e o que posiblemente vaia pasar.

• Crenza de que as experiencias persoais vividas son unha representación acertada da totalidade da realidade.

• Dificultade á hora de cambiar de opinión incluso cando esta é incompatible coa evidencia.

• Inclinación a ignorar posibilidades que crean incerteza..

Estes exemplos e outros frecuentemente teñen consecuencias negativas á hora de escoller a defensa dunha causa social en particular, posto que fan que a xente, por exemplo, lle quite importancia a causas centradas en sucesos que acontecerán nun futuro afastado e, consecuentemente, califican de improbables ou imposibles escenarios que son probables ou incluso inminentes. Alternativamente, hai quen prioriza certos problemas sobre outros dependendo da proximidade que teñan con estes sen importar a gravedade real de dos problemas, o cal pasa a miúdo e pódese argumentar que isto empeora considerablemente o mundo ó reducir a eficacia na que se combaten cousas negativas ou potencialmente negativas.

Nesgos estudados amplamente

• Nesgo retrospectivo ou nesgo a posteriori: é a inclinación a ver os eventos pretéritos como predicibles.
• Nesgo de correspondencia, denominado tamén erro de atribución: é a tendencia de facer excesiva énfase nas explicacións fundamentadas, comportamentos ou experiencias persoais doutras persoas.
• Nesgo de confirmación: é a tendencia a investigar ou interpretar información que confirma preconcepciones.
• Nesgo de autoservizo: é a tendencia a reclamar máis responsabilidade para os éxitos que polos fallos. Móstrase tamén cando a xente tende a interpretar como beneficiosa para os seus propósitos información ambigua.
• Nesgo de falso consenso: é a tendencia experimentalmente corroborada de crer que as propias opinións, crenzas, valores e hábitos están máis estendidos entre o resto da poboación do que realmente o están.
• Nesgo de memoria: é un tipo de nesgo cognitivo, o cal pode mellorar ou pola contra desvirtuar as chamadas ou peticións á memoria. O nesgo na memoria pode alterar o contido do que lembramos e facernos notificar aos demais feitos que son erróneos.

A ética do prexuízo

Entendemos por prexuízo o tomar decisións sen ter unha experiencia propia, un feito que evolutivamente parece estar estendido.

En psicoloxía, este termo fai referencia á distorsión da información que se produce no noso cerebro ao procesala. No galego de uso corrente a expresión "prexuízo cognitivo" achégase máis ao significado das palabras «tendencia», «nesgo» ou «predisposición».

Con frecuencia asócianselle á predisposición ou prexuízo cognitivo, unhas connotacións éticas negativas, posto que todo prexuízo, eticamente falando, é inxusto por definición, con todo a tendencia, ou mellor devandito, a maneira que ten a conciencia de procesar a información, non debería ser catalogada eticamente, se se asume que esta é o legado natural da evolución. Así, a información prexuizosa, en ciencia, non é eticamente reprobable, xa que é a manifestación dun modelo de comportamento ou proceso mental beneficioso para o individuo desde o punto de vista da evolución. O que en ciencia é reprensible é o acto de evitar comprobar o prexuízo ou solución, desde unha postura científica, o situarse nunha postura pechada e fixa e illarse dando por certos os datos imaxinados. Unha postura pechada e prexuizosa vai en detrimento da adaptabilidade dos individuos sempre que non sexa necesaria unha reacción inmediata.

Isto é debido a que ao non dispor de información contrastada senón só dispor dos nesgos e probabilidades (procedentes dos valores adquiridos) ou tópicos incertos (procedentes de vagas referencias doutros) reduce as posibilidades de usar a lóxica para tomar decisións correctas ou para alcanzar a verdade. O cerebro e en xeral a evolución premia a supervivencia a curto prazo que nos permita a reprodución. O humano evolucionou noutro tipo de ambiente onde a mellor estratexia é asegurarse a sobrevivir a curto prazo en lugar dunha estratexia a longo prazo de procura da verdade.

Con todo, aínda que o prexuízo evolutivo e a intuición pode ser beneficioso en primeiro lugar para tomar decisións rápidas sen información adicional, é un obstáculo para o avance, adaptabilidade e, por tanto, supervivencia dunha sociedade. Isto é así porque os feitos veraces conducen á predictibilidade, a predictibilidade permite a preparación e a creación de ferramentas para o control dos resultados permitindo cambialos, isto prodúcese grazas a que baixo premisas verdadeiras pódese usar a lóxica e o razoamento. Unha sociedade ou cultura que busca a verdade, será máis capaz de predicir e cambiar o seu futuro, esta posibilidade proporciona unha gran vantaxe de supervivencia. Así, unha sociedade ve limitado o acceso á verdade cando ignora os seus prexuízos. Isto non exclúe que sexa posible usar a verdade para planear malos escenarios futuros, por iso son importantes os mecanismos de control. Pero entón a causa do problema sería "a aplicación" realizada e non a dispoñibilidade da verdade.

O coñecemento e maneira de pensar tendenciosos deben separarse dos actos prexuizosos que son os que producen unha ética reprobable. Así, por exemplo, a ciencia dinos que existe o planeta Urano, pero xa desde a infancia e sen comprobalo porque se recibiu sen razoalo a unha idade temperá, crese de maneira preferente na súa existencia. O non comprobalo cientificamente o individuo é un acto que evita o gasto enerxético e de tempo, de comprobalo e que ademais proporciona estabilidade social.

• Hoxe en día vívese do prexuízo informativo de moitas fontes porque o traballo necesario de comprobalo impediríanos vivir en sociedade. Por tanto, fíxose inevitable basearse en suposicións, prexuízos ou probabilidades, que a conciencia decide nesgar dunha maneira ou outra en función de resultados anteriores, con todo, se ninguén comprobase de maneira regular a veracidade da información, cando a propia vida ou unha decisión depende de devandita veracidade, estariamos a falar dun acto prexuizoso ou neglixencia. Así o acto de evitar a experimentación ou non verificar a información desde unha perspectiva informada e protexida, é un acto prexuizoso que en tal caso, sería reprobable. Non é un acto negativo o pensar cautelosamente de maneira prexuizosa.
• Ao mesmo tempo, independentemente do cariz ético que adopta na sociedade debido á existencia de grupos sociais específicos, non só o prexuízo senón os actos prexuizosos foron inevitables, xa que sempre foi necesario convencer aos aliados para dar incluso a súa vida por unha causa que non é comprobable ou que non sería viable comprobar dado o tempo e número de persoas que se necesitan. Os medios de información son os que poñen probas indirectas, e por tanto falsificables, que informan o groso da poboación.

Baixo esas premisas, a supervivencia, nun sentido evolutivo, pasa por adiantarse e asegurarse independentemente ou sen ter en conta a veracidade da información. Este conflito entre a ética e o que razoadamente debería facerse e entre o egoísmo psicolóxico e o que é máis fácil e seguro para a propia supervivencia, é o que, en función dos recursos, dáse tódolos días.

Eliminar os actos prexuizosos e evitar a neglixencia mediante a comprobación implica evitar en certa medida o respecto ou autocensura das crenzas establecidas, se isto quere dicir deixar de criticalas. De feito, a fortaleza dunha crenza é maior canto mellor solucionou o problema.

No Método científico a crítica, debate, testeo, comprobación ou malos tratos das ideas establecidas, consegue que algunhas delas muten e se aproximen máis á verdade. O problema ou neglixencia non está na crítica das ideas, senón na resposta da crenza ao ataque xa que algunhas obvian a resposta razoada ou mesmo o silencio (Argumento a silentio) e responden con violencia (Argumento ad baculum) xa sexa porque se cren posuidores da verdade e non desexan perder tempo e enerxía en explicala (Argumentum ad ignorantiam) ou ben porque non lles beneficia (Nesgo de Autoservizo) ou son remisos ao cambio (argumentum ad antiquitatem). Tanto o un coma o outro son comportamentos prexuizosos que teñen a súa raíz nos prexuízos cognitivos.

Véxase tamén

Outros artigos

• Erro aleatorio
• Falacia
• Heurística
• Nesgo
• Nesgo (estatística)
• Nesgo algorítmico
• Nesgo de mostraxe
• Nesgo de xénero
• Pensamento crítico
• Prexuízo
• Proba dobre cego
• Psicoloxía social

Bibliografía

• Gilovich, Thomas (1991): How we know what isn't so. The fallibillity of human reason in everyday life, The Free Press [tradución española: Gilovich, Thomas (2009): Convencidos, pero equivocados, ed. milrazones, ISBN 978-84-936412-2-1].
• Tversky, A., Kahneman, D. (1981). «The Framing of Decisions and the Psychology of Choice». Science, New Series, Vol. 211, Non. 4481. 453-458.
• Kahneman, D. , Knetsch, J. (1991). «Anomalies. [2] The Endowment Effect, Loss Aversion, and Status Quo Bias». The Journal of Economic Perspectives, Vol. 5, Non. 1. 193-206.
• Harmon-Jones, E., Harmon-Jones, C. (2007). «Cognitive Dissonance Theory After 50 Years of Development». Zeitschrift für Sozialpsychologie, 38 (1)

Ligazóns externas

• As raíces do pensamento: Errar é humano (en inglés)