فهرست مطبوعات فارس
روزنامه‌نگاری فارس دیرینگی بیشتری از چاپ و نشر مطبوعات استان فارس دارد. ۴۳ سال قبل از انتشار مطبوعات در ایران و ۷۸ سال پیش از نشر المنطبعه فی الفارس (اولین روزنامهٔ فارس)، یک شیرازی، نخستین نشریهٔ ارمنی جهان را در مدرس هند منتشر کرد. بنا بر منابع ارمنی، نشریه آزاد ارار (خبرنامه) که اولین شماره‌اش در ۱۶ اکتبر ۱۷۹۲ میلادی به وسیله هارطون شماونیان شیرازی انتشار یافت، نخستین نشریه ارمنی‌زبان جهان است.[۱]
مطبوعات در ایران نیز به وسیله دو برادر از اهالی فارس بنیاد گرفت، میرزا محمدصالح شیرازی و محمدجعفر ادیب شیرازی.[۲] اگر میرزامحمدصالح شیرازی را مدیر نخستین نشریهٔ فارسی‌زبان جهان در دوران محمدشاه قاجار بدانیم، باید از میرزا محمدجعفر ادیب نیز به عنوان اولین سردبیر یا دست‌کم معاون سردبیر اولین نشریهٔ به زبان فارسی یاد کنیم. این دو نفر به همراه میرزا اسدالله باسمه‌چی که او نیز زادهٔ فارس است، مثلث نشر روزنامه کاغذ اخبار، اولین نشریهٔ ادواری چاپی در ایران را تشکیل می‌دهند.[۳]
بنابراین نخستین مدیر روزنامه، نخستین سردبیر و نخستین چاپ‌کنندهٔ روزنامه در ایران هر سه از استان فارس بودند.[۴] این سه تن تا سال ۱۲۵۶ ه.قـ. به روزنامه‌نگاری اشتغال داشتند.
بعد از انتشار روزنامه کاغذ اخبار، که به همت سه‌تن از اهالی استان فارس، به عنوان اولین روزنامه ایران به چاپ رسید؛ نخستین گام در انتشار مطبوعات در ایران برداشته شد.
در سال ۱۲۵۶ ه.قـ. علی‌قلی مخبرالدوله به همراه خانواده از شیراز راهی تهران شد. وی که بنیانگذار و مدیر دانش نشریهٔ مدرسه دارالفنون تهران است، از قدمای مطبوعات در ایران به‌شمار می‌رود.[۵]
در جدول‌های زیر، مطبوعات فارس بر پایهٔ تقدم تاریخی دسته‌بندی شده‌اند.
دوران قاجار
[ویرایش]
دوران قاجار، دوره تاریکی در تاریخ اجتماعی ایران است. رفت‌وآمدهای ایرانیان به غرب و آگاهی از شیوه زندگی در انگلیس، فرانسه و آلمان باعث پیدایش روزنامه، ورود دستگاه‌های جدید نظیر دوربین عکاسی و فیلم‌برداری، دستگاه چاپ و ترجمه کتاب‌هایی شد و در دوران ناصرالدین شاه قاجار، زمزمه‌های مساوات، آزادی و عدالت به‌گوش رسید و به انقلاب مشروطه ختم شد.[۶]
در این دوران روزنامه‌ها در خیزش عمومی مردم نقش مهمی داشتند. دو روزنامه‌نگار اهل شیراز، میرزا جهانگیرخان شیرازی (معروف به میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل) مدیر روزنامه صور اسرافیل و میرزا محمدرضا شیرازی مدیر روزنامه مساوات از جمله پیش‌گامان این حرکت بودند.
| عنوان نشریه | متولی انتشار | شهر محل انتشار | سال آغاز انتشار | دوران |
|---|---|---|---|---|
| روزنامه فارس (المنطبعه فی‌الفارس) | میرزا تقی‌خان کاشانی | شیراز | ۱۲۸۹ هـ. ق، | قاجاریه |
| طلوع | عبدالحمیدخان متین‌السلطنه | بوشهر | ۱۳۱۸ هـ. ق | قاجاریه |
| مظفری | میرزا علی‌آقا شیرازی | بوشهر | ۱۳۱۹ هـ. ق | قاجاریه |
| ندای اسلام | سید ضیاالدین طباطبایی | شیراز | ۱۳۲۵ هـ. ق | قاجاریه |
| اخوت شیراز | عبدالکریم معروفعلی | شیراز | ۱۳۲۶ هـ. ق | قاجاریه |
| آفاق | سیدجواد بواناتی | شیراز | ۱۳۲۷ هـ. ق | قاجاریه |
| دارالعلم | عنایت‌الله دستغیب | شیراز | ۱۳۲۷ هـ. ق | قاجاریه |
| ناهید | میرزا ابراهیم ناهید | شیراز | ۱۳۲۷ هـ. ق | قاجاریه |
| آیینه | مرتضی شجاع‌السادات | شیراز | ۱۳۲۸ هـ. ق | قاجاریه |
| حیات | محمدحسین شریعت مشهور به حیات | شیراز | ۱۳۲۸ هـ. ق | قاجاریه |
| سیاسی | محمدحسن سائس مشهور به شهیدزاده | شیراز | ۱۳۲۸ هـ. ق | قاجاریه |
| احیا | عبدالحسین ذوالریاستین | شیراز | ۱۳۲۹ هـ. ق | قاجاریه |
| حکایت جانگداز وقایع یزد الی شیراز | فتح‌الله یزدی مشهور به مفتون | شیراز | ۱۳۲۹ هـ. ق | قاجاریه |
| روزنامه فارس | فضل‌الله بنان و فرصت‌الدوله شیرازی | شیراز | ۱۳۳۱ هـ. ق | قاجاریه |
| آرین | حسین پرتو مشهور به ستوده | شیراز | ۱۳۳۳ هـ. ق | قاجاریه |
| تازیانه غیرت | منکو قاآن ذوالخیر | شیراز | ۱۳۳۳ هـ. ق | قاجاریه |
| روزنامه جام‌جم | علیرضا روستاییان و رهبر شیرازی | شیراز | ۱۳۳۳ هـ. ق | قاجاریه |
| روزنامه عدل | محمدصادق شریف مشهور به ستوده | شیراز | ۱۳۳۳ هـ. ق | قاجاریه |
| انتقام | محمدحسن ناصرالاسلام | شیراز | ۱۳۳۴ هـ. ق | قاجاریه |
| حافظ استقلال | ابوالحسن دهقان | شیراز | ۱۳۳۴ هـ. ق | قاجاریه |
| استخر | محمدحسن بواناتی مشهور به استخر | شیراز | ۱۲۹۷هـ. ق | قاجاریه |
| زندگانی | حبیب‌الله نوبخت | شیراز | ۱۳۳۶ هـ. ق | قاجاریه |
| فکر آزاد | حبیب‌الله نوبخت | شیراز | ۱۳۳۷ هـ. ق | قاجاریه |
| گلستان | محمدتقی گلستان | شیراز | ۱۳۳۷ هـ. ق | قاجاریه |
| بهارستان | حبیب‌الله نوبخت | شیراز | ۱۳۳۸ هـ. ق | قاجاریه |
| خاور | محمود عرفان | شیراز | ۱۳۳۸ هـ. ق | قاجاریه |
| دنیای ایران | حبیب‌الله نوبخت | شیراز | ۱۳۳۸ هـ. ق | قاجاریه |
| صدای جنوب | محمد امین‌الواعظین یزدی | شیراز | ۱۳۳۹ هـ. ق | قاجاریه |
| عصر آزادی | محمدجواد آزادی مشهور به مدیرزاده | شیراز | ۱۳۳۹ هـ. ق | قاجاریه |
| علم و تربیت | حسین پرتو | شیراز | ۱۳۳۹ هـ. ق | قاجاریه |
| ملت | حسین پرتو | شیراز | ۱۳۳۹ هـ. ق | قاجاریه |
| گل آتشی | حبیب‌الله نوبخت | شیراز | ۱۳۳۹ هـ. ق | قاجاریه |
| گل‌وش | - | شیراز | ۱۳۳۹ هـ. ق | قاجاریه |
| گل سرخ | محمدتقی گلستان | شیراز | ۱۳۳۹ هـ. ق | قاجاریه |
| اخگر | محمدرضا خراسانی | شیراز | ۱۳۴۰ هـ. ق | قاجاریه |
| الاسلام | محسن فقیه شیرازی مشهور به خادم‌الشریعه | شیراز | ۱۳۴۰ هـ. ق | قاجاریه |
| اندرز | محمدرضا خراسانی | شیراز | ۱۳۴۰ هـ. ق | قاجاریه |
| ایران جوان | مهدی نائب‌الصدر | شیراز | ۱۳۴۰ هـ. ق | قاجاریه |
| سعادت | محمدحسین سعادت | شیراز | ۱۳۴۰ هـ. ق | قاجاریه |
| سپیده‌دم | لطفعلی صورتگر | شیراز | ۱۳۴۰ هـ. ق | قاجاریه |
| عدالت | محمدحسن عدالت | شیراز | ۱۳۴۰ هـ. ق | قاجاریه |
| گفتار راست | حسنعلی حکمت | شیراز | ۱۳۴۰ هـ. ق | قاجاریه |
| خورشید ایران | بهاالدین حسام‌زاده مشهور به پازارگاد | شیراز | ۱۳۴۲ هـ. ق | قاجاریه |
| نامه دانش‌پژوهان | محمدعلی دانشی مشهور به ناظم‌الاسلام | شیراز | ۱۳۴۲ هـ. ق | قاجاریه |
| آتش‌فشان | علی عزمی | شیراز | ۱۳۴۳ هـ. ق | قاجاریه |
| آثار جم | محمدرضا خراسانی مشهور به احتشام نظام | شیراز | ۱۳۴۳ هـ. ق | قاجاریه |
| بیان حقیقت | حسن دیانت | شیراز | ۱۳۴۳ هـ. ق | قاجاریه |
| ابلاغ | علی‌آقا جهرمی | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| اتحاد اسلام | حسین پرتو | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| ایران جدید | امین خاقان | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| تخت جمشید | محمدعلی دانشی مشهور به ناظم‌الاسلام | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| جهان‌نما | محمدحسن نوری‌زاده | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| جهان‌نما | عبدالله ضرابی | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| خلیج فارس | علی دشتی | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| سیروس | عبدالله ضرابی | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| صبح صادق | محمدجواد بهشتی | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| فارسنامه | حسنعلی حشمت‌الممالک | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| نامه باستان | محمدرضا خراسانی مشهور به احتشام نظام | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| پارسنامه | بهاالدین حسام‌زاده مشهور به پازارگاد | شیراز | ۱۳۴۴ هـ. ق | قاجاریه |
| شاهپور | عبدالنبی سلامی کازرونی | شیراز | ۱۳۴۶ هـ. ق | قاجاریه |
دوره رضاشاه پهلوی
[ویرایش]
ایران در دوره قاجاریه افت و خیزهای زیادی را پشت سر گذاشت، اما یکی از میراث‌های دوره قاجاریان، آشنایی مردم با دستاوردهای جدید غرب در گذار از سنت به توسعه سیاسی و اجتماعی مدرن بود. برآمدن رضاشاه به‌دلیل همین زمینه‌سازی اجتماعی و خواست دولت انگلیس بود؛ حتی انگلیس برای این مهم، حاضر به فدا کردن سید ضیاالدین طباطبایی شد. با اخراج سید ضیاء، دست و بال رضاخان برای قدرت‌نمایی بازتر شد. در دوران رضاشاه، بیشترین حمله به روزنامه‌نگاران و مطبوعات صورت پذیرفت. بسیاری از روزنامه‌ها تعطیل شدند و هرآنچه باقی ماند یا به سفارتخانه یکی از کشورهای خارجی وابسته بود یا عاملی برای تبلیغات رضاخان محسوب می‌شد. فارس نیز در این دوران تابع اتفاقات پایتخت بود.[۷]
از سال ۱۳۰۴ خورشیدی دوران تلخ محدودیت مطبوعات آغاز شد و تا سال ۱۳۲۰ نیز ادامه یافت، در این سال‌ها تسلط شهربانی بر مطبوعات به گونه‌ای بود که هیچ روزنامه‌ای شهامت کوچک‌ترین تخلفی از دستورهای شهربانی را نداشت و اگر خیالی غیر از آن در سر می‌پروراند زندانی می‌شد و چه بسیار اتفاق می‌افتاد که در زندان جان می‌داد. شیراز بر این قاعده در زمینه نشر و چاپ مطبوعات به سکوت و ایستایی دل داده بود و والیان فارس جز تنی چند، تنها در اندیشه مال‌اندوزی و کسب قدرت بودند و مقابله آنان با جریان‌های فرهنگی، الگوپذیری از حکومت مرکزی بود. چند تن از اصحاب مطبوعات که با سانسور به مقابله پرداخته بودند هم، نهایتاً از روزنامه‌نگاری دست شسته و سکوت اختیار کردند.[۸]
در دوره شانزده‌ساله حکومت رضاشاه پهلوی، ۲۵ روزنامه در فارس امتیاز انتشار دریافت کردند. بااین‌حال هفت روزنامه اصلاً منتشر نشدند و تنها ۱۸ نشریه از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۲ موفق به چاپ شدند و از سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۰ هیچ کوششی در این زمینه در فارس صورت نپذیرفت و روزنامه‌ها یکی پس از دیگری تعطیل شدند و در سال‌های آخر دوران رضاشاه، تنها روزنامه گلستان (بازمانده از دوران قاجار) به‌چاپ می‌رسید.[۹]
در مقایسه زیر عدم تمایل اهالی مطبوعات در انتشار نشریه‌ها به وضوح مشخص است:
| از کودتای هفت اسفند ۱۲۹۹ تا تاجگذاری رضاشاه(۱۳۰۴) | ۴ سال | ۲۴ عنوان |
| از تاجگذاری(۱۳۰۴) تا خلع رضا شاه(۱۳۲۰) | ۱۶ سال | ۱۸ عنوان |
| عنوان نشریه | متولی انتشار | شهر محل انتشار | سال آغاز انتشار | دوران |
|---|---|---|---|---|
| وقایع | علی شیرازی مشهور به مترجم‌السلطنه | شیراز | ۱۳۰۴ | پهلوی اول |
| اردیبهشت | خانم خدیجه | شیراز | ۱۳۰۴ | پهلوی اول |
| حیات کارگر | علی عزمی | شیراز | ۱۳۰۴ | پهلوی اول |
| ظریف | احمد کاشف شیرازی | شیراز | ۱۳۰۴ | پهلوی اول |
| ندای حق | ویلهلم واسموس آلمانی | برازجان | ۱۳۰۴ | پهلوی اول |
| آدمیت | محمدحسین رکن‌زاده ملقب به آدمیت | شیراز | ۱۳۰۵ | پهلوی اول |
| آیینه فارس | حسنعلی حکمت و کاظم پزشکی | شیراز | ۱۳۰۵ | پهلوی اول و دوم |
| اسلام | میرزا علی کازرونی | شیراز | ۱۳۰۵ | پهلوی اول |
| صداقت | علی صداقت | شیراز | ۱۳۰۵ | پهلوی اول |
| پازارگاد | بهاالدین حسام‌زاده ملقب به پازارگاد | شیراز | ۱۳۰۵ | پهلوی اول |
| پرچم آزادی | میرزا محمودخان | شیراز | ۱۳۰۵ | پهلوی اول |
| کازرون | عبدالله اوحدی | شیراز | ۱۳۰۵ | پهلوی اول |
| حریف | سید نورالدین گلستانه | شیراز | ۱۳۰۶ | پهلوی اول |
| قدرت | عبدالله قدرت | شیراز | ۱۳۰۶ | پهلوی اول |
| خلیج ایران | یوسف اخوت | بوشهر | ۱۳۰۷ | پهلوی اول |
| دختران پارس | زنددخت شیرازی | شیراز | ۱۳۰۷ | پهلوی اول |
| فروردین | سید جمال‌الدین جزایری | شیراز | ۱۳۰۷ | پهلوی اول |
| فلاحت فارس | علی زارع | شیراز | ۱۳۰۷ | پهلوی اول |
| مژده | محمدجواد آزادی | شیراز | ۱۳۰۷ | پهلوی اول |
| گل رعنا و زیبا | بلقیس شعله | شیراز | ۱۳۰۷ | پهلوی اول |
| سالنامه پارس | محمدعلی امیرجاهد | شیراز و تهران | ۱۳۰۸ | پهلوی اول |
| بهار ایران | محمدحسین مجاهد | شیراز | ۱۳۰۹ | پهلوی اول |
| نورافشان | شوکت سلامی | بوشهر | ۱۳۰۹ | پهلوی اول |
| گلزار ایران | عباس حکیم‌معانی | شیراز | ۱۳۰۹ | پهلوی اول |
| دختران ایران | زنددخت شیرازی | شیراز | ۱۳۱۰ | پهلوی اول |
| پارس قدیم | محمدحسین مجاهد | شیراز | ۱۳۱۲ | پهلوی اول |
| سالنامه معارف فارس | اداره معارف فارس | شیراز | ۱۳۱۵ | پهلوی اول |
دوره محمدرضا پهلوی
[ویرایش]دوران ۳۷ ساله حکومت محمدرضا پهلوی از مقاطع پرفراز و نشیب مطبوعات است؛ گاهی آزادی باعث شکوفایی مطبوعات می‌شد و گاهی هم نفس‌ها در سینه حبس می‌گردید.
در سوم شهریور سال ۱۳۲۰، قوای انگلیس و روس از جنوب و شمال، وارد ایران شدند. رضاشاه ۲۲ روز دوام آورد و در روز ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ متن استعفای وی در مجلس شورای ملی خوانده شد و محمدرضای جوان و تحصیل‌کرده خارج، رسماً پادشاه ایران شد.
فضای باز نشات گرفته از رفتن رضاشاه، تکاپو را به جامعه مطبوعات ایران بازگردانید.
آمار منتشر شده برای مطبوعات ایران در سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۶ شهرهای بزرگ ایران، جایگاه شیراز را در روزنامه‌نگاری ایران مشخص می‌کند:[۱۰]
دوران جمهوری اسلامی
[ویرایش]روزنامه‌نگاران تجربه‌ای صدساله را در فارس پشت سر داشتند. با اینکه تقریباً همه روزنامه‌های پیش از انقلاب اسلامی تعطیل شده بودند، در مهرماه ۱۳۵۸ روزنامه خبر جنوب شروع به کار کرد. اهمیت این روزنامه فقط به نخستین بودن بعد از انقلاب اسلامی نیست؛ بلکه این روزنامه به عنوان تنها روزنامه یومیه تا سال ۱۳۷۴ به تنهایی بار اطلاع‌رسانی در استان فارس را به دوش می‌کشیده و از نظر مخاطب و تیراژ پهلو به پهلوی روزنامه‌های مطرح آن زمان (اطلاعات، کیهان، سلام و غیره) می‌زده‌است.[۱۱]
هم‌اکنون و در سال ۱۳۹۵، شیراز با هشت روزنامه یومیه (خبر جنوب، نیم‌نگاه، افسانه، سبحان و عصر مردم و طلوع و شیرازنوین و تماشا) پس از تهران بیشترین روزنامه‌های یومیه را دارد.
در دوران جمهوری اسلامی، تمرکز مطبوعات از شیراز زدوده شده و در شهرستان‌ها نیز مطبوعاتی منتشر گردیده‌است.[۱۲]
پانویس
[ویرایش]- ↑ قاسمی، المنطبعه فی الفارس، ۸.
- ↑ قاسمی، المنطبعه فی الفارس، ۲۲.
- ↑ قاسمی، المنطبعه فی الفارس، ۲۴.
- ↑ رومی، مطبوعات فارس از آغاز تا امروز، ۹.
- ↑ قاسمی، المنطبعه فی الفارس، ۲۴.
- ↑ رومی، مطبوعات فارس از آغاز تا امروز، ۱۱.
- ↑ رومی، تاریخ مطبوعات فارس در دوره رضاشاه، مقدمه.
- ↑ رومی، تاریخ مطبوعات فارس در دوره رضاشاه، ۲۱.
- ↑ رومی، تاریخ مطبوعات فارس در دوره رضاشاه، ۲۲.
- ↑ رومی، مطبوعات فارس از آغاز تا امروز، ۲۲.
- ↑ رومی، مطبوعات فارس از آغاز تا امروز، 26.
- ↑ رومی، مطبوعات فارس از آغاز تا امروز، 27.
منابع
[ویرایش]- قاسمی، سید فرید (۱۳۸۴). المنطبعه فی الفارس. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی. شابک ۹۶۴-۹۱۹۳۰-۶-۵.
- رومی، سیروس (۱۳۸۵). فهرست مطبوعات فارس از آغاز تا امروز. شیراز: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس. شابک ۹۶۴-۳۵۸-۴۳۵-۶.
- رومی، سیروس (۱۳۸۳). تاریخ مطبوعات فارس (دوره رضاشاه). شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
