Robert Boyle

Robert Boyle
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Lismore gaztelua eta Lismore, 1627ko urtarrilaren 25a
Bizilekua	Waterfordeko konderria; Ingalaterra
Heriotza	Londres, 1691ko abenduaren 31 (64 urte)
Hobiratze lekua	St. Martin-in-the-Fields
Familia
Aita	Richard Boyle, 1st Earl of Cork
Ama	Catherine Fenton
Haurrideak	ikusi Francis Boyle, 1st Viscount Shannon (en) ; Roger Boyle, 1st Earl of Orrery (en) ; Katherine Jones, Viscountess Ranelagh (en) ; Richard Boyle, 1st Earl of Burlington (en) ; Mary Rich, Countess of Warwick (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	Eton College ; (1635 - 1638)
Doktorego ikaslea(k)	Robert Hooke
Hizkuntzak	ingelesa; frantsesa; latina; Irlandako gaelera
Ikaslea(k)	ikusi Robert Hooke;
Jarduerak
Jarduerak	fisikaria, kimikaria eta filosofoa
Enplegatzailea(k)	Oxfordeko Unibertsitatea (1654 - 1668)
Lan nabarmenak	ikusi Boyle-Mariotteren legea; New Experiments Physico-Mechanicall, Touching the Spring of the Air and its Effects (en) ; The Sceptical Chymist (en) ;
Jasotako sariak	ikusi Royal Societyko kidea (1660) ;
Influentziak	Galileo Galilei, René Descartes, Francis Bacon, Cornelis Drebbel, Otto von Guericke eta Ibn Tufail
Kidetza	Royal Society; Invisible College (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	anglikanismoa

Robert Boyle (Waterford, Irlanda, 1627ko urtarrilaren 25a – Londres, Ingalaterra, 1691ko abenduaren 31) fisikari eta kimikaria izan zen, eta era berean kristau teologo nabarmena. Ospetsua izan zen gas idealen legeak aurkitzeagatik eta 1661eko bere The Sceptical Chymist («Kimikari eszeptikoa») liburua da kimikaren historiko argitalpen garrantzitsuenetako bat.

Boyleren legea formulatzeagatik egin zen ezagun, zientzialaritzat. Horrez gain, gaur egun lehen kimikari modernotzat hartzen da, hau dela eta, kimika modernoaren sortzailetako bat dela esan daiteke. The Sceptical Chymist bere obra, funtsezko bezala hartzen dan kimikaren historian.

Galileo Galileiren termometroa eta Otto von Guerickeren bonba pneumatikoa hobetu zituen. Azken horri esker, arnasa eta errekuntzarako airea beharrezkoa dela frogaturik. 1661. urtean hainbat saio kuantitatibo egin zituen, eta hurrengo urtean Towneley fisikariak ezagutzera eman zuen Boyle-Mariotte izenaz ezagutzen den legea (tenperatura berean, gas ideal baten bolumenaren eta presioaren arteko biderkadura bera da).

Bizitza

Haurtzaroa

Robert Boyle Waterfordeko (Irlanda) Lismore gazteluan jaio zen, Blackwater erreka bazterrean, 1627an. Garaian, Corkeko kondea zen Richard Boyle aristokrataren eta, bere bigarren emaztea zenaren, Catherin Fenton, hamalaugarren semea izan zen. Aita, Richard Boyle, 1588an Irlandara iritsi zen, bertan politikari eta industria inguruan jardun zuelarik. Robert jaio zenerako jada lur-jabetza handia zuen.

Robert Boyle, Haurra zela latina, greziera eta frantsesa ikasi zituen. Zortzi urte zituela hil zitzaion ama eta Eton Collegera bidali zuten, bertako zuzendaria, Henry Wotton, bere aitaren adiskide zelarik. Hamabost urterekin tutore frantses bat jarri zieten eta berarekin Italira bidaiatu zuen. Genovan bizi izan zen bi urtez, eta ondoren 1641eko negua Florentzian igaro zuen Galileo Galileiren paradoxa ikasten; Galileo hurrengo urtean hil zen.

Helduaroa

1644ean Ingalaterrara itzuli zen, eta aita hil zitzaion urtebete geroago. Aitak jabetza handia utzi zion, horien artean, Stalbrisgeko oinetxea eta Cromwellen gerratean irabazitako Limerickeko lursail asko. Guzti hau eta gero, kimikaren alorrean lan egitea erabaki zuen, ordurako izugarrizko grina zientifikoa baitzuen. Hortik gutxira oso postu garrantzitsua lortu zuen,Invisible College (Ikastetxe Ikusezina) ikerketa taldean eta bertan "filosofia berriaren" alde lan egiten zutelarik. Londresen biltzen ziren, Gresham Collegen edo Oxforden.

1647tik aurrera, Irlandara joaten hasiko da aitak utzi zizkion lursailak bisitatzera. Urteetan joan-etorri horien ondoren 1652an Irlandan bizitzen gelditzea erabakitzen du. Bertan, kimikako lanetan gutxi aurreratzen zuela ikusirik haserretu egin zen, Irlandak horretarako laguntzarik ematen ez ziola ikusita. Baieztapen hau berak idatzitako eskutitz ^[1] batean ikusi zen, berak Irlandan kimikaren inguruan interesik ez zegoela epaitu eta horretarako behar ziren baliabideak ematen ez zizkietela esan baitzuen.

Aitak lurrak utzi zizkion Irlandan eta hango errentek ikerketa zientifikoetan soilik aritzea baimendu zioten. Irlandara itzuli zenean herrialde atzeratua aurkitu zuela esan zuen eta horregatik Oxforden bizi izan zen 1654tik aurrera. 1664ean Boyleren legea formulatu zuen, Europan ordea Edme Mariotteren legea zela esan zen, honek urte luzez lan egin ondoren 1676an argitaratu bazuen ere. Gaur egun Boyle-Mariotteren legea izenaz ezagutzen da.

1654an Irlandatik Oxfordera bidaiatu zuen bere lanarekin jarraitzeko asmoz. Hiru urte beranduago Otto von Guerickeren "airezko bonba"-ren inguruan irakurri ondoren, teoria hau lantzen hasiko da, gehiago sakondu nahian, Robert Hookeren laguntzaz. 1959an "Boyle makina" garatzen du, honekin airearen propietatearen inguruko ikerketak burutzeko. Honako lan hau 1660an argitaratuko du "Esperimetu fisiko mekaniko berriak, airearen elastikotasunari buruz eta honen efektuak" liburuan. Francis Line jesuitak lan honi kritika egin zion, beste askok bezala. Boylek erantzuna ematean, lehen aldiz aipatu zuen gasaren bolumena eta presioa elkarren artean proportzionalki doazela. Hortik aurrera "Boyleren legea" izenaz ezagutuko da Ingalaterran eta "Boyle-Mariotteren legea" izenaz Europan. Baina esan beharra dago, lege honen inguruko hausnarketa Henry Powerrek 1661. urtean egin zuela.

1663. urtean, Invisible College (Ikastetxe Ikusezina) Royal Society of London bihurtu zen, natura baliabideen inguruko azterketa sakonak egiteko asmotan. Urte berean, Ingalaterrako errege Karlos II.ak kontseiluko kide izendatu zuen. 1680an elkarteko presidente hautatu zuten, baina ez zuen onartu postua, arautegia ez zuelako gustuko.

Garai honetan Boylek sorkuntzarako gogo handia izango du eta hainbat gauza sortu nahiko ditu, horien artean: bizitzaren luzapena, hegan egitea, itzaltzen ez den argia, armadura gogorrak eta arinak egitea, hondoratuko ez den itsasontzia eta haizearekin nabigatzea posible izatea, luzera neurtzeko modu praktiko zurruna... hogeita lau ideia plazaratzen dituen aipatutako zerrenda famatua da zientzialarien artean.

1668an Oxford atzean utzi eta Londresera joango da, bertan bere arreba Katherine Jonesekin bizi izatera. Bertan, berarentzako laborategi bat egin zuen eta urtero liburu bat argitaratzen saiatu zen.

Azken urteak

Londresen bizi zela, 1689an, 62 urterekin osasun arazoak izaten hasi zen. Begi nahiz eskuetan ahultasun handia nabaritu zuen. Ondorioz, Royal Society of London alde batera utzi zuen, urte guztietan bertan egin zuen lanaren ostean.

Azken batean, 1691ko abenduan 64 urte zituela hil zen paralisi baten ondorioz.

St. Martin-in-the-Fieldseko hilerrian lurperatu zuten, eta meza bere lagun izan zen Gilbert Burnet apezpikuak eman zuen.

Lan zientifikoen ekarpenak

Robert Boylen lanak esperimentuan eta behaketan oinarritzen ziren, teoria orokortuen aurka eginda. Bere unibertsoa azaltzeko modua honako hau makina bat bezala ulertzea zen. Esan bezala, unibertsoa makina bat da non fenomeno natural guztiak mugimendu mekaniko batek sortua diren.

Egindako lan guztien artean gehien nabarmentzen dena The Sceptical Chymist («Kimikari eszeptikoa») da, 1661n Ingalaterran argitaratua. Bertan, filosofo naturalak, materia mugimenduan zeuden atomoez osatua dagoela esan zuen eta fenomeno desberdinak gertatzen direla beraien talkak ematen direnean.

Liburu honetan aipatutako esperimentazioa aipatuko du, esaten baitu planteatzen den teria bakoitza erakutsi behar dela esperientziaren bitartez eta bere egiazkotasuna erakutsi. Hau guztiagatik, Boyle kimika modernoaren aitatzat kontsideratzen da.

Boyle-Mariotteren legea^[2]

Sakontzeko, irakurri: «Boyle-Mariotteren legea»

"Gas idealaren" inguruko teoria da honako hau, legeak dioenez, gas bat sartu-irtenik gabe badago eta honen tenperatura konstante mantentzen bada gasaren gaineko presioa eta gasaren bolumena alderantziz proportzionalak dira.

Hau da:

$P_{1}V_{1}=P_{2}V_{2}\,$

P_{1}\,

= Hasierako presioa (atm)

V_{1}\,

= Hasierako bolumena (litro)

P_{2}\,

= Amaierako presioa (atm)

V_{2}\,

= Amaierako bolumena (litro)

Tenperatura konstante mantenduz presioa handitu ahala bolumena jaisten zela ikusi zuen, baina betiere bien arteko biderketa konstante mantentzen zen. Horretarako ontzi batean gasa sartu zuten eta goiko aldean enbolo batekin hermetikoki itxi. Enboloan pisua jarriz hau jaitsi eta bolumena txikitzen zenean ontzi barruko gasaren presioa igo egiten zen, aldiz enboloa jasoz bolumena handitzean presioa txikitu egiten zen.

P (atm)	V (l)	P.V
0.5	60	30
1.0	30	30
1.5	20	30
2.0	15	30
2.5	12	30
3.0	10	30

Argitalpenak

Fisika eta kimika lanak

1660 – New Experiments Physico-Mechanical: Touching the Spring of the Air and their Effects
1661 – The Sceptical Chymist
1662 – Whereunto is Added a Defence of the Authors Explication of the Experiments, Against the Obiections of Franciscus Linus and Thomas Hobbes (a book-length addendum to the second edition of New Experiments Physico-Mechanical)
1663 – Considerations touching the Usefulness of Experimental Natural Philosophy (followed by a second part in 1671)
1664 – Experiments and Considerations Touching Colours, with Observations on a Diamond that Shines in the Dark
1665 – New Experiments and Observations upon Cold
1666 – Hydrostatical Paradoxes
1666 – Origin of Forms and Qualities according to the Corpuscular Philosophy. (A continuation of his work on the spring of air demonstrated that a reduction in ambient pressure could lead to bubble formation in living tissue. This description of a viper in a vacuumwas the first recorded description of decompression sickness.)
1669 – A Continuation of New Experiments Physico-mechanical, Touching the Spring and Weight of the Air, and Their Effects
1670 – Tracts about the Cosmical Qualities of Things, the Temperature of the Subterraneal and Submarine Regions, the Bottom of the Sea, &tc. with an Introduction to the History of Particular QualitiesNew Experiments Physico-Mechanical: Touching the Spring of the Air and their Effects
1672 – Origin and Virtues of Gems
1673 – Essays of the Strange Subtilty, Great Efficacy, Determinate Nature of Effluviums
1674 – Two volumes of tracts on the Saltiness of the Sea, Suspicions about the Hidden Realities of the Air, Cold, Celestial Magnets
1674 – Animadversions upon Mr. Hobbes's Problemata de Vacuo
1676 – Experiments and Notes about the Mechanical Origin or Production of Particular Qualities, including some notes on electricity and magnetism
1678 – Observations upon an artificial Substance that Shines without any Preceding Illustration
1680 – The Aerial Noctiluca
1682 – New Experiments and Observations upon the Icy Noctiluca (a further continuation of his work on the air)
1684 – Memoirs for the Natural History of the Human Blood
1685 – Short Memoirs for the Natural Experimental History of Mineral Waters
1686 – A Free Enquiry into the Vulgarly Received Notion of Nature
1690 – Medicina Hydrostatica
1691 – Experimentae et Observationes Physicae

Erlijio eta filosofia lanak

1648/1660 – Seraphic Love, written in 1648, but not published until 1660
1663 – An Essay upon the Style of the Holy Scriptures
1664 – Excellence of Theology compared with Natural Philosophy
1665 – Occasional Reflections upon Several Subjects, which was ridiculed by Swift in Meditation Upon a Broomstick, and by Butler in An Occasional Reflection on Dr Charlton's Feeling a Dog's Pulse at Gresham College
1675 – Some Considerations about the Reconcileableness of Reason and Religion, with a Discourse about the Possibility of the Resurrection
1687 – The Martyrdom of Theodora, and of Didymus
1690 – The Christian Virtuoso

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011-12-27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ L., Silver, Brian. (2000). The ascent of science.. Oxford University Press ISBN 9780198027690. PMC 276803043. (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).
↑ Boyle-Mariotteren legea. 2019-02-06 (Noiz kontsultatua: 2019-03-13).

Ikus, gainera

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Robert Boyle

Datuak: Q43393
Multimedia: Robert Boyle / Q43393

[1] L., Silver, Brian. (2000). The ascent of science.. Oxford University Press ISBN 9780198027690. PMC 276803043. (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).

[2] Boyle-Mariotteren legea. 2019-02-06 (Noiz kontsultatua: 2019-03-13).

[1]

[2]