Karbono monoxido

Karbono monoxido
Formula kimikoa	CO
SMILES kanonikoa	[C-#[O+]&zoom=2.0&annotate=none 2D eredua]
MolView	[C-#[O+] 3D eredua]
Mota	oxocarbon (en) eta diatomiko
Ezaugarriak
Dentsitatea	0,00125 g/cm³
Soinuaren abiadura	338 m/s (0 °C, gas)
Disolbagarritasuna	2 g/100 g (ur, 20 °C)
Momentu dipolarra	0,11 D
Fusio-puntua	−205 °C ; −205 °C
Irakite-puntua	−192 °C (760 Torr); −191,5 °C (101,325 kPa)
Entropia molar estandarra	197,7 J/(mol K)
Fusio-entalpia	0,11 D
Formazio entalpia estandarra	−110,52 kJ/mol
Lurrun-presioa	35 atm (20 °C)
Masa molekularra	27,99491462 Da
Erabilera
Rola	Antimetabolito, gaseous signaling molecule (en) , developmental toxicant (en) eta primary metabolite (en)
Arriskuak
NFPA 704	4 3 0
Lehergarritasunaren beheko muga	12,5 vol%
Lehergarritasunaren goiko muga	74 vol%
Denboran ponderatutako esposizio muga	40 mg/m³ (10 h, baliorik ez); 55 mg/m³ (8 h, Ameriketako Estatu Batuak)
Esposizioaren goiko muga	229 mg/m³ (baliorik ez)
IDLH	1.380 mg/m³
Eragin dezake	karbono monoxidoagatiko intoxikazio eta airearen kutsadura
Identifikatzaileak
InChlKey	UGFAIRIUMAVXCW-UHFFFAOYSA-N
CAS zenbakia	630-08-0
ChemSpider	275
PubChem	281
Reaxys	3587264, 3535285 eta 1900508
Gmelin	17245
ChEBI	421
ChEMBL	CHEMBL1231840
NBE zenbakia	1016
RTECS zenbakia	FG3500000
ZVG	1110
DSSTox zenbakia	FG3500000
EC zenbakia	211-128-3
ECHA	100.010.118
MeSH	D002248
RxNorm	2037
Human Metabolome Database	HMDB0001361
UNII	7U1EE4V452
NDF-RT	N0000147407
KEGG	D09706 eta C00237
PDB Ligand	CMO

Karbono monoxidoa, anhidrido karbonosoa edo karbono (II) oxidoa CO formula duen karbonoaren oxido bat da, karbono eta oxigeno atomo banak osatua. Konposatu kimiko hau gasa da presio eta tenperatura egoera normalean. Usaingabea, kolorgea, sukoia eta oso toxikoa da.

Karbono monoxidoa karbonoa daukaten konposatuen errekuntza osatugabearen ondorioz sortzen da, batez ere barne-errekuntzako motorretan. Hala ere, beste gailu batzuk ere ekoizten dute, esaterako tximiniek, galdarek, ur-berogailuek eta erregaia erretzen duen etxeko edozein tresnak, ongi funtzionatzen ez badute. Errekuntza-prozesuan oxigeno gutxi dagoenean sortzen da.

Osasunerako arriskuak

Karbono monoxidoa ez da pozoi metakorra. Giza gorputzeko kontzentrazioa hainbat faktoreren araberakoa da: inguruko kontzentrazioa, odoleko karboxihemoglobina (COHb) kantitatea, presio barometrikoa, esposizio-denbora eta biriketako airearen berritze-indizea (buruturiko kirolaren araberakoa normalean).

OMEk ondorengo elkarrekintzak kalkulatu ditu airearen CO maila, odoleko COHb maila eta esposizio-denboraren arabera, giza organismoak COHb maila arrunt bat duela, itsaso mailan arnasten dela eta orekaren %50-a 3 ordu ondoren gertatzen dela kontsideratuz.

Inguruko CO-a (ppm)	COHb (mg/m₃)	Ordubete ondoren	8 ordu ondoren	Orekan
100	117	3,6	12,9	15
60	70	2,5	8,7	10
30	35	1,3	4,5	5
20	23	0,8	2,8	3,3
10	12	0,4	1,4	1,7

Giza gorputzean COHb kontzentrazio altuaren eragilerik nabarmenena tabakoa eta bera erretzean arnastutako produktuak dira. Normalean erretzaileek duten COHb batez besteko maila %5ekoa da, eta ez erretzaileek, ordea, %1a. CO kontzentrazio altuko lekuetan lan egiten duten lagunek (aparkalekuetako langileak, trafiko agenteak, taxistak, kamioi gidariak…) jasaten duten COHb maila %3 ingurukoa da.

Karbono monoxido bidezko pozoiketaren kalte nagusiak hauek dira:

%1-2 arteko COHb mailak gaixotasun kardiobaskularra daukaten pertsonen sintomak larriagotu ditzake eta euren portaeran eragina dauka.
%2-5 arteko mailak esna-aldi egoera, denbora uneen desberdintzea, begi zorroztasunaren galera, argiaren bereizketa eta beste zenbait funtzio psikomotriz narriatzen ditu.
COHb-ren %5 gaineko mailak aldaketa funtzional kardiobaskular eta pulmonarrak eragiten ditu.
%10aren gaineko mailak burukomina, nekea, lokuma eta lan kapazitatearen murrizketa eragiten ditu.
COHb-ren kontzentrazio maila odolean handitzen doan heinean, giza organismoaren funtzioak hondatzen dira pixkanaka eta 1000 ppm inguruko kontzentrazioetan, %60-ko maila inguruari dagokiona, koman sartzen da, arnasketa-akatsak sortzen dira eta azkenik pertsona hil egiten da.

Hiri kutsatu edo oso kutsatuetan bizi diren biztanleentzat, maila errealak %0,8tik %3,7 ingurura daude ez erretzaileen kasuan eta %1,2tik %9ra artean erretzaileen kasuan. Ondorioz, arruntagoa da erretzen duten pertsonek narriadura nabariagoa jasatea. Hala ere, horrek ez du esan nahi erretzaileen bizitza laburragoa denik faktore honen eraginez.

Korrelazio nabarmenak aurkitu dira eguneroko heriotza-kopuruaren eta karbono monoxidoaren kontzentrazioaren artean. Gizakiaren bihotz funtzioa eraldatu egiten da COHb maila altuen ondorioz. Honen arrazoietako bat da CO-aren ondorioz odolak ez duela oxigenoa behar den moduan garraiatzen. Bihotzeko zenbait gaixotasunetan gaixoek oxigeno-maila altua behar dutenez, CO kontzentrazio altuek heriotza gertatzeko aukera handitu egiten dute.

Kutsadura atmosferikoa

Sakontzeko, irakurri: «Airearen kutsadura»

Giza jarduerak 300×10⁶ CO tona inguru ekoizten ditu urtero. Iturri naturaletatik (baso inguruetan gertaturiko suteen ondorioz) 3.000×10⁶ tona inguru sortzen dira.

Gas erreaktiboen kontzentrazioa denboran zehar era konstante batean mantendu dela esan daiteke, honek, iturri eta isurbideak orekan mantendu direla esan nahi duelarik. Baina gizakiak sorturiko kutsatzaileetariko kantitate batzuk isurbideek bereganatu ezin ditzaketen modukoak dira, honek eskualde-maila edota unibertsalean efektu kaltegarriak sortzen dituelarik.

Gizakiari gehien eragiten dion troposferaren geruza behealdekoa da: Bertako aire lehorraren (ur lurrunik ez duena) CO portzentajea % 0,1-ekoa da eta bere bizitza denbora 0.2−0.3 urte ingurukoa da, CO2-arena baino askoz txikiagoa dena, honek 20 urte ingurukoa baitu.

Arnasten dugun CO-aren iturri antropogenikorik garrantzitsuenetarikoa gasolina autoen ihes-tutuetatik irteten dena da, diesel autoek funtzionamendu egokia dutenean isurtzen duten kantitatea minimoa baita aurrekoarenarekin alderatuz.

Auto baten isurketa gaseosoen batez bestekoa	Gasolina motorra	Diesel motorra
Karbono monoxidoa	60 gr ibilitako Km-ko	0.69 - 2.57gr ibilitako Km-ko

Era lokal batean CO kontzentrazio maila handiak eman daitezke industrian, petrolio findegien, burdinolen, altzairu fabriken eta hondakin-erraustegien inguruan.

Hiri barneko guneetako CO-aren kontzentrazioa ordea, bertako trafiko dentsitatearen eta baldintza atmosferikoen menpe daude gehien bat. Kutsadura mailak emisio iturrietatik urrundu ahala era nabarmenean murrizten diren arren, lurrazpiko aparkaleku, errepide estu eta kongestionatu eta tunelen moduko espazio itxietan 53 ppm (60 g/m³) mailatik gorako neurketak aurkitu dira.

Ikus, gainera

Karbono dioxidoa

Kanpo estekak

Datuak: Q2025
Multimedia: Carbon monoxide / Q2025