Filistia

Filistia
	K. a. 1175 – K. a. 722
	Pentapolis
Geografia
Kultura
Hizkuntza(k)	Kanaandar hizkuntzak, Hebreera
Erlijioa	Paganismoa
Historia
	Kanaan
Asiria

Filistia^[1] (hebreeraz: פלשת‎, "Pleshet") hego-mendebaldeko Levanteko pentapolisa izan zen. Itsasoko herrietako bat zen filistiarren hiri-liga izan zen (Gaza, Axdod, Axkelon, Ekron eta Gath hiriek osatuta). Izena egungo Palestinaren aitzindaria izan zen.

Itun Zaharrean, askotan aipatzen dira, Israelekin gatazka ugari izan zituztelako^[2].

Historia

Etorrera eta asentatzea

Filistiarren jatorria zalantzazkoa da, baliteke Kretatik etortzea, baina beste ikerlari batzuentzat, Anatoliatik atera bide ziren, Itsaso Beltzaren inguruko lurraldeetatik. DNA azterketek europar jatorriaren teoria indartu dute^[3].

Edonola ere, ziur esan daiteke Itsasoko herrien inbaditzaileetako bat izan zela. Bertako kanaandarrekin nahiko goiz nahastu ziren, euren kultura materialean islatzen denez. Egiptoarrek peleset izena ematen zietan eta egungo Tel Avivetik Gazara bitarteko kostaldean ezarri ziren K.a. 1190. urte aldera. Ez zuten estatu zentralizaturik osatu; filistearren hiri-estatuek Filistia izeneko pentarkia edo pentapolis^{[oh 1]} bat antolatuta zeuden (Gaza, Axdod, Axkelen, Gath eta Ekron).

Burdin Aroan

Arkeologoek Israelgo filistiarrekin lotutako hiri asko induskatu dituzte, baita iparralderago dauden Jezreel bailarako leku batzuk ere. Indusketa horiek areto zabalak azalatu dituzte, Egear/Mizenikoen megaroien motako aretoen antzekoak, hau da, beheko su eta tronuen erdigunean duen gela handi bat. Zeramika filistear goiztiarra Egear/Mizenikoen zeramikaren antzekoa da, marroi eta beltzez apaindua. Euren nekropoliek ere egear kulturen hileta ohituren antzekoak dira. Ezer gutxi dakigu euren hizkuntzaz, baina zeramika pusketa batzuetan agertu diren inskripzioek semita hizkuntza ez den beste lengoaia batean idatzita daude, eta idazkun horien artetik izen eta hitz batzuk indoeuropar familiarekin lotu dira.

Lehen Burdin Aroan badirudi Filistiar lurraldetzat hartu izan denaren mugez haratago egon zirela filistiarrak. Jazreelgo haraneko 26 asentamenduetatik 23tan, Tel Megiddo tartean, besteak beste. Asentamendu horietan K.a. XII-X. mendeetako ohiko filistiar zeramika agertu da. Hala ere, buztingintza horren kopuru txiki-txikia kontuan hartuta, litekeena da, filistiarrak oro har eskualdean ezarri baziren ere, haiek gutxiengo bat izaten jarraitzea, K.a. X. mendeko bertako kanaandar populazioak asimilatua.

Filistiaren historia mapa politikotan

Ekialde Hurbilaren garapen politikoa Brontze Aroaren amaieratik filistearrak dokumentaziotik desagertu ziren arte.

Ekialde Hurbileko mapa politikoa 1200. urte inguruan.
Ekialde Hurbilaren mapa politikoa K.a. 1100. urte inguruan.
Ekialde Hurbileko mapa politikoa K.a. 900. urte inguruan.
Ekialde Hurbileko mapa politikoa K.a 700. urte inguruan.

Gainbehera eta desagertzea

Neo-asiriar inperioa K.a. 722. urtean Kanaango lurraldeak konkistatzen hasi zenean filistear estatuen gainbeheran hasi ziren. Sargon II.a erregeak (K.a. 722-705) Filistia inbaditu zuenean, Egiptok asiriarren aurkako matxinadak sustatu eta finantzatu zituen. Hurrengo hamar urteetan, Sargonen semeak, Sennacheribek (K.a. erreg. 705-681), matxinada guztiak gainditu eta hiriak suntsitu zituen. Jerusalem mantendu egin zen, baina gero babiloniarrek suntsitu zuten K.a. 587. urtean. Garai artakoa da filistearrak aipatzen dituen azken berria.

Ekonomia eta kultura materiala

Hiri-plangintzaren eta oliba- eta ardo-industriaren berri eman zuten indusketek. Berrehun instalazio olibondo aurkitu dira, baita garagardotegiak, upeltegiak eta garagardotegiak banatzeko dendak ere. Filistearrak adituak ziren metalurgian (urrea, brontzea eta burdina erabiliz) eta arma-ekoizpenean. Israeldarrek ere erabili zituzten filistearren burdinazko tresnak eta armak.

Oro har, euren kultura azkar nahastu zen bertako eta inguruko kulturekin eta urtu. Filistearren idazkunik luzeena, Ekrongo erregearen inskripzioa da, tenplu baten eraikuntzagatik idatzia, VII. mendekoa eta fenizieraren antza duen Kanaandar hizkuntza batean idatzita.

Mugak

Bere forma historikoan, Filistiako iparraldeko muga Yarkon ibaia zen, Mediterraneo itsasoa mendebaldean, Judeako Erresuma ekialdean eta egungo Arish hegoaldean, Sinaiko kostaldean, Egiptoko estatuan dagoena^[4]^[5]. Pentapolis filistearra, Testamendu Zaharraren Josueren Liburuan (Josue 13:3) eta Samuelen Liburuetan (1 Samuel 6:17) deskribatzen dira. Bestalde, Tell Qasilek eta Aphek-ek seguruenik, nazioaren mugak markatu zituzten, nahiz eta Tell Qasileren ebidentziek erakusten dutenez, populazioaren gehiengoa ez zen filistiarra^[6]. Ziklag hira, Bibliaren arabera lurralde filistearraren eta israeldarraren arteko muga markatzen zuena, ez da oraindik aurkitu^[7].

Erreferentziak

↑ Pentarkia bat, bost buruz, kasu honetan, bost hiriz osatutako aginte bat da. Pentapolis bat bost polis-ek (hiri) osatzen duten komunitatea da.

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
↑ (Ingelesez) «Philistines - The Society for Old Testament Study» www.sots.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
↑ (Ingelesez) Gibbons, Ann. (2019-07-05). «DNA reveals European roots of the ancient Philistines» Science 365 (6448): 17–17. doi:10.1126/science.365.6448.17. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-11-01).
↑ Ehrlich, Carl S. (1996). The Philistines in Transition: A History from Ca. 1000-730 B.C.E. BRILL. 3. or. ISBN 978-90-04-10426-6.
↑ Ben-Shlomo, David (2010). Philistine Iconography: A Wealth of Style and Symbolism (PDF). Saint-Paul. 14. or. ISBN 978-3-525-54360-3. Artxibatua: 2022-10-09.
↑ Gösta Werner Ahlström (1993). The History of Ancient Palestine. Fortress Press. 311. or. ISBN 978-0-8006-2770-6.
↑ Butler, Trent C., arg. (1991). "Ziklag". Holman Bible Dictionary.

Kanpo estekak

Datuak: Q7185566

[4] Pentarkia bat, bost buruz, kasu honetan, bost hiriz osatutako aginte bat da. Pentapolis bat bost polis-ek (hiri) osatzen duten komunitatea da.

[Euskal-1] Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .

[2] (Ingelesez) «Philistines - The Society for Old Testament Study» www.sots.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).

[3] (Ingelesez) Gibbons, Ann. (2019-07-05). «DNA reveals European roots of the ancient Philistines» Science 365 (6448): 17–17. doi:10.1126/science.365.6448.17. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-11-01).

[5] Ehrlich, Carl S. (1996). The Philistines in Transition: A History from Ca. 1000-730 B.C.E. BRILL. 3. or. ISBN 978-90-04-10426-6.

[6] Ben-Shlomo, David (2010). Philistine Iconography: A Wealth of Style and Symbolism (PDF). Saint-Paul. 14. or. ISBN 978-3-525-54360-3. Artxibatua: 2022-10-09.

[7] Gösta Werner Ahlström (1993). The History of Ancient Palestine. Fortress Press. 311. or. ISBN 978-0-8006-2770-6.

[8] Butler, Trent C., arg. (1991). "Ziklag". Holman Bible Dictionary.

[1]

[2]

[3]

[oh 1]

[4]

[5]

[6]

[7]