Bavaria

Bavaria Bayern
Bandera Armarria
Administrazioa
Herrialdea	Alemania
Hiriburua	Munich
Land burua	Horst Seehofer (CSU)
ISO kodea	DE-BY
Bozak Bundesraten	6 (69tik)
Geografia
Koordenatuak	49°04′43″N 11°23′08″E
Azalera	70.549 km²
Demografia
Biztanleria	13.124.737 biztanle
Dentsitatea	0.19 bizt/km²
Informazio gehigarria
https://www.bayern.de/

Bavaria (alemanez: Bayern, /ˈbaɪɐn/ ahoskatua), ofizialki Bavariako Estatu Askea (alemanez: Freistaat Bayern, /ˈfʁaɪʃtaːt ˈbaɪɐn/ ahoskatua) Alemaniako hego-ekialdeko estatua da. 70.550,19 kilometro koadroko azalerarekin, Alemaniako estaturik handiena da, azaleraren arabera, azalera osoaren bostena baita, gutxi gorabehera. 13 milioi biztanle baino gehiagorekin, bigarrena da Ipar Renania-Westfaliaren ondoren, baina bere azalera handia denez, Alemaniako batez bestekoaren azpitik dago populazio dentsitateari dagokionez. Bavariako hiri nagusiak Munich (hiriburua eta hiririk handiena, eta baita Alemaniako hirugarrena ere), Nurenberg eta Augsburg dira.

Bavariako historian, Burdin Aroko tribu zeltek lehen aldiz finkatu zuten, ondoren K.a. I. mendean Erromatar Inperioak konkistatu zuen lurraldea, Raetia eta Noricum probintzietan sartuz. VI. mendean Bavariako dukerria bihurtu zen, Mendebaldeko Erromatar Inperioaren kolapsoaren ondoren. Geroago Germaniar Erromatar Inperio Santuan sartu zen, 1806aren ondoren erresuma independente bihurtu zen, 1871n Prusiak gidatutako Alemaniar Inperioarekin bat egin zuen, bere erresuma titulua mantenduz, eta azkenik Alemaniako Errepublika Federaleko estatu bihurtu zen 1949an.

Bavariak kultura berezia du, hein handi batean estatuaren izaera katolikoagatik eta bere tradizio kontserbadoreengatik. Bavariarrak tradizioz beren kulturaz harro egon dira, hizkuntza bat, gastronomia bat, arkitektura bat, Oktoberfest bezalako jaialdiak eta sinbologia alpetarreko elementuak barne hartzen dituena. Bigarren ekonomia handiena du Alemaniako estatuen artean, BPGaren zifrengatik, eta horrek Alemaniako eskualdearen estatusa nahiko aberatsa ematen dio.

Bavaria garaikideak Frankonia eta Suabia eskualde historikoen zati batzuk ere hartzen ditu.

Geografia

Danubio ibaiak bitan banatzen du mendebaldetik ekialdera: hegoaldean, Alpeak daude eta bertan, Alemaniako gailurrik gorenak (Zugspitze, Hochwanner eta Watzmann, besteak beste). Hegoalderago, Iller, Lech, Isar eta Inn ibaiek zeharkaturiko ordoki suabiar-bavariarra zabaltzen da; haran eta aintzira ugari (Ammersee, Starnberg aintzira, Chiemsee) dago bertan.

Danubioren iparraldean, Suabia-Frankoniako arroa dago, Main eta Danubioren eskuinaldeko adarren artean. Frankoniako Jura mendiek zeharkatzen dute eskualde hori. Ekialdean, Bavariako oihana (Bayerischer Wald) Txekiar Errepublikarekiko mugan hedatzen da Bohemiako oihanean (Böhmerwald, txekieraz Cesky Les, 1.400 m).

Mugakideak

• Baden-Württemberg
  
• Hessen
  
• Saxonia
  
• Turingia
  
• Salzburg
  
• Vorarlberg
  
• Austria Garaia
  
• Tirol
  
• Sankt Gallen kantonamendua
  
• Karlovy Vary eskualdea
  
• Pilsen eskualdea
  
• Hegoaldeko Bohemiako eskualdea

Ekonomia

Artzaintzak eta nekazaritzak garrantzi handia hartu dute: esne aziendak Alpe eta ordokian, laboreek eta patatak Danubio ibarrean, mahastiek Main haranean. Petrolio findegiak daude Ingolstadt-en. Mekanika eta kimika industria, ehun langintza, janari industria (garagardoa)... Nurenberg, Munich, Aubsburgo eta Würzburg hirietara bildu dira batez ere. Turismoa garrantzitsua da: Alpeak (Garmisch-Partenkirchen, Berchtesgaden), Munichen hegoaldeko aintzirak, Bayreuth (Wagner-en operak).

Historia

Zeltak izan ziren lehen biztanleak; erromatarrak K. a. 15. urtean sartu ziren Bavarian. Danubioko haran zabalak eta Alpeetako haranek inbasioetarako bidea errazten zutela, V. eta VI. mendeetan, Bohemiatik etorritako herriek hartu zuten. Frankoen eskuetan egon ondoren, dukerri bihurtu (911) eta Saxoniaren, Frankoniaren eta Guelfoen etxeen mende geratu zen.

1180. urtean, Bavaria Palatinatuko Otton Wittelsbacheko kondearen palatinarraren gobernupean utzi zuten; 1218 arte bertako haren etxeak izan zuen agintea. Palatinatuaren barnean, lurraldeak Holanda eta Hainaut lurraldeetara zabaldu zituen Bavariako etxeak (Luis IV.a Bavariako enperadorea, 1314-1347). XVII. mendean, Maximiliano I.a Handia, Bavariako Duke eta Hauteslea (1573-1651) Liga Santuko buru bihurtu zen eta printze protestanteen aurka borrokatu zen Hogeita Hamar Urteko Gerran. Westfaliako Itunak (1648) lurraldea aitortu zion, Goi Palatinatua barne. Handik aurrera, Bavariako koroak Frantzia aldera jarri zituen begiak, eta itunak frantsesekin egin zituen. Frantziako gobernuak lagunduta, Maximilian Josef I.a Bavariako errege izendatu zuten 1805ean. Napoleonen erasoen garaian, hasieran alde egon bazen ere, azkenean frantsesen aurkako aliatuen bidea hartu zuen Bavariak eta Frantziarekiko aliantzak bukatu. Austriaren alde borrokatu zen Prusiaren aurkako gerran (1866) eta Prusiaren alde Frantziaren aurkakoan (1870). Versaillesko itunaren arabera (1870), Bavariako erreinua Alemaniako Inperioaren kide bihurtu zen, nolabaiteko autonomia gorde bazuen ere. Bavariako monarkiaren azkena 1918ko azaroaren 7an etorri zen (Weimar-ko Errepublika): land bihurtuta, eskubide gehienak galdu zituen. Nazismoa —Munichen sortu zen— aginpidera heldu orduko (III. Reicha, 1933), autonomi eskubide guztiak galdu zituen. Amerikarrek 1945ean hartua, Alemaniako Errepublika Federaleko hamar landetako bat bihurtu zen.

Banaketa administratiboa

Bavariako eskualdeak: Frankonia Beherea (berdez), Frankonia Erdikoa (horiz), Frankonia Garaia (laranjaz), Palatinatu Garaia (arroxaz), Bavaria Beherea (marroiz), Bavaria Garaia (urdinez) eta Suabia (morez)

Eskualdeak

• Bavaria Beherea: 1.196.178 biztanle; 10.330 km².
• Frankonia Beherea: 1.344.629 biztanle; 8.531 km².
• Frankonia Garaia: 1.106.541 biztanle; 7.231 km².
• Frankonia Erdikoa: 1.708.972 biztanle; 7.245 km².
• Palatinatu Garaia: 1.090.289 biztanle; 9.691 km².
• Suabia: 1.786.166 biztanle; 9.992 km².
• Bavaria Garaia: 4.211.118 biztanle; 17.530 km².

Hiri nagusiak

1. Munich (Bavaria Garaia): 1.314.551 biztanle.
2. Nurenberg (Frankonia Erdikoa): 500.132 biztanle.
3. Augsburg (Suabia): 276.193 biztanle.
4. Würzburg (Frankonia Beherea) 133.188 biztanle.
5. Ratisbona (Palatinatu Garaia): 129.175 biztanle.
6. Ingolstadt (Bavaria Garaia): 120.575 biztanle.
7. Fürth (Frankonia Erdikoa): 113.076 biztanle.
8. Erlangen (Frankonia Erdikoa): 102.745 biztanle.

Politika

Horst Seehofer gobernu burua

2008ko irailaren 28an izan ziren Baden-Württembergeko parlamenturako azken hauteskundeak. Bavariako Batasun Kristau eta Soziala (CSU) alderdi eskuindarrak erraz irabazi zuen; hala ere, 46 urteren ondoren, lehen aldiz gehiengo absolutua galdu zuen. Honako hauek izan ziren hauteskundeetako emaitzak:

Alderdia	Bozken ehunekoak	Diputatuak
Bavariako Batasun Kristau eta Soziala (CSU)	% 43,4	92
Alemaniako Alderdi Sozialdemokrata (SPD)	% 18,6	39
Freie Wähler (Hautesle askeak) (FW)	% 18,6	21
90 Aliantza/Berdeak	% 9,4	19
Alderdi Demokratiko Askea (FDP)	% 8	16
Ezkerra (Die Linke)	% 4,3	0
Gainontzeko alderdiak	% 6,1	0

Kultura

• Bavierako Irratiaren Orkestra Sinfonikoa

Bavariar ezagunak

• Albrecht Dürer (1471-1528), margolaria.
• Hans Sachs (1494-1576), idazlea.
• Georg Ohm (1789-1854), fisikaria.
• Richard Wagner (1813-1883), musikagilea.
• Levi Strauss (1829-1902), ehungilea.
• Carl von Linde (1842-1934), ingeniaria.
• Wilhelm Conrad Röntgen (1845-1923), fisikaria.
• Rudolf Diesel (1858-1913), ingeniaria.
• Max Planck (1858-1947), fisikaria.
• Alois Alzheimer (1864-1915), sendagilea.
• Richard Strauss (1864-1949), musikagilea.
• Thomas Mann (1875-1955), idazlea.
• Albert Einstein (1879-1955), fisikaria.
• Bertolt Brecht (1898-1956), idazlea.
• Joseph Ratzinger edo Benedikto XVI. (1927-), Aita Santua (2005-).
• Franz Beckenbauer (1945-), futbolaria.
• Lothar Matthäus (1961-), futbolaria.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

• (Alemanez) Bavariako webgune ofiziala

• Datuak: Q980
• Multimedia: Bavaria / Q980