Edukira joan

Baigorri-Ortzaize

Koordenatuak: 43°11′19″N 1°19′42″W / 43.18851794°N 1.32833907°W / 43.18851794; -1.32833907
Wikipedia, Entziklopedia askea
Baigorri-Ortzaize
 Euskal Herria
Map
Administrazioa
Herrialdea Nafarroa Beherea
Udalerriak11 (lista ikusi)
EskualdeburuaBaigorri
Herri handienaBaigorri
Geografia
Koordenatuak43°11′19″N 1°19′42″W / 43.18851794°N 1.32833907°W / 43.18851794; -1.32833907
Azalera310,08 km²
Garaiera61-1275 metro
Distantzia10,9 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria5.857 (2018:  44)
Dentsitatea18,89 biztanle/km²

Baigorri-Ortzaize[1][a] (Baigorriko hizkeraz: Baigorri-Orzaize)[b] Nafarroa Behereko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatua. Eskualdea Urepeleko Errobi ibaiak zeharkatzen dituen hiru haranek osatzen dute, eta, ondoren, Errobi ibaiak, Nafarroa Beherearen barruan: Aldude, Baigorri eta Ortzaize. Oso eskualde menditsua da, erliebe-desberdintasun handiak ditu eta haran oso estua, Garazi inguruan handitzen dena.

11 udalerrik osatzen dute, eta 2018 urtean 5857 biztanle eta 310,08 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 18,89 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Errobi ibaiaren ertzetan dagoen itsas mailaren gaineko 61 metrotik Lauriñaga mendiaren 1275 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Baigorri udalerria da.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izena, Baigorri eta Ortzaize izenen ondoko posizio bat da, Baigorri (Aldudeko ibarra "Baigorriko ibarra" bezala ere ezagutzen da) eta Ortzaize ibarren ordezkaritzan.

Toponimoaren frantsesezko bertsioa Baïgorry-Ossès da. Aragoieraz, Baigorri-Osés eta tierra de Baigorri-Osés bertsio homologoak dago eta Okzitanieraz Baigòrri-Ossés eta país de Baigòrri-Ossés.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Lapurdi Garaia Lapurdi Ekialdea Arberoa
Baztanaldea Garazi
Mendebaldea
   Baigorri-Ortzaize  
Ekialdea
Auñamendi

Fisionomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdea bi ibarrek osatzen dute: Aldudeko edo Baigorriko ibarra, eta Ortzaizeko ibarra. Horietatik guztietatik igarotzen da Urepeleko Errobi, Errobi osatzen duten hiru ibaietako bat. Izan ere, Errobi Arrosa eta Ortzaize artean eratzen da, Arnegiko Errobi eta Urepeleko Errobi urekin.

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
    Datu klimatikoak (Banka, 1981-2010)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 22.3 29.0 33.0 35.0 36.5 41.1 40.9 42.6 37.5 35.0 28.0 24.0 42.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 11.0 12.3 15.3 16.9 20.8 23.9 25.9 26.1 23.7 19.4 14.1 11.5 18.4
Batez besteko tenperatura (ºC) 6.9 7.6 10.0 11.5 15.1 18.1 20.1 20.3 17.7 14.5 9.9 7.6 13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 2.8 3.0 4.7 6.1 9.3 12.3 14.3 14.5 11.8 9.5 5.7 3.8 8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -12.6 -13.0 -8.5 -2.5 1.0 3.0 6.2 3.5 1.0 -1.5 -7.7 -9.7 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 187.6 159.5 158.6 181.2 131.5 84.4 74.9 84.4 115.3 152.9 212.5 201.6 1744.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 99.0 109.0 109.5 95.7 97.0 69.0 86.7 85.2 81.0 99.0 96.5 130.1 130.1
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[2]
    Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 24.8 27.0 30.0 32.6 35.0 40.0 41.0 42.0 39.2 34.0 27.0 26.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 11.9 12.9 15.6 17.1 20.8 23.7 25.9 26.2 24.4 20.5 15.2 12.5 18.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 7.5 8.0 10.3 11.7 15.2 18.2 20.3 20.5 18.3 15.3 10.6 8.3 13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 3.0 3.2 5.0 6.4 9.7 12.7 14.7 14.8 12.3 10.1 6.0 4.0 8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -15.4 -10.5 -9.5 -3.2 -0.2 2.8 5.8 4.0 2.0 -2.5 -8.5 -9.8 -15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm) 146.0 129.8 124.7 139.3 106.9 77.0 65.6 76.1 92.5 112.1 164.8 153.4 1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 96.7 115.5 128.9 78.8 70.1 66.2 103.2 80.3 69.3 88.1 124.1 110.2 128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[3]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baigorriko Bizkonderria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Baigorriko Bizkonderria»

1020an, Gaskoniako dukea zen Antso VI.a Gilen Gaskoiniakoak Baigorriko ibarraren subiranotasuna Nafarroako errege zen Antso III.a Gartzeitzeri eman zion, jasotako mesede baten esker onez. 1033an, errege berak Baigorriko Bizkonderria sortu zuen eta kontrola Gartzea Lopitzeri eman zion, Eneko Lopitz Bizkaiko kondearen anaiari.[4]

Baigorriko jaunak Nafarroako erregearen zerbitzupean bereizi ziren batailadore handi gisa. Askori Nafarroako Erresumako hainbat eskualdetan funtzionario postuak eman zitzaizkien eta beste hainbesteri errege gazteluetako alkateak eman zitzaizkien, bereziki Luzaide eta Amaiurrekoak. Merinoak eta Nafarroako Gorteetako ordezkariak ere izan ziren.[5]

XII. mendean, Lope II.a Enekoitzek, Baigorriko bizkondeak, Oztibarreko lurraren errentak jasotzen zituen, eta horietako batzuk Haranbeltzeko prioratoari ematen zizkion, baita zenbait lur ere. XIII. mendean bizkonderria bi zatitan banatu zen. Izan ere, Frantzisko Semenetz Baigorriko bizkondearen semeak, lehen ezkontzetan Caupenne batekin ezkondua, herentziagatik lehiatu ziren.[6]

Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia kendu zionean, Baigorriko bizkondeek leial jarraitu zuten beren legezko subiranoekin, baina beren jarduerak Bearnera eta Nafarroa Behereko lurretara desbideratu ziren. Gracian Etxautzkoa, Lautrecekin batera, Italiako kanpainara joan zen; beranduago, Henrike II.a Espainiakoaren gortean kargu bat izan zuen. Antton Etxaultzkoa semeari zor zaio Bizkaiko jurisdikzioaren haranetik Garaziko Gortearen haranera igarotzea, administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez (1564), botere feudalaren haranaren emantzipaziorako urrats garrantzitsua.

Gaztelarren aurka borrokatu zen, baita erlijio gerretan ere, erreformaren arerio nagusietako bat izan zelarik. Horregatik, Lüküzeko eta Armendaritzeko jaunak buru zituzten lebantisko katolikoekin kausa komuna egin zuen, baina 1570ean men egin zuen. Hurrengo matxinada katolikoa lehertu zenean, Antton erreginari leial mantendu zitzaion, eta, denborarekin, Henrike III.a Nafarroakoa eta IV.a Frantziakoaren konfiantzazko gizona izatera iritsi zen, zeinak 1573an eta 1583an espainiar gortera bidali zuen, zenbait gestio egiteko.[7]

Etxautzeko Bizkondea Labetzeko jaun, Saillejuzaneko jaun, Santiagoko ordenako zaldun, ganbera-aitoren seme, Nafarroako kapitain eta Bearneko seneskal handi izatera ere iritsi zen. Bertrand Etxautzkoa, Anttonen semea, Baionako apezpiku izendatu zuten 1593an. Frantziako kapilau handi, Tourseko artzapezpiku eta erregearen ordenen komendadore izendatua, Etxautz Luis XIII.a Frantziakoa eta Maria Mediciren konfiantzazko gizona izan zen, nahiz eta Richelieu kardinala, denbora batez laguna izan zuena, ez zen oso abegikorra izan.

Joan Etxautzkoa, apezpikuaren anaia, familiaren jarraitzailea izan zen, eta Baigorriko Bizkonde gisa mugako arazoei aurre egin behar izan zien. Joan Bizkonderria sei mendez gobernatu zuen gizonezkoen adarreko azken ordezkaria izan zen. Bere ondasunak, hau hiltzean, bere alaba Claude-Honorettek jarauntsi zituen, 1644an, Bernard de Saint-Martinekin ezkondu zena, Biscarròssako Bizkondearen semea berau. Gero, Claude-Honoretten seme Joan izan zen ondorengoa, Roll-Montpellier batekin ezkondua, 1712an hil zena eta haranean aurreko handia izan zuena. Geroago, Etxauztarrak markes bihurtu ziren.[8]

Kintoagatiko gatazka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia konkistatu zuenean etengabeko liskarrak sortu ziren Aldude eta Erroibar ibarren mugakide ziren larreen inguruan. Izan ere, ez zen nazioarteko erregelamendurik sinatu horiek ebazteko eta mugako lerro finko bat finkatzeko. Gertakari hauen ondorioz, 1610ean, Baigorriko lurraldean eraso bat gertatu zen, zenbait borda erre ziren eta 500 eta 600 abelburu artean lapurtu ziren.

Joan Etxautzkoa bizkondeak gogor erantzun zuen. Azkenean, batzorde bat bildu zen, eta bertako kide zen Bertrand Baionako apezpikua, bizkondearen anaia, araudi bat egin zuena, Arnegin 1613an sinatu zena. Hala ere, araudi hau Pirinioetako Itunak berretsi zuen arren, istiluek jarraitu zuten Nafarroako bi haranen artean.

1671tik, Frantziaren eta Espainiaren arteko harremanak hobetu egin ziren, eta Aldudeko, Baztango, Erroko eta abarretako Pirinioetako ibar txikien liskarrak baretzeko joera zegoen. Negoziazioak 1765ean hasi ziren; 1770ean eten egin ziren, 1 000 baigorritar sartu baitziren 1768an, Auritz eta Orreagako herrietan makilez, fusilez eta aizkoraz armaturik, 1776ko lerrora iritsi arte.[9]

Ibarreko foru banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Erregimenan zehar, bi batzar moten bidez administratu zen: herrixketako epaimahaiena eta Gorte Nagusiarena. Ibarra osatzen zuten hamaika herrietako herritar guztiei irekitako batzarra zen hau. Anhauzeko elizatik gertu elkartzen zen, ibarreko herri bat. Batzar hauen erregistroak, 1687tik 1785era, Baigorriko udaletxearen artxiboan gordetzen dira.[10]

Herrixketako epaimahaien batzarrak berrogains deitzen ziren; gehienetan Berrogain gainean biltzen ziren, Irulegi eta Baigorri artean, ibarra osoko bilera orokorra, herri bakoitzeko epaimahaiak eta diputatuak prestatzeko. Diputatuak Berrogain honetan bertan aukeratzen ziren. Batzar bateko eta besteko bilkurak publikoak ziren, baina Gorte Nagusiak bakarrik zuen erabakitzeko ahalmena. Larrialdi edo larritasun kasuetan, bizilagun guztiak joaten ziren. Emakumeek hitza eta botoa zuten, irizpidea familia-burua eta etxe baten jabea baitzen. Herrixkek ezin zuten beren kabuz erabaki Gorte Nagusitik igaro gabe. Epaimahaiaren izendapena urterokoa zen eta euskara erabiltzen zen hizkuntza bakarra. ibarreko funtzionario finkoak idazkaria, diruzaina eta sindikoa ziren, epaimahai soilak baino kultura handiagoko pertsonak -oro har, lizentziadunak-, eta ibarrak ordaindu egiten zien erregistroak eramateagatik, akordioak gauzatzeagatik, funtzionario frantsesen eta euskara hutsezko nekazarien arteko bitartekari izateagatik, etab.

Gorte Nagusiaren azken akta 1788koa da. Administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez, baigorritarrak Garaziko Gortera joaten ziren Donibane Garazin, Garazi, Armendaritze, Irisarri eta Iholdiko biztanleekin batera, 1564az geroztik, bizkondeak bere prerrogatiba judizialei uko egin zienean.

Osaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

11 udalerritan bilduriko 19 herrik osatzen dute eskualdea: 5 857 biztanle eta 310,08 kilometro koadro.

Herria Udalerria INSEE kodea Herritarra Azalera
(km²) 		Biztanleria
(2018) 		Dentsitatea
(bizt/km²)
 Aldude Aldude 64016 aldudar 23,27 327 13,79
 Esnazu esnazutar
 Anhauze Anhauze 64026 anhauztar 12,33 380 30,01
 Arrosa Arrosa 64490 arrosatar 18,43 538 28,38
 Azkarate Azkarate 64066 azkaratear 5,82 318 55,67
 Baigorri Baigorri 64477 baigorriar 69,44 1480 23,32
 Donostei doneztebar
 Gernieta gernietar
 Okoze okoztar
 Otikorene otikorendar
 Urdoze urdoztar
 Leizparze leizparzear
 Banka Banka 64092 bankar 49,60 347 6,79
 Bidarrai Bidarrai 64124 bidarraitar 38,20 667 17,93
 Irulegi Irulegi 64274 irulegitar 9,38 359 39,45
 Sorhoeta sorhoetar
 Lasa Lasa 64322 lasar 14,79 335 21,57
 Ortzaize Ortzaize 64543 ortzaiztar 26,44 280 11,54
 Urepele Urepele 64436 urepeldar 42,38 826 21,12

Garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du eskualdea. Guztira, bi lineak eskaintzen dute zerbitzua 7 udalerritan: Urepele, Aldude, Banka, Baigorri, Arrosa, Irulegi eta Azkarate.[11]

Gainera, Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen die Bidarrai, Arrosa eta Ortzaize udalerriei, Txik Txaken 54. linearen bidez.

Politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2017ko urtarrilaren 1era arte, udalerri guztiak Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide ziren. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa ziren.

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kobre, burdin eta zilar meatzeak ez dira errentagarritzat hartzen. Larreak eta mendiak dira nagusi; beraz, abere-iturri nagusia abeltzaintza eta zuren ustiapena dira. Laboreak Kantaurikoak dira. Mahasti bikaina, bereziki Irulegin.

Euskara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Baigorri-Ortzaizeko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa, Ortzaize eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, bertako herri guztiak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[13]

Irudiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ /baiɣóʁi oʁ̞ts̻áis̻e/ ahoskatua (laguntza)
  2. ↑ /baiɣóʁi oʁ̞s̻áis̻e/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Baigorri-Ortzaize - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-05-09).
  2. ↑ Bankako estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  3. ↑ Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  4. ↑ MORET, J. de.: Anales del Reino de Navarra. Tolosa, 1892, t. VI, pp. 141, 264 y 278.
  5. ↑ CUZACQ, R.: «Un curieux procés en Baygorry, vers 1784», Gure Herria, 1935, pp. 359-366, 445-457.
  6. ↑ YANGUAS Y MIRANDA: Diccionario de antigüedades del reino de Navarra. Iruña, 1964.
  7. ↑ JAURGAIN, Jean de: La Vasconie, Paue, 1902.
  8. ↑ NOGARET, Joseph: Les châteaux historiques du pays basque français, Baiona, 1934.
  9. ↑ Veyrin, Philippe (1975). Les Basques. Arthaud. p. 16. ISBN 978-2-7003-0038-3.
  10. ↑ Mixel Oronoz: Oilandoiko ermita, 2001, Elkarlanean.
  11. ↑ (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
  12. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  13. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Baigorri-Ortzaize&oldid=9841600"(e)tik eskuratuta